100644

Sytuacja prawna prasy w okresie zaborów ( 1795-1914)

a)    w zaborze austriackim

b)    w' zaborze pruskim

c)    w zaborze rosyjskim

Najbardziej swobodnie rozwijać się mogła prasa polska w zaborze austriackim, gdzie miała od 18767 r. pewne możliwości swobodnego funkcjonowania. Nie obowiązywał system koncesji, istniała cenzura represyjna, dość surowa w odniesieniu do inicjatyw postępowych wychodzących ze środowisk ludowych i robotniczych, potem w miarę demokratyzowania się monarchii-znacznie zliberalizowana. W końcu XIX w. zniesiono system kaucji wydawniczych i podatek od każdego egzemplarza, tzw. Podatek stemplowy. Nie sprzyjał natomiast rozwojowi prasy i jej czytelnictwu poziom oświaty i nauki, niski zwłaszcza na wsi, zubożenie kraju, wreszcie zakaz publicznej sprzedaży prasy. Wszystko to sprawiało, że docierała głównie do środowisk wielkomiejskich, wielkomiejskich dopiero w końcu XIX w., w miarę jak powstawać zaczęły zalążki przyszłych masowych partii politycznych, wzrastać zaczęło zainteresowanie prasa w środowiskach robotniczych i wiejskich.

W zaborze pruskim represyjna cenzurę wprowadzono już w 1848 r. Władze pruskie od początku nastawione były na tępienie żywiołu polskiego i ograniczanie jego stanu posiadania. Sprzyjała rozwojowi prasy powszechmejsza niż w Galicji oświata i, co za tym idzie, umiejętność czytania, większa zamożność ludności wiejskiej, głównie w Wielkopolsce, która przewodziła walce narodowej, w innych bowiem dzielnicach zaboru, na Śląsku, Warmii i Mazurach żywioł polski nie miał pełnej struktury społecznej-skladal się głównie z warstw ludowych.

Najtrudniejsza była sytuacja w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym, gdzie naród polski byl planowa i z premedytacją nisyfikowany. Po klęsce powstania zrusyfikowano wszystkie instytucje publiczne i szkoły, zakazana była wszelka działalność polityczna. Działał surowy system koncesji na wydawanie prasy i obsadę stanowisk redaktorów, cenzura prewencyjna nie pozwalająca na żadną śmielszą wypowiedź na tematy narodowe i społeczne. Można jednak było sprzedawać prasę na ulicy. Zupełnie zlikwidowano prasę polską na tzw. Ziemiach zabranych. Duży odsetek ludności nie mnail czytać, słabo była rozwinięta kominukacja. W tej sytuacji w Królestwie Polskim nielegalny ruch robotniczy wytworzył system prasy konspiracyjnej, uzupełniający się z prasą wydaw^raną na emigracji z przeznaczeniem dla kraju.

Sytuacja zmieniła się po rewolucji 1905 r ., w wyiuku której w Rosji wpr owadzono cenzurę represyjną, wszakże stan wyjątkowy w Królestwie Polskim daw^ral władzom możliwość większego represjonowania prasy opozycyjnej. Od tego momentu datuje się rozwój prasy politycznej; choć prasa konspiracyjna działała nadal, nie spełniała ona już takiej jak dawiuej roli.

Zasadnicze zmiany w sytuacji prasy polskiej nastąpiły podczas I wojny światowej, kiedy to wszędzie obowiązywała surowa cenzura wojemia i reglamentacja informacji, a także występowały zasadnicze utrudnienia komunikacyjne, techniczne itp. Tereny żabom rosyjskiego zostały zajęte przez Niemcy i Austro-Węgry, które stopniowo stwarzały lepsze warunki dla funkcjonowania prasy polskiej, niż miała ona przed wojną. Ogromne przemieszczenia ludności w Rosji spowodowały pojawienie się tam po rewolucji lutowej sporej ilości prasy polskiej, w tym dużo tytułów lewicowych. Prasa polska pojawiła się tez na Zachodzie.

We wszystkich trzech zaborach prasa polska koegzystowala z prasą zaborców, zwłaszcza w zaborze pruskim, natomiast w Galicji i w zaborze rosyjskim nadto z prasą innych narodów ujarzmionych pizez Rosję i Austrię.