Tereny zabagnione i torfowiska
1. Przyczyna powstania nieużytku.
Nieużytki i zabagnione grunty leśne występują najczęściej w bezodpływowych kotlinach lub rozległych, płaskich obniżeniach terenu, a często również w dolinach rzek, w formie dzikich śródleśnych łąk, halizn lub przypadłych upraw.
Powodem nadmiernego zawilgocenia tych gruntów może być:
znaczny dopływ wody z zewnątrz, przy braku możliwości odpływu
zbyt słabe nachylenie powierzchni, nie sprzyjające szybkiemu odpływowi grawitacyjnemu nadmiaru wody
mała zdolność przesiąkania lub występowanie w podłożu warstw nieprzepuszczalnych
wylewy rzek przepływających przez dany teren lub podtopienie przez zbiorniki wodne
Zawilgocenie może mieć charakter pierwotny lub - na terenach poprzednio już meliorowanych - wtórny.
Czasem proces zabagnienia występuje dość nagle na zrębach zupełnych lub gruntach, na których drzewostany zostały zniszczone przez pożar, wiatry czy graacje owadów.
2. Charakterystyka warunków siedliskowych jako czynnika ograniczającego.
Najważniejszym czynnikiem ograniczającym lub uniemożliwiającym zalesienie i normalny wzrost upraw na tych gruntach jest stałe lub okresowe uwilgotnienie. Woda gruntowa na tych powierzchniach osiąga najwyższy poziom wczesną wiosną, podczas wiosennych roztopów. W zależności od warunków meteorologicznych i glebowych stan taki utrzymuje się przeważnie przez kwiecień i dopiero w maju obserwuje się stopniowe zanikanie wody z powierzchni gleby i obniżanie się jej poziomu.
Ze względu na stałe lub okresowe nadmierne uwilgotnienie gleb bagiennych na ogół niekorzystnie układają się ich właściwości fizyczne, a w szczególności powietrzne. Brak wolnego tlenu w zabagnionej glebie często powoduje zjawisko wytwarzania korzeni tuż pod jej powierzchnią. Charakterystyczną cechą jest również silne zakwaszenie tych gleb. Zasobność w składniki pokarmowe układa się różnie, z zależności od rodzaju gleby. Na kwaśnych glebach piaszczystych (bór bagienny) występuje zwykle znaczny niedobór fosforu, a często również azotu. Cechą bardzo niekorzystną jest obfitość toksycznie oddziałującego glinu.
Bardzo istotnym czynnikiem dla udatności upraw jest naturalna pokrywa roślinna gleby. Dzięki sprzyjającym wielu gatunkom chwastów warunkom wilgotnościowym i glebowym roślinność chwastowa wykazuje na tych siedliskach wyjątkowo bujny wzrost i ekspansywność. Niektóre z tych roślin dorastają do wysokości 1,5 m (trzęślica oraz trzcinnik) i stanowią bardzo dużą konkurencję dla sadzonek.
Spośród czynników mikroklimatycznych zjawiskiem niekorzystnym są szkody mrozowe, wynikające z powstawania zmrozowisk w zabagnionych zaklęśnięciach terenu oraz tzw. Wysadzanie sadzonek. Polega ono na zmianach objętościowych i pionowych ruchach nasyconej wodą organicznej warstwy gleby pod wpływem zamarzania i rozmarzania. Wskutek zamarzania wody wierzchnia warstwa gleby rozszerza się i unosi wraz z sadzonkami, a po rozmarznięciu osiada, przy czym część słabo zakorzenionych sadzonek nie wraca już do poprzedniego położenia i ginie wskutek obnażenia z gleby systemów korzeniowych.
3. Zabiegi biologiczno-techniczne przy przysposobieniu terenu do zalesienia.
Na zabagnionych terenach dąży się do uregulowania stosunków wodnych przez wykonanie melioracji. Odwodnienie powinno zapewnić obniżenie nadmiernego zawilgocenia gleby w celu polepszenia warunków wzrostu drzew oraz utrzymania równowagi bilansu wodnego zalesionego terenu, czyli takiego stanu, przy którym opad i dopływ wody z gruntów sąsiednich wraz z podsiąkaniem wody gruntowej w pełni równoważą parowanie i transpirację upraw i drzewostanów. Uprawa gleby pod zalesienie powinna w tych warunkach zapewniać wywyższenie miejsc sadzenia ponad maksymalny poziom wody gruntowej, z równoczesnym ściągnięciem wody do bruzd lub rowków oraz odchwaszczenie i poprawę właściwości gleby przez przemieszczenie warstwy organicznej z mineralną, intensyfikuje się działalność mikroorganizmów, zmniejsza zakwaszenie, następuje lepszy rozkład substancji organicznej oraz zwiększenie zawartości związków mineralnych w formie dostępnej dla roślin. Na nieużytkach z silnie rozwiniętą pokrywą roślinną, tworzą grube, zwięzłe darnie lub kępy, czy też z roślinnością krzewinkową o zdrewniałych, sprężynujących pędach przed uprawą gleby zachodzić może konieczność częściowego zniszczenia tej pokrywy. W niektórych warunkach np. na podmokłych glebach mineralnych opanowanych przez trzęślicę dobre wyniki uzyskuje się przez zastosowanie odpowiednich herbicydów.
W celu neutralizacji kwasów humusowych i przyspieszenia rozkładu substancji organicznej zaleca się wapnowanie gleby. Wapnowanie jest niezbędne na torfowiskach o ph poniżej 4. Wapnuje się najczęściej przy użyciu węglanu wapnia, bezpośrednio przed uprawą gleby. Zmiana odczynu gleby powoduje szybszy rozwój mikroorganizmów, a tym samym uruchamianie azotu i fosforu. Wapnowanie wpływa bardzo korzystnie na zmianę składu gatunkowego runa.
Przygotowanie gleby.
Z uwagi na duże zróżnicowanie warunków siedliskowych na gruntach zabagnionych niemożliwe jest wytypowanie jednego, uniwersalnego sposobu uprawy gleby pod zalesienie. Dobór najbardziej odpowiedniego sposobu uprawy gleby trzeba dostosowywać do warunków konkretnej powierzchni w terenie, uwzględniając rodzaj gleby, stopień zabagnienia, stan pokrywy roślinnej. Na uprawę gleby wybiera się okres, w którym jest najniższy poziom wody gruntowej, przypadający zwykle na miesiące letnie i wczesna jesień. Ze względu na szkody mrozowe występujące na glebie organicznej, przy uprawie gleby na terenach z niezbyt grubą warstwą murszu lub torfu należy bezwzględnie dążyć do wydobycia gleby mineralnej na powierzchnię. Jeżeli to nie jest możliwe z powodu zbyt grubej warstwy organicznej, należy zastosować podsypkę z gleby mineralnej dowożonej z zewnątrz.
Rabaty
Stosuje się na bagnach bezodpływowych, położonych w kotlinach o stałym nadmiarze wody. Odstęp rowów 4-6 m, głębokość 0,6-1,2 m.
Kopce
Stosuje się na gruntach silnie zabagnionych, gdzie grząskość podłoża, zapniaczenia lub innych przeszkód nie można mechanicznie przygotować gleby. Więźba 1,5x1,5m. Na gruntach okresowo zalewanych wodą zaleca się boki kopczyków okładać kawałkami odwróconej darni w celu zabezpieczenia przed rozmywaniem.
Rabatowałki
Znajdują powszechne zastosowanie na gruntach o średnim zabagnieniu. Głębokość 0,4-0,5 m w odstępie co 2,4-2,5 m.
Bruzdy wywyższone
Stosowane tylko w warunkach okresowego nadmiaru wilgoci
Talerze wywyższone
Stosuje się na gruntach o okresowym nadmiernym uwilgotnieniu, na którym z jakiś względów nie można wykonać wywyższonych bruzd. Zagłębienia powstałe na skutek zerwania warstwy darni na talerzach po spulchnieniu w nich gleby wypełnia się glebą mineralną pobraną z dołków wykopanych obok talerzy. Wielkość talerzy 0,6x0,6m więźba 1,5x1,5m.
Orka pełna
Do głębokości 60 cm może być stosowana na gruntach piaszczystych, okresowo podmokłych, silnie zachwaszczonych, z płytką położoną warstwą nieprzepuszczalną lub zalegającymi lub zalegającymi na powierzchni niezbyt grubymi warstwami torfu, murszu lub butwiny.
Przyspieszenie rozkładu torfu w wierzchniej warstwie można osiągnąć po odwodnieniu prze kilkakrotnie powtarzane orki pełne i spulchnianie powierzchni(kultywowanie lub talerzowanie).
Na głębszych torfowiskach, gdzie nie ma możliwości wydobycia gleby mineralnej na wierzch, niezbędne jest stosowanie podsypki piasku dowożonego z zewnątrz.
Skład gatunkowy
Dobór gatunków na bagiennych glebach mineralnych na ogół nie nastręcza trudności, gdyż ustala się go zgodnie z określonym typem siedliskowym. Na przeważającej powierzchni siedlisk borowych gatunkiem głównym jest So z domieszką Brz om, Św, Brz br, Os, Db i Ol.
Na torfowiskach niskich - So, Św, Ol cz, Brz om i br, wierzby, a w korzystniejszych warunkach również Db, Js, Wz i innych
Na torfowiskach przejściowych - So, Św, Ol, Brz om
Na torfowiskach wysokich - So z domieszką Brz om
Zalesienie wykonuje się wiosną przy użyciu jednorocznych sadzonek So i 2-4 letnich szkółkowanych sadzonek Św oraz gatunków liściastych I klasy jakości.
Sadzonki liściaste i Św można zabezpieczyć przed wysadzaniem mrozowym również przez sadzenie pod darń.
4. Warunki udatności zalesień nieużytków
Najważniejszymi czynnikami ograniczającym lub uniemożliwiającym zalesienie i normalny wzrost upraw na gruntach zabagnionych i torfowiskach jest stałe lub okresowe uwilgotnienie za czym idzie niska zawartość tlenu w glebie, duże zakwaszenie, naturalna pokrywa roślinna oraz szkody mrozowe. Na zabagnionych terenach dąży się do uregulowania stosunków wodnych przez wykonanie melioracji w celu polepszenia warunków wzrostu drzewek oraz utrzymania bilansu wodnego na tym terenie. Dobór najbardziej odpowiedniego sposobu uprawy gleby trzeba dostosowywać do warunków konkretnej powierzchni w terenie, nie jest możliwe książkowe stosowanie jednej metody uprawy gleby na każdej powierzchni. Skład gatunkowy uprawy ustala się zgodnie z określonym typem siedliskowym.
Zaleca się ostrożne postępowanie przy odwodnieniu lasu w lasach, wskazując szkodliwe następstwa obniżenia poziomu wód gruntowych dla terenów sąsiednich. Z tego względu niecelowe, a nawet szkodliwe jest odwadnianie i zalesianie niewielkich śródleśnych bagienek, które spełniają ważną rolę retencyjną i biocenotyczną. Szczególnie ostrożnie powinny być wykonywane melioracje na torfowiskach, które są bardzo wrażliwe na przesuszenie.