W ostatnich latach w Polsce obserwuje się znaczny wzrost agresji wśród dzieci i młodzieży. Media niemalże codziennie informują o coraz brutalniejszych aktach przemocy, agresji z udziałem coraz to młodszych dzieci. Małoletni maltretują słabszych, dokonują rozbojów, zabójstw. Znaczne jej nasilenie nastąpiło w okresie transformacji ustrojowej. "Kwiat potrzebuje słońca, aby być kwiatem, człowiek potrzebuje miłości, aby być człowiekiem". Phil Bosmans WSTĘP   W ostatnich latach w Polsce obserwuje się znaczny wzrost agresji wśród dzieci i młodzieży. Media niemalże codziennie informują o coraz brutalniejszych aktach przemocy, agresji z udziałem coraz to młodszych dzieci. Małoletni maltretują słabszych, dokonują rozbojów, zabójstw. Znaczne jej nasilenie nastąpiło w okresie transformacji ustrojowej.   Duże tempo przemian, zjawisko bezrobocia, ma znaczny wpływ na wzrost frustracji, rodzi różne patologie wpływa na powstanie agresywnych zachowań wśród młodych ludzi. Nie sposób pominąć negatywnego oddziaływania tych programów telewizyjnych, filmów video i gier komputerowych, które często ukazują brutalną agresję i przemoc. Dzieci dzisiaj mają nieograniczone możliwości dostępu do nowoczesnych środków cywilizacji.   Już dzieci przedszkolne potrafią korzystać z komputera, DVD i coraz więcej czasu spędzają przed ekranami tych ,,cudów” techniki. Nie bez winy pozostają rodzice, gdyż w pogoni za pieniądzem zaniedbują swoje obowiązki wobec własnych dzieci. Telewizor, komputer stał się dzisiaj środkiem zastępczym w wychowaniu dzieci. O problemie szeroko dyskutuje się w środowiskach masowego przekazu, konferencjach, zjazdach.   Automatycznie, więc ,,wzrok” nasz pada na przedszkola - według myśli: zapobieganie początkom!   Profilaktyka agresji powinna znaleźć swoje miejsce w programie wychowania i nauczania w przedszkolu. Nie może być prowadzona w postaci doraźnych akcji, wymaga planowania i ciągłej realizacji. Jednak na prawdziwy sukces w zapobieganiu szerzenia się agresji wśród dzieci, a nawet w jej przezwyciężaniu można liczyć dopiero wówczas, gdy wszyscy nauczyciele z przedszkola zaakceptują proponowane kierunki, twórczo je rozwijając i jednocząc swoje wysiłki w codziennej pracy.   OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU   Główny nacisk w tym programie położony jest na konkretne działania dzieci zmierzające do wyeliminowania zachowań społecznie nie akceptowanych we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego. Program zawiera materiały pomocnicze takie jak: scenariusze zajęć metodą W. Sherborne - opis i przebieg zabaw i gier interakcyjnych i integracyjnych, relaksacyjnych. Program ten adresowany jest do wszystkich dzieci uczęszczających do przedszkola.   CEL GŁÓWNY PROGRAMU TO:   Eliminowanie zachowań społecznie nieakceptowanych wśród dzieci przedszkolnych oraz podniesienie ich samooceny.   Cele ogólne programu to: Dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć Rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję Lepsze zrozumienie siebie samego i innych ludzi Opanowanie agresji i wściekłości, a także ich przezwyciężenia Budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości Nawiązywanie nie agresywnych kontaktów Pokojowe rozwiązywanie konfliktów Cele szczegółowe programu to: Dostrzeganie reakcji na własne zachowania Świadomość własnych uczuć Nazywanie swoich odczuć, np. jestem zadowolony, jestem szczęśliwy, czuję się dobrze, gdy…jestem zły, źle się czuję, złości mnie, gdy.. Nabywanie umiejętności wyciszania organizmu Kształtowanie umiejętności samooceny Rozwiązywanie konfliktów w sposób koleżeński Przewidywanie skutków swojego zachowania Szanowanie indywidualności każdego człowieka Wyrażanie emocji i uczuć w sposób akceptowany przez innych Przestrzeganie umów i zasad dotyczących zachowania w grupie Posługiwanie się umiarkowanym głosem Kształtowanie umiejętności współdziałania w grupie TREŚCI KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA:   Treść proponowanych zabaw, ćwiczeń i gier interakcyjnych i integracyjnych, relacyjno- relaksujących, wyciszających uwzględnia możliwości psychofizyczne dzieci przedszkolnych. Nauczyciel może bez trudu dopasować je do przeprowadzenia w swojej grupie. Aby zabawy te zapoczątkowały zamierzone procesy, muszą zostać przeprowadzone w przyjemnej, życzliwej atmosferze, dostosowane do aktualnego nastroju grupy i jej poszczególnych członków. Po każdym ćwiczeniu i zabawie należy grupę wyciszyć, uspokoić. Dzieci muszą mieć czas na zastanowienie i chwile refleksji.   Formy pozbywania się, odreagowywania złości: Skrzynia złości lub pudełko z gazetami, które można gnieść do woli Malowanie jaskrawymi farbami na dużych arkuszach papieru Ludziki złości- skarpetka z namalowaną twarzą, do której można włożyć rękę i powiedzieć jej o swoim zdenerwowaniu Przebiegnięcie się wzdłuż ogrodzenia Uderzenie we wszystkie garnki i patelnie w kąciku złości Spłukiwanie złości wraz z wodą w toalecie Wczołganie się do namiotu złości i leżenie na poduszkach Ustawienie obok siebie tabliczki nastroju, napis ,,złość, rysunek czarnej i czerwonej błyskawicy lub inny Przypięcie do koszuli szczerzącego zęby psa, który ma sygnalizować ,, Uwaga, będę gryzł” Woreczek złości, w którym zamykamy złość Ewaluacja:   Narzędziem sprawdzającym zmiany między osiągnięciami końcowymi, a początkowymi będzie obserwacja zachowań dzieci w określonych sytuacjach oraz ankieta obrazkowa zawierająca scenki sytuacyjne dotyczące zachowań pozytywnych i negatywnych. Zadaniem dzieci będzie dokonanie wyboru.   PRZYKŁADY ZABAW I ĆWICZEŃ INTERAKCYJNYCH Dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie Kiedy jestem zły Grupa dzieci siedzi w kole, każde z nich wypowiada swoje imię oraz pokazuje, co robi , kiedy jest złe , na przykład: Nazywam się Karolina. Kiedy jestem zła, robię tak : Lewą ręką wykonuje ona taki ruch, jakby chciała uderzyć . Nazywam się Tomek. Kiedy jestem zły, robię tak : Prawą nogą wykonuje on taki ruch, jakby chciał kopnąć . Nazywam się Jakub. Kiedy jestem zły, robię tak : Wstaje, otwiera usta i wykonuje taki ruch, jakby chciał krzyczeć. Mowa ciała Każde dziecko biorące udział w zabawie otrzymuje karteczkę, na której narysowana została twarz wyrażająca jakiś stan emocjonalny - wystraszony, obrażony, zły, wesoły, smutny.   Po każdej demonstracji dzieci próbują odgadnąć, jakie uczucie miało zostać wyrażone. Na koniec we wspólnej rozmowie dyskutujemy na temat tego, po czym można rozpoznać różne stany emocjonalne. Jakie uczucia są łatwiejsze do pokazania i do rozpoznania? Jakie uczucia wyrażane są w podobny sposób?   Denerwuje mnie u ciebie… Dzięki temu ćwiczeniu każde dziecko ma możliwość powiedzenia koledze, koleżance w spokoju swojego krytycznego zdania na jego temat. Dana skarga rozpoczyna się bowiem od słów: „ Jesteś naprawdę w porządku, ale denerwuje mnie u ciebie…” Dziecko, do którego skierowana jest ta wypowiedź nie może się usprawiedliwiać, lecz musi za każdym razem odpowiedzieć: „ Dziękuję ci bardzo, że mi to powiedziałeś „ Jedno dziecko zbiera się na odwagę, wstaje i podchodzi do tego uczestnika, któremu chciałoby coś powiedzieć, na przykład: „Beato, jesteś naprawdę w porządku, ale denerwuje mnie u ciebie, że zawsze chcesz bawić się z Julią, która jest przecież moją przyjaciółką”. Beata odpowiada: „Dziękuję ci bardzo, że mi to powiedziałeś”. Teraz wstaje drugie dziecko, potem trzecie i tak dalej, aż wszyscy, którzy mają na to ochotę. Po czym grupa ma możliwość porozmawiania na temat swoich uczuć i doświadczeń, zdobytych w trakcie ćwiczenia. Jak czujemy się, kiedy zmuszeni jesteśmy powiedzieć osobie, która nas denerwuje, najpierw coś miłego? Jak czujemy się, gdy jesteśmy atakowani, a nie wolno się nam bronić? Jak czują się dzieci, które nie wzięły aktywnego udziału w zabawie?.   Malowanie uczuć Do przeprowadzenia tego ćwiczenia potrzebny będzie papier, a także mazaki lub farby plakatowe. Dzieci malują uczucia, które je ogarniają, gdy tracą one panowanie nad sobą: wściekłość, zdenerwowanie, strach, bezradność- w zależności od osobowości, sytuacji i nastroju. Kto chce, wyjaśnia następnie swój obrazek w pierwszej osobie liczby pojedynczej; odniesienie przedstawionych uczuć do własnej osoby powinno być tutaj bardzo wyraźne.   W drugiej rundzie można wypróbować, w jaki sposób ten obrazek uczuć można by było zmienić na bardziej pozytywny- poprzez zamalowanie, dodanie innych kolorów lub kształtów. Trzeba spróbować np. z ,,agresji” zrobić ,,przyjaźń”, ze ,,strachu” -,,pewność siebie” itd. Zwracamy uwagę czy malowanie uczuć sprawia poszczególnym dzieciom trudność, czy też raczej przychodzi im z łatwością? Jak trudno jest zrobić z ,,wściekłości”- ,,spokój” Rozpoznawanie przyczyn wściekłości i agresji To miejsce należy do mnie Grupa tworzy koło, pośrodku którego ustawiamy krzesło. Siada na nim dowolne dziecko i próbuje bronić swojego miejsca przed innym dzieckiem, które przez około trzy minuty usiłuje- tylko w sposób werbalny - zakwestionować fakt, że to jest jego miejsce. Następnie oboje zamieniają się rolami. Każda ze stron może podawać argumenty, grozić, błagać, schlebiać, płakać itp. Fizyczne ataki, jak np. spychanie, kopanie czy popychanie jest zabronione. Scenka ta może mieć również charakter o wiele bliższy życiu codziennemu. Zamiast o miejsce na krześle może w niej chodzić o: odebranie drugiemu dziecku książki, zabawki ustawianie się przez jedno z dzieci zawsze w pierwszej parze Wściekły jak dzikie zwierzę Dzieci otrzymują zadanie: „Wyobraź sobie, że jesteś zwierzęciem. Jakie zwierzę wybrałbyś? Przeobraź się w nie. Jesteś spokojny, łagodny i nie myślisz o niczym złym. Aż tu nagle pojawia się jakieś inne zwierzę, z którym kiedyś bardzo się pokłóciłeś i na które jeszcze jesteś zły. Co się teraz stanie? Co zrobisz? Co zrobi to drugie zwierzę? Każde dziecko maluje lub opisuje dalszy przebieg tej opowieści. Następnie wszystkie historyjki i obrazki zostają wywieszone na gazetce ściennej i omówione na forum grupy. Można również odegrać krótkie scenki. Po czym należy porozmawiać z dziećmi o tym, jak szybko z przypadkowego spotkania wywiązuje się nowa kłótnia, jeżeli w starej nie doszło do pogodzenia i porozumienia się.   Uczymy się lepiej rozumieć samych siebie i innych ludzi   Parada zwierząt Dzieci oglądają obrazki z różnymi zwierzętami, a następnie każde z nich wybiera sobie jeden obrazek, chowa go do kieszeni „ na potem”.   Kiedy wszyscy dokonają wyboru, grupa wybiera wspólnie dla każdego dziecka jakieś zwierzę. Porównywane są one później z tymi zwierzakami, które dzieci same sobie wybrały.   Czy grupa zdecydowała się na to samo zwierzę? A może podała jakieś podobne do niego? U których dzieci te dwa zwierzaki różniły się od siebie i dlaczego?   Zamiast w zwierzęta dzieci mogą „przeobrażać” się również w rośliny, pojazdy, instrumenty muzyczne.   Znajomość ludzkich charakterów Wszystkie dzieci otrzymują kartkę papieru, na której narysowane zostały wcześniej kontury ludzkiego ciała. Do tego szkicu każde z dzieci dorysowuje to, co uważa za najbardziej charakterystyczne u siebie samego, na przykład: Język, jeżeli jest ono szczególnie dowcipne lub gadatliwe; Uszy, jeżeli potrafi dobrze słuchać innych; Serce, jeżeli jest osobą szczególnie współczującą innym; Pięści, jeśli zawsze bardzo szybko chce się bić I tak dalej… Wszystkie figury, które otrzymały nową „duszę” wywieszamy w dobrze widocznym miejscu, a grupa próbuje odgadnąć, która z nich należy do poszczególnych uczestników zabawy.   Pomyśl o którymś dziecku Zabawa ta znana jest jako „ Widzę coś, czego ty nie widzisz, a jest to koloru…”   Tym razem jednak nie zgadujemy przedmiotów, lecz członków grupy. Jedno dziecko wyobraża sobie dowolną osobę z grupy i mówi na przykład:   „Myślę o dziecku, które lubi jeździć rowerem, które ma dołeczki w policzkach, gdy się uśmiecha, które lubi kolor zielony…”   Pozostałe dzieci próbują odgadnąć, kim jest ta opisywana osoba. Kto zgadnie jako pierwszy, określa następnego uczestnika.   Zabawa w czterech obręczach Nauczyciel umieszcza w sali 4 obręcze w różnych kolorach, podaje teraz kilka pytań jedno po drugim i po cztery ewentualne odpowiedzi, które przyporządkowane są poszczególnym obręczom w sali. Dzieci decydują się na jedną możliwość, która najbardziej do nich pasuje, idą do kąta oznaczonego numerem odpowiedzi i rozmawiają tam przez trzy -cztery minuty w grupach na temat swojego wyboru. Następnie podawane jest drugie pytanie i grupy tworzą się na nowo. Przykłady:   Chcemy porozmawiać na temat naszych zainteresowań.   Wszyscy, którzy w wolnym czasie najchętniej: uprawiają sport, idą do obręczy czerwonej słuchają muzyki albo grają na instrumentach, idą do obręczy żółtej oglądają telewizję, idą do obręczy zielonej spotykają się z przyjaciółmi, idą do obręczy niebieskiej Liczba pytań, po których tworzą się grupy, jest dowolna. W zależności od ich charakteru dzieci mogą w przeciągu bardzo krótkiego czasu dowiedzieć się wiele nowych rzeczy na temat swoich kolegów i koleżanek. Czy były jakieś osoby, które wszystkich zaskoczyły swoim wyborem? Opanowywanie i przezwyciężanie złości i agresji Kartki złości W wybranym miejscu w sali wieszamy „kartki złości”. Są one do dyspozycji zawsze wtedy, gdy jakieś dziecko czuje się urażone, jest zdenerwowane i kiedy nie potrafi lub nie chce bezpośrednio mówić o swoich uczuciach - w takich przypadkach stanowią one pierwszą pomoc do odreagowania się.   „Kartki złości” przygotowywane są wspólnie przez grupę. Można im nadać szczególną formę, na przykład brzegi wyciąć w zygzakowate linie, pomalować na różne kolory, na przykład na czerwony - jesteśmy „czerwoni” ze złości .   Zdenerwowane dziecko bierze jedną z nich, rysuje twarz z symbolem swojego stanu emocjonalnego. Patem zgniata tę kartkę i „wyrzuca” swoją złość do specjalnego „ kosza złości”. Przy pomocy „kartek złości” odreagowywana jest jedynie pierwsza złość. Związane z nią problemy nie znikają, ale ich rozwiązywanie zwykle dopiero wtedy staje się możliwe.   Lalka złości Dzięki zabawom z podziałem na role, w owych działaniach na próbę, dzieci mogą odkryć, jak mogłyby się zachować, gdy się zdenerwują.   Przy pomocy pluszowego zwierzaka, jakiejś figurki bądź specjalnej „lalki złości” mogą one o wiele łatwiej wyrazić swoje uczucia, nastroje, obawy i agresje, a dzięki temu pracować nad ich przezwyciężeniem. Lalce dzieci każą robić i powiedzieć takie rzeczy, do których same nigdy by się nie przyznały.   Jako „lalki złości” wykorzystujemy dowolnie wybrane zabawki lub grupa może wykonać specjalne lalki, na przykład z rajstop, rękawiczek albo podobnie miękkiego materiału.   Czar przeciwko złości Prowadzący wysyła dzieci do krainy fantazji. Pomaga im odprężyć się, a potem mówi:   „Zamknij oczy i wsłuchaj się w swoje wnętrze. Głęboko w twoim ciele siedzi gdzieś złość, najczęściej doskonale ukryta, ale czasem wydostaje się ona zupełnie niespodziewanie na zewnątrz, czy tego chcesz, czy też nie…Poczuj twoją złość…Gdzie ona siedzi?...Wędruje przez całe ciało…Jak odbierasz teraz swoją złość? …Co robi ona właśnie w tym momencie?...A teraz wyobraź sobie, że mógłbyś napełnić nią czarodziejski dzban… Wydobądź swoją złość z twojego wnętrza, ale bardzo ostrożnie, tak, aby się nie obudziła…Napełnij nią czarodziejski dzban…uważaj, aby jej nie uronić…Dzban zaczaruje twoją złość… Kiedy ją z niego wylejesz, będzie ona zupełnie zmieniona…zaraz zobaczysz… Opróżnij dzban…Co zrobiło się z twojej złości? Zwierzę, które szybko ucieka?... Drzewo z powyginanymi, trzęsącymi się gałęziami?... Dinozaur, który staje na tylnych łapach i wydaje groźne dźwięki?... Skała, duża i ciężka mocno osadzona w ziemi?... Albo może…   Wsłuchaj się w swoje wnętrze. Twoja złość znikła. Zaczarowałeś ją. Zapanowałeś nad nią. Jesteś teraz wolny i spokojny, całkowicie odprężony i zadowolony .   Po tej podróży do krainy fantazji można przeznaczyć czas na namalowanie złości w jej nowej formie, a tym samym „uwięzienie” jej w takim kształcie, poza obrębem własnej osoby.   Papierowa wojna Do przeprowadzenia tego ćwiczenia potrzebne będą stare gazety. Grupa dzieli się na dwie jednakowej wielkości podgrupy, z których każda zaznacza sobie takie samo „ pole walki”. Na gwizdek prowadzącego wszystkie dzieci zaczynają formować z papieru kule i obrzucać się nimi nawzajem. Tej grupie, która po zakończeniu starcia będzie miała mniej papierowych kul na swoim polu, może zostać przyznany tytuł zwycięscy.   Równie atrakcyjna dla dzieci jest zabawa, w której wszyscy walczą przeciwko wszystkim. Po upływie ustalonego wcześniej czasu kończy się papierowa wojna. Wtedy można wspólnie uformować ze wszystkich papierowych kulek wielką „ piłkę pokoju”. Papierowa wojna może zostać przeprowadzona w kilku wariantach: dzieci mogą rzucać kulki jedynie na siedząco lub kucając, do rzucania muszą wykorzystać zamiast rąk stopy, muszą rzuca lewą dłonią- a leworęczne dzieci prawą. Budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości   Dziecko w studni Dzieci siedzą w kole. Jedna osoba stoi pośrodku. Nagle upada na ziemię i skarży się: „Wpadłam do studni” Pozostali uczestnicy pytają chórem: „Kto ma cię uratować?” Osoba w studni odpowiada na przykład: ten, kto potrafi najgłośniej krzyczeć; albo ten, kto potrafi najlepiej pocieszać innych: albo ten, kto najszybciej biega; albo ten, kto ma najbardziej niebieskie oczy; itd. Kiedy podawane są określone sposoby zachowania, dzieci siedzące w kole próbują zademonstrować je możliwie jak najbardziej przekonywująco. Osoba w studni decyduje kto najlepiej spełnia wymienione kryterium. Wybrany uczestnik wyciąga dziecko ze studni, tj. podaje mu rękę i pomaga wstać.   Potem zostaje pośrodku koła i sam „ wpada” do studni.   Prowadzący powinien zwracać uwagę na to, by zawsze ktoś inny mógł ratować dziecko, znajdujące się w studni.   Zabawa ta może być wykorzystywana do pokazywania uczuć.   Podane uczucie przez dziecko będące w studni pozostali uczestnicy przedstawiają w formie pantomimy, na przykład: ten, kto jest najweselszy; albo ten, kto jest najbardziej rozłoszczony; albo ten, kto jest najbardziej ciekawski; albo ten, kto jest najsmutniejszy; itp. W trakcie tej zabawy dzieci mogą doświadczyć tego, że każde z nich potrafi robić coś szczególnie dobrze i może pomóc drugiej osobie.   Taki sam i inny Żadne dziecko nie jest „ lepsze” lub „gorsze” niż inne, każde ma coś wspólnego z pozostałymi mimo wszelkich różnic. Każde jest coś warte. Aby to dostrzec, dzieci muszą zdobyć odpowiednie doświadczenia. Uczestnicy siedzą tak, by dobrze widzieć resztę grupy. Po kolei otrzymują polecenia, na przykład: wstań i dotknij wszystkie dzieci, które mają na sobie coś czerwonego dotknij każdego, kto ma jasne włosy, dotknij każdego, kto ma taki sam kolor oczu co ty, Jeżeli będziemy częściej powtarzali to ćwiczenie, wtedy dzieciom coraz więcej rzeczy będzie się rzucało w oczy i zbędne stanie się specjalne kierowanie ich uwagi na dane aspekty. Dostrzegą one częściej, co wszyscy mają wspólnego i co powoduje, że dana osoba jest wyjątkowa. Być może odkryją również, że dzieci, których nie lubią, pod wieloma względami są tacy sami, jak one.   Gorące krzesło Wszystkie dzieci siedzą w kole, pośrodku którego stoi „gorące krzesło”. Zajmuje na mim miejsce to dziecko, które w danym momencie potrzebuje najwięcej wsparcia i oznak sympatii.   Po kolei przesuwa on swoje „gorące krzesło”, stawiając je przed wszystkich uczestników, którzy mówią mu o czymś, co w nim lubią i cenią, np. jego doskonałe pomysły podczas zabawy, ładne rysunki.   Następnie możemy porozmawiać o tym, jak czujemy się wtedy, gdy musimy powiedzieć komuś, kogo właściwie nie lubimy, coś miłego.   Każde dziecko powinno mieć możliwość zajęcia miejsca na „gorącym krześle”.   ZABAWY RELACYJNO-RELAKSACYJNE   Bocian i szpak Bociana drapał szpak, a potem była zmiana i szpak drapał bociana. Co wynika z tej zmiany? Kto był bardziej podrapany?- dzieci dobierają się parami. Jedno z nich leży na brzuchu, drugie klęczy obok i lekko drapie je po jednej łopatce, mocniej drapie po drugiej. Dziecko drapane ma pokazać lub nazwać tę stronę, po której silniej odczuwało drapanie.   A było też i tak: bociana dziobał szpak, a potem była zmiana i szpak dziobał bociana. Potem były jeszcze trzy zmiany. Ile razy szpak był dziobany?- lekko stuka w plecy dziecka, stuka w plecy w innym miejscu, stuka w plecy w trzech dowolnych miejscach. Zmiana ról.   Idzie kominiarz Idzie kominiarz po drabinie fiku - miku już w kominie- dziecko zwrócone do siebie twarzą. Jedno z nich kroczymy palcami po ręce kolegi, od dłoni do barku, szybkim ruchem chowa rękę pod jego pachę. Zmiana ról.   Rzeczka Płynie, wije się rzeczka jak błyszcząca wstążeczka. Tu się srebrzy, tam ginie, a tam znowu wypłynie- dzieci siedzą w kole zwrócone są do siebie plecami. Rysują na plecach dziecka linie falistą, delikatnie drapią je po plecach, wsuwają palce za kołnierz. Przenoszą dłonie pod pachę kolegi i szybko je wyjmują.   List do babci Kochana babciu. KROPKA. Piszę Ci, że mamy w domu kotka. KROPKA. Kotek chodzi, kotek skacze, kotek drapie, kotek chrapie. Składamy list, naklejamy znaczek i zanosimy na pocztę- dzieci dobierają się parami jedno z nich odwrócone jest plecami do kolegi. Dziecko zwrócone twarzą do pleców kolegi masuje jego plecy- ,,wygładza papier listowy”. Pisze palcami na plecach dziecka, z wyczuciem naciska plecy w jednym miejscu. Ponownie pisze, znów stawia kropkę. Kroczy palcami, ,,skacze”, opierając dłoń na przemian na przegubie i na palcach. Delikatnie drapie dziecko po plecach, opiera na nim głowę i udaje chrapanie. Krzyżuje ręce kolegi, dotyka jego czoła wewnętrzną stroną dłoni. Biorą się za ręce i spacerują. Zmiana ról.   Przykładowe konspekty zajęć i zabaw integracyjnych w przedszkolu   BAWIMY SIĘ I PRACUJEMY W PARACH   Cele ogólne: Integracja grupy Przełamywanie barier Rozwijanie aktywności twórczej poprzez wykorzystanie techniki „bricolage'u”. Cele operacyjne:   DZIECKO Współdziała w sytuacjach zabawowo - zadaniowych. Przestrzega podanych zasad. Potrafi porozumiewać się niewerbalnie. Rozumie określenie „bricolage”. Stwarza miłą atmosferę, „dobry” klimat w grupie. Metody: Zabawowa. Zadaniowa. Forma: Zabawa z całą grupą. Przebieg:   1. powitanie różnymi częściami ciała - „Witają się nasze: rączki, paluszki, nóżki, kolanka, plecki” (dzieci dotykają sąsiadów zgodnie z poleceniami).   2. Zabawy ruchowe - spotkania w parach. Po poleceniu „Znajdź sobie parę”, tworzymy dwa kręgi: zewnętrzny i wewnętrzny, w których dzieci stoją do siebie twarzami i rozpoczynamy zabawę. Po wykonaniu każdego (niżej wymienionego) polecenia krąg wewnętrzny przesuwa się o jedno miejsce w prawo, zaś zewnętrzny stoi w miejscu.   Propozycje zabaw: ukłony - wymieniamy różne ukłony; lustro - dziecko „A” wolno wykonuje ruchy głową i rękami, dziecko „B” naśladuje je, potem zmiana; mrówki- zdejmujemy je z partnera ruchem pensetkowym, bardzo delikatnie; łapki - partnerzy klaszczą raz, każdy w swoje dłonie, po czym uderzają się lewymi dłońmi; haki - stojąc tyłem zaczepiamy ręce w łokciach, przykucamy, a następnie próbujemy wstać; śliczn Krystyna Klimek i Jadwiga Wiśniewska

---