Rozdział XIII: Bogini Matka
a) Archetyp
· Kult Bogini o cechach Wielkiej Macierzy (Magna Mater) jest charakterystyczny dla społeczności rolniczych neolitu, a później zwłaszcza wielkich cywilizacji starożytności wyrastających z obszarów, gdzie utrzymywał się on najdłużej: Anatolii, Palestyny, Krety i obszaru egejskiego.
· W świadomości czcicieli istnieje ona jako jedna Bogini o wielu imionach i postaciach.
· Prawzorem jej postaci są żeńskie bóstwa opiekujące się zwierzętami (Potnia Theron), tzw. macierze poszczególnych gatunków.
· Bogini Matka traci swój kosmiczny charakter (przestaje być Matką-Ziemią, małżonką Ojca-Nieba) zyskując chtoniczny (związek z płodną glebą).
· Opis archetypu Wielkiej Matki:
§ Jung: kobieta pełni ważna rolę w życiu człowieka, jest troskliwą, spełniającą wszystkie funkcje opiekuńcze matką. Symbolizuje przede wszystkim macierzyństwo. Jest to jej archetypowa funkcja. Przejawami archetypu Matki są kobiety z najbliższego otoczenia. Kiedy ego oddziela się od macierzyńskiej opieki przytłaczające go dotychczasowe cechy matki zostają przeniesione na postać matce najbliższą. W sensie symbolicznym obrazem archetypu Matki są mityczne boginie, szczególnie różnego typu Matki Boga czy Dziewice. Tęsknota za rajem i zbawieniem jest tęsknotą za łonem matki. Symbolami matki mogą być zjawiska opiekuńcze. Archetyp ten jest często związany z przedmiotami i miejscami oznaczającymi płodność i żyzność. Z mocą kobiet kojarzone są również wody - z wody pochodzi życie. Są to kosmiczne wody płodowe, takie jakie otaczają embrion w łonie matki. Symbole te mogą mieć znaczenie pozytywne lub negatywne.
Aspekt ambiwalentny mają: Mojry, Graje, Norny.
Zło symbolizuje np. wiedźma, smok (Tiamat), demony (Lilith).
Matka może mieć formy kochającą i straszną jak bogini Kali w Indiach.
Własności związane z archetypem matki: troskliwość, współczucie, magiczna moc kobiety, mądrość, życzliwość, miłość, wsparcie.
Od strony negatywnej: to co sekretne, ukryte, ciemne, otchłań, świat śmierci, co pochłania, uwodzi, uśmierca, co jest przerażające.
§ Neumann: kluczem do organizacji symbolicznej archetypu jest rozróżnienie tego, co żeńskie od tego, co męskie, wychodzące z pierwotnej jedności łona kosmicznej Matki. Uniwersalna pierwotna formuła bóstwa kobiecego przybiera postać: kobieta = ciało = naczynie = świat.
Symbolika archetypu ma podwójny charakter: z jednej strony odwołuje się do zachowania i podtrzymania, z drugiej do procesu transformacji i odrodzenia ego.
M - oś cielesno-macierzyńska:
M+ Dobra Matka,
M- Zła Matka;
A - oś transformacyjna związana z animą (duchowością):
A+ wizje ekstatyczne, inspiracja poetycka, bogini w funkcji Dziewicy,
A- szaleństwo, stany posesyjne, pijaństwo, Młoda Wiedźma.
· Robert Graves: Bogini Matka jako Biała Bogini.
Oznacza ona pochodzącą z epoki brązu postać neolitycznej Bogini-Matki, której kult rozpowszechniony był w przedindoeuropejskiej Europie oraz Palestynie i Libii przez kupieckie wyprawy „ludów morza”.
Biała Bogini była patronką wszelkich dziedzin życia. Najistotniejsze były trzy oznaczone kolorami: białym (narodziny i dojrzewanie), czarnym (śmierć i wróżbiarstwo), czerwonym (wojna i miłość) odpowiadające fazom Księżyca, a także podziałowi roku na trzy części: Lwa, Kozła i Węża. Częsty symbol kobiecości - trójkąt łonowy - to symbol trzech postaci Białej Bogini: dziewicy, matki i staruchy.
Rytuały ku czci Białej Bogini odprawiane były przez kolegia kapłanek zorganizowanych na świętych wyspach i obejmowały rytualne morderstwo lub kastrację sierpem (!) starego władcy i intronizację nowego na czas roku księżycowego. Zwłoki władcy oddawano na pożarcie świętym krukom. Intronizacji nowego władcy towarzyszyli poświęceni bogini kapłani. Pozostałością rytuałów są misteria eleuzyńskie i azjatyckie kulty Bogini Matki.
Wcieleniem Białej Bogini było białe zwierzę; roślinami głóg, czarny bez i biała fasola; symbolem piramida/omfalos, sierp Księżyca.
· Podsumowując:
- przejawiała się w wielości form;
- uważana za źródło życia na Ziemi;
- jako matka związana z ziemią: karmiąca „matka”;
- tajemnica chtonicznego „łona” ziemi znajduje swój odpowiednik w tajemnicy łona kobiety kształtującego nowe życie.
- kojarzona z żywiołem Wody;
- reprezentuje zmieniającą się cyklicznie rzeczywistość;
b) ewolucja postaci
· w pierwszej fazie neolitu znaleziono setki posążków Bogini, nie ma natomiast w ogóle posążków wyobrażających samodzielne bóstwo męskie. Wszelkie postacie męskie tulone są w jej objęciach jako jej syn/kochanek. Jej towarzysz - bóg wegetacji umierający i rodzący się na nowo.
· W epoce brązu bóg wegetacyjny występuje jako bóstwo naczelne, bogini schodzi na plan dalszy, stając się małżonką boga naczelnego lub jednym z jego aspektów.
· Koncepcja Eliadego: podstawą symboliki kobiecej neolitu jest uznanie tożsamości kobiety z ziemią: kamienie to jej kości, gleba to jej ciało, rośliny są jej włosami -> Terra Mater/Tellus Mater, która daje życie wszystkim chodzącym po jej ciele istotom. Jest boginią wegetacji roślinnej. Ewolucja kultów agrarnych przyczyniła się do zatarcia śladów ziemi-matki. Na miejsce tellurycznych pierwotnych bóstw kobiecych wchodzą bóstwa agrarne. Zawsze jednak bóstwo ziemi związane jest z macierzyństwem i mocą tworzenia, gleba jest płodnym łonem.
· Uznaniu ziemi za uniwersalną matkę towarzyszy mit wyłonienia, a także dążenie do związania rozrodczych mocy kobiecych z ziemią.
c) Postacie i ikonografia
· Gliniane figurki kobiece o wyraziście podkreślonych cechach płciowych;
· Główne wzorce postaci:
§ Matka z dziecięciem w ramionach lub ciężarna kobieta, częste wizerunki rodzącej kobiety;
§ Bogini z dłońmi obejmującymi własne piersi lub eksponująca je, często ptasiogłowa lub w związku z ptakiem;
§ Potworna postać bogini, monstrum z głową w kształcie czaszki, zaznaczoną śmiercią czy rozkładem;
· Podstawowymi miejscami kultu Bogini były szczyty wzgórz, labirynty, jaskinie, spichlerze i ogniska domowe;
· Bogini sama w sobie była Świętą Górą - centrum kosmicznym (wzgórek łonowy).
· Symbol tronu: Bogini zasiada często na tronie bez oparcia lub siedzisku, które samo w sobie jest jej znakiem. Zasiadanie króla na tronie jest każdorazowo hierogamią i tylko siedząc lub przebywając w pobliżu tronu król zyskiwał moc sakralną władcy.
§ Np. Złoty Tron ludu Aszanti - zesłany z nieba symbol mocy królewskiej duszy.
· Ikonografia wschodniego Śródziemnomorza już od Catal Huyuk ukazuje Boginię zasiadającą na tronie o lamparcich cechach; może też siedzieć, lub stać na kotowatym: lwie czy lamparcie jako Pani Mocy i bogini wojny.
§ Wyobrażenie z ateńskiej amfory kwintesencją idei Bogini w roli Władczyni Zwierzyny.
· Na opisywanych zabytkach bogini stoi w centrum, bo jest ośrodkiem wszechrzeczy, stąd utożsamienie jej z różnymi postaciami axis mundi (np. Brama Lwów w Mykenach). Innym symbolem axis mundi jest wąż: znak śmierci, ziemskości i związania z doczesnością oraz symbol odrodzenia. Bogini z wężem jest dawczynią, obrończynią życia a zarazem śmierci.
· Do mityczno - kultowego kompleksu Bogini należały rytuały rozpalenia nowego ognia, oparte na symbolice seksualnej, ogień symbolizuje bowiem gorąco aktu miłosnego. Podobne znaczenie miało światło. Ciemność nocnej kobiecości była zapładniana przez ogień i światło słoneczne. Narodziny mają miejsce w czasie przesilenia zimowego. Magna Mater rodzi wówczas nowe światło, z którym bywa kojarzony jej syn.
· Wiara w Matkę-Ziemię wyjaśnia również znaczenie rytuału grzebania w ziemi zwłok: przywiązanie do ziemi wiąże się z uznaniem jej za mieszkanie przodków. Człowiek narodził się z łona Matki-Ziemi i po śmierci do niej powraca z nadzieją na narodziny na nowo. Bogini życia jest jednocześnie boginią śmierci.
· Ideę, którą można określić jako Bramę Łona przedstawia neolityczny pochówek: młody chłopiec w pozycji embrionu pochowany w „łonie ziemi” w dużej, nakrytej kołpakiem urnie. Do idei Bramy Łona nawiązuje wejście do świątyni Kali w postaci paszczy zębatego potwora: motyw vagina dentata uzębionej pochwy, zrównujący ze sobą paszczę i pochwę, brzuch z łonem.
· Oczy również stanowiły istotny aspekt symboliki Bogini (bliskowschodnie figurki z czarnymi oczami).
· Związek labiryntu z Wielką Boginią jest zjawiskiem uniwersalnym. Od czasu usakralnienia paleolitycznych jaskiń wszelkiego typu kręte drogi podziemne są powrotem do łona kosmicznej matki. Labirynt jest ciałem, łonem wielkiej Bogini Matki, podstawowym miejscem do przeżycia własnej śmierci w procesie inicjacyjnym. Bramą inicjacji, wejściem do labiryntu jest łono kobiece.
· Labrys pojawia się po raz pierwszy w symbolice Catal Huyuk. Stanowi zarówno odzwierciedlenie idei ofiary jak i znak zwycięstwa nad Naturą oraz błyskawicy, ma też swój odpowiednik w postaci gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy.
Wierciński: Postać kobiety jako symbol analogizujący /tabela/, str. 460.