12. Sens ideowy przeciwieństwa: konserwatyzm umiarkowany - tradycjonalizm
TRADYCJONALIZM - określenie wskazujące usposobienie, zespół nawyków i obyczajów, albo przekonań lub nawet spójnej i kompletnej doktryny, którego precyzyjniejszy sens odczytać można dopiero identyfikując jego zakres przedmiotowy (sferę religijną, filozoficzną, społeczno-polityczną, kulturalną, artystyczną etc.) bądź - w wypadku tradycjonalizmu społeczno-politycznego - sposób rozumienia tego terminu w różnych ujęciach szeroko rozumianej postawy i doktryny konserwatywnej; w każdym wypadku sens tradycjonalizmu uzależniony jest też od adekwatnego dla danego użycia zakresu i sensu słowa „tradycja”.
KONSERWATYZM UMIARKOWANY - Burke zarzucał rewolucjonistom naruszenie pewnego rytmu zmian, przerażała go gwałtowność rewolucji i jej kompleksowy charakter. Krytykuje on rewolucjonistów za to, że kierują się jedynie rozumem, nie zwracając uwagi na złożoność procesów społecznych. Nie jest on całkowitym przeciwnikiem zmian, uważa on jednak że powinny one być umiarkowane i ostrożne. Uważał, że każdemu politykowi powinny przyświecać dwie zasady: „zasada zachowania” oraz „zasada naprawy. Pierwsza z nich narzuca troskę o tradycję, dużą wagę Burke przywiązuje również do religii. Natomiast druga powinna składać do działań reformatorskich , jednak ograniczonych tylko do wadliwych elementów ustroju oraz mających na uwadze mądrość i doświadczenie poprzednich pokoleń.
13. Główni przedstawiciele myśli konserwatywnej /powszechnej/
Edmund Burke: reprezentant konserwatyzmu politycznego Sprzeciwiał się kolejno filozofii oświecenia, rewolucyjnemu jakobinizmowi, liberalizmowi, socjalizmowi.
Uważał, że zmiana jeśli już musi nastąpić, to nie jest ona rezultatem intencjonalnego myślenia racjonalnego, lecz wyrasta w sposób oczywisty i naturalny z przekonań społeczności. E. Burke był zdania, ze hierarchia, autorytet i przywództwo są również oczywiste i naturalne. Wychodził z założenia, że posłuszeństwo Władzi i prawu objawia się w sposób tak naturalny jak głód człowieka łaknącego chleba. Konstytucji nie uznawał za jednorazowy akt normatywny, ale osadzoną długotrwałym doświadczeniu społecznym. Według Burke oczywistość rozwiązań politycznych określała, a zarazem utrwaliła tradycja.
Broniąc prawa kolonistów do niepodległości pochwalał rewolucję amerykańską. Burke był zdecydowanym przeciwnikiem rewolucji francuskiej. Potępił ją za przeniesieni idei utopi do polityki.
Burke był przekonany, że to właśnie arystokracja powinna rządzić państwem z powodu posiadania dziedzicznej własności ziemskiej, wysokiego poziomu wykształcenia. Dlatego krytykował doktrynę liberalną za wysuwane przez nią zasady równych szans dla wszystkich.
Jego zdaniem pierwszeństwo w polityce należało się arystokracji. Odmawiał stanowczo prawa do sprawowania władzy osobom o niższym pochodzeniu. Twierdził, że reprezentanci z tzw. „dołu społecznego” dopuszczeni do władzy popadają w obsesję na punkcie własnej kariery co skutkuje wg. Niego zlekceważeniem przez nich dobra sprawy publicznej. Nie sądził, ze ludzie o niższym pochodzeniu będą w stanie nauczyć się sztuki odpoczywania, dostrzegania piękna czy umiejętności kontemplacji (czyli zdolności niezbędnych dla dokonywania rzeczy wielkich do których z pewnością należy sprawowanie władzy).
Burke uważał że najpewniejszym sposobem zabezpieczanie ciągłości władzy arystokracji będzie dziedziczenia własności ziemskiej.
Edmunt Burke obstawał przy tezie, że praktyka polityczna powinna kierować się doświadczeniem, a nie teoriami często utopijnymi. Praktykę polityczną definiował jako ciągłe eksperymentowanie nie raz gromadzonego od stuleci doświadczenia. Chciał aby podstawą działalności politycznej nie były dogmaty i utopię, a wiedza o żyjących ludziach oraz działających instytucjach.
Louis Bonald- francuski filozof, myśliciel polityczny. Prawdziwym stanem natury jest wyłącznie życie społeczne.
Bonald był zdania, że są prawa ogólne rządzące światem widzialnym, czyli ciałami, i prawa ogólne rządzące światem społecznym, światem rozumów. Wychodził z założenia że konieczność owych praw polega również na tym, że albo coś istnieje w sposób z nimi zgodny, albo nie istnieje wcale. Dlatego przy założeniu Bonalda iż ustrojem naturalnym, dla społeczności ludzkiej jest monarchia to każdy inny od niej ustrój właściwie jest nie bytem. Uważał więc, że panowanie nie należy do ludu lecz do monarchy i to na mocy pochodzącej od Boga.
Za naturalną przyjmował władzę królewską. Był również zwolennikiem hierarchii i własności prywatnej.
Bonald uznawał rewolucję jako etap w ciągu herezji spowodowanej przez pychę umysłu przeciwko dziełu stwórcy. Miał krytyczny stosunek do reformacji.
Nie był zwolennikiem zwierzchności papieża nad władzą świecką. Twierdził że obie władze powinny się wzajemnie przenikać i kontrolować. Tak więc państwo powinno okazywać posłuszeństwo religii, duchowni z kolei mają obowiązek bycia posłusznym państwu w kwestii tych wszystkich zarządzeń, które zgodne są z prawami religii, zaś sama religia nie powinna nakazywać, czegoś co nie byłoby akceptowane przez władze świeckie.
Bronił bezkompromisową monarchii absolutne, co nie oznacza że był wrogiem wolności. Nie zgadzał się z przyrównaniem społeczeństw politycznego do towarzystwa handlowego.
Joseph de Maistre- jako przeciwnik rewolucji francuskiej, zwolennik tradycjonalizmu wysunął wobec niej zarzut, że jest ona zaprzeczeniem wizji świata jaką ma Bóg. Uważał, że rodzina, własność, społeczeństwo, władza to instytucję i zasady, które nie mają charakteru przypadkowego, lecz są ufundowane wolą stwórcy. Maistre twierdził, że rewolucja francuska była karą nałożona przez opaczność na ludzi za zerwanie z zasadami boskiego projektu państwa i społeczeństwa.
Dostrzegał on zarodki nieładu już w naukach reformacji, uważał to za błąd bo negując autorytet w religii otworzyła drogę do emancypacji rozumu ludzkiego. Zaowocowało to następującymi skutkami:
Emancypacja pełnego pychy rozumu ludzkiego
Pozostawienie rozumowi prawa do osądzania świata
Projektowanie świata lepszego zbudowanego wedle wskazań rozumu, który odrzuca jakąkolwiek tradycję.
Próba wcielenie w życie tych apriorycznych projektów celem jest zagwarantowanie człowiekowi wolności i szczęścia zwykle powadzi do konfrontacji istniejących już rzeczywistości społecznych z myśleniem utopijnym.
Maistre rozumowi przeciwstawiał:
Autorytety- wskazują one słabej jednostce ludzkiej co jest a co nie jest prawdą. Do najważniejszych autorytetów w polityce zaliczył władcę, a w sferze religii kościół katolicki
Przesądy- wyrażają powszechną mądrość, popularnych obyczajach zawarte są głębokie prawdy o naturze społeczeństwa
Tradycję- zdaniem Maistra nie jest ona przypadkowym zbiorem wydarzeniem, lecz wyraża wolę opaczności.
Pierwszeństwo uczucia, nad poznaniem racjonalistycznym- Maistre uważał, że wiedzy racjonalistycznej na której oparte były ideologie oświecenia trzeba przeciwstawić prymat uczucia łączącego się ze zdrowym rozsądkiem.
Idee wrodzone- głosił tezę że każdy gatunek stworzony przez Boga otrzymal zakres Widzy i umiejętności przypisane tylko dla niego.
Nicolas Gomes Davila- zdecydowany przeciwnik demokracji, szczególnie krytykował koncepcję suwerenność ludu. Określał to mianem niebezpiecznego odrzucenia suwerenności Boga. Współczesne ideologię takie jak liberalizm moralny, socjalizm były też celem jego ataków. Ponieważ uważał, ze świat pod ich wpływem ulega gruntownemu zepsuciu. Nie mógł się również pogodzić z decyzjami Soboru Watykańskiego II, które zmieniły stosunek Kościola do wolności religijnej, a także przedstawicieli innych wyznań.
14. Ewolucja historyczna konserwatyzmu /powszechnego/
K. w swojej klasycznej postaci i w głównym nurcie był reakcyjny, tradycjonalistyczny, feudalno-arystokratyczny i rojalistyczny; wiążąc się często z kulturowym prądem romantyzmu, skupiał się na dążeniu do zachowania bądź przywrócenia monarchii i ustroju stanowego oraz religijnych fundamentów państwa („sojusz Ołtarza i Tronu”); jego głównym ówczesnym przeciwnikiem był liberalizm, zwłaszcza radykalno-demokratyczny (russoizm i jakobinizm). Równolegle, często w bezpośredniej konfrontacji z tradycjonalizmem, rozwijał się drugi, umiarkowany nurt k., opowiadający się za monarchią konstytucyjną, kompromisowy wobec liberalizmu (albo wręcz wyłaniający się z jego prawego skrzydła) lub identyfikujący się z katolicyzmem liberalnym.
Najbujniejszy rozwój filozofii politycznej k. nastąpił we Francji, w twórczości tzw. Doktorów Kontrrewolucji; bezkompromisowy nurt k. reprezentowali, nazywani tradycjonalistami albo teokratami: J.M. de Maistre, L.G.A. de Bonald
Konserwatyzm brytyjski:
konserwatyści, sprawujący przemiennie z liberałami władzę, ograniczali się do powstrzymywania przypływów radykalizmu; w połączeniu z charakterystycznym dla umysłowości angielskiej empiryzmem nadało to k. brytyjskiemu rys umiarkowania i praktycyzmu, niechętnego tworzeniu teorii, wyjąwszy filozofujących poetów romantycznych
Dalsza ewolucja:
W drugiej połowie XIX w. filozofia polityczna k. wyraźnie słabła; to zanikanie całościowych systemów i teorii ustrojowych było następstwem tyleż ogólnego wejścia myśli filozoficznej w fazę minimalistyczną po wyczerpaniu się potencjału spekulatywnego romantyzmu, co systematycznego kurczenia się wpływu konserwatystów na politykę, zdominowaną przez triumfujący liberalizm; jedyną gałęzią filozofii, która w tym okresie owocowała nieprzerwanie, była konserwatywna jurysprudencja, odsłaniająca zasady tradycyjnej, „naturalnej” konstytucji, a polemicznie nakierowana przeciwko utylitaryzmowi, pozytywizmowi prawnemu i „truciźnie demokratycznej” (morbus democraticus), zwłaszcza w Anglii. Zgodnie z rytmem przemian ogólnokulturowych, po zmierzchu romantyzmu również i k. znalazł się w polu oddziaływania pozytywizmu; chociaż jego promotorzy gardzili demokratycznymi „Kalibanami”, a ich poszukiwania trwałych elementów „statyki” i „fizyki” społecznej zainspirowały następne pokolenie kontrrewolucjonistów, ogólny wydźwięk recepcji pozytywizmu był antytradycjonalistyczny, samych zaś konserwatystów infekował on agnostycyzmem; łączyło się to z oddziaływaniem tzw. darwinizmu społecznego, wprowadzonego w obieg.
Umacnianie się państwa liberalnego, postępująca demokratyzacja społeczna i polityczna, wreszcie pojawienie się ruchu socjalistycznego, zmusiły k. do poszukiwania nowych formuł; jego głównym wrogiem stał się wówczas socjalizm (oraz anarchizm), a po I wojnie światowej - jego ekstremistyczna i totalitarna postać, czyli komunizm; z drugiej strony, pojawienie się tzw. kwestii robotniczej, sprawiło, iż k. sam zaczął interesować się jej rozwiązaniem, znajdując do tego zachętę ze strony papieża Leona XIII. K. katolicki w tej epoce stał się tedy nieomal identyczny z katolicyzmem społecznym;
Alternatywą dla zaangażowania politycznego był tzw. k. kulturowy, który uprawiali m.in.: anglosascy „konserwatyści pesymistyczni” (Henry i Brooks Adamsowie, Paul E. More, George Santayana, Irving Babbitt, Thomas S. Eliot), arystokratyczni krytycy „buntu mas”: Jan Karol Kochanowski (1869-1949) i José Ortega y Gasset (1883-1955); a także k. religijny i mistyczny (Konstantin Leontjew, Władimir Sołowjow, Nikołaj Bierdiajew, Marian Zdziechowski, Fernando Pessoa); angielscy „Inklingowie” („Przeczuwający”: Clive S. Lewis i John R.R. Tolkien) stworzyli konserwatywną mitologię literacką.
K. w s p ó ł c z e s n y. Po II wojnie światowej k. został praktycznie wyeliminowany nie tylko ze sfery władzy, lecz również z edukacji i mediów; to, co występuje pod tą nazwą w polityce (jak amer. „neokonserwatyzm”) jest tylko prawym skrzydłem demoliberalnego establishmentu; nawet język k. (i jego kardynalne pojęcia, jak: boskie źródło władzy, autorytet, hierarchia, posłuszeństwo, honor, cnota, wierność, obowiązki stanu, porządek, cel, dobro wspólne, legitymizm, suweren polityczny, decyzja), stał się niezrozumiały w splebeizowanym, stechnicyzowanym, zlaicyzowanym i poddanym dominacji ekonomii nad polityką, religią i kulturą świecie; od Soboru Watykańskiego II k. katolicki stracił też oparcie w nauczaniu społecznym Kościoła.