• Szkielet serca położony jest na podstawie komór między przedsionkami a komorami i składa się z:

• 1- pierścienia włóknistego pnia płucnego (anulus fibrosus trunci pulmonalis)

• 2- pierścienia włóknistego aorty (anulus fibrosus aortae)

• 3- pierścienia włóknistego przedsionkowo-komorowego prawego (anulus fibrosus atrioventricularis dexter)

• 4- pierścienia włóknistego przedsionkowo-komorowego lewego (anulus fibrosus atrioventricularis sinister)

• 5- trójkąta włóknistego prawego (trigonum fibrosum dexter)

• 6- trójkąta włóknistego lewego (trigonum fibrosum sinister)

• 7- części błoniastej przegrody międzykomorowej

5. Ortodiagram serca

• w linii pośrodkowej zdjęcia rentgenowskiego widoczny jest cień środkowy. Tworzą go mostek, mięśnie, kręgosłup i serce. Widoczne są także łuki.

• łuk żyły głównej

• łuk przedsionka prawego

• łuk aorty zstępującej

• łuk pnia płucnego

• łuk przedsionka lewego

• łuk komory lewej

6. Rzuty zastawek na przednią ścianę klatki piersiowej

• zastawka trójdzielna (valva tricuspidalis)

• leży na linii mostkowego końca trzeciej lewej chrząstki żebrowej do przyczepu mostkowego szóstej prawej chrząstki i na przecięciu z linią pośrodkową przednią

• osłuchujemy na mostku po stronie prawej na wysokości przyczepu szóstej prawej chrząstki żebrowej

• zastawka dwudzielna (valva bicuspidalis)

• koniec 4 żebra

• osłuchuje się w 5 lewej przestrzeni międzyżebrowej, przyśrodkowo od linii sutkowej, na koniuszku serca

• zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis)

• przyczepia się do 3 lewej chrząstki żebrowej do mostka

• osłuchuje się przy lewym brzegu mostka, w drugiej przestrzeni międzyżebrowej

• zastawka aorty (valva aortae)

• koniec mostkowy 3 lewej przestrzeni mędzyżebrowej

• osłuchujemy przy prawym brzegu mostka w 2 przestrzeni międzyżebrowej

7. Mięsień sercowy (myocardium)

• stanowi właściwą jamę serca

• mięśniówka przedsionków jest całkowicie oddzielona od mięśniówki komór

• mięśniówka komór składa się z warstw:

• skośnej- zewnętrznej

• okrężnej- środkowej

• podłużnej- wewnętrznej

• mięśniówka przedsionków składa się z warstw:

• głębokiej- oddzielnej dla każdego przedsionka, tworzącej przegrodę międzyprzedsionkową

• powierzchownej- wspólnej dla obu przedsionków

8. Układ przewodzący serca

• układ ten składa się z części zatokowo-przedsionkowej oraz przedsionkowo-komorowej

• węzeł zatokowo-przedsionkowy (nodus sinuatrialis) wysyła bodziec stymulujący skurcz serca (70 imp/min). Od niego prowadzą drogi do węzła przedsionkowo-komorowego (nodus atrioventricularis) (50 imp/min). Węzeł ten leży po stronie prawej przegrody przedsionkowo-komorowej. Wydłuża się do przodu tworząc pęczek przedsionkowo-komorowy (fasciculus atrivenyricularis) (30 imp/min). Jego część początkowa (truncus) biegnie ku przodowi ku dolnej części przegrody błoniastej, gdzie dzieli się na odnogę prawą i lewą (crus dextrum et sinistrum).

• węzeł zatokowo-przedsionkowy leży w ścianie prawego przedsionka na granicy zatoki żył głównych i właściwego przedsionka

• węzeł przedsionkowo-komorowy leży na dnie przedsionka prawego między nim a komorą prawą.

9. Zastawki serca

• zastawka przedsionkowo-komorowa prawa (valva atriouentricularis dextra); zastawka trójdzielna (valva tricuspidalis)

• składa się z 3 płatków (cuspis)

• połączone są one z pierścieniem włóknistym przedsionkowo-komorowym prawym

• ich wolne brzegi łączą się ze strunami ścięgnistymi umocowanymi na mięśniach brodawkowych lub beleczkach mięśniowych

• odróżnia się

• płatek przedni (cuspis anterior)

• płatek tylny (cuspis posterior)

• płatek przegrodowy (cuspis septalis)

• połączenia podstaw płatków noszą nazwę spoideł zastawki (commissurae valvae)

• ujście przedsionkowo-komorowe ma 4 cm średnicy

• zastawka przedsionkowo-komorowa lewa (valva atriouentricularis sinistra); zastawka dwudzielna (valva bicuspidalis)

• identyczna budowa jak w zastawce trójdzielnej

• płatki

• płatek przedni (cuspis anterior)

• płatek tylny (cuspis posterior)

• zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis)

• zastawka tętnicza

• składa się z 3 kieszonkowatych zachyłków śródbłonka zwanych płatkami półksiężycowatymi (valvulae semilunares)

• wzdłuż wolnego brzegu płatka biegnie obłączek płatka półksiężycowatego (lunula valvulae semilunaris)

• na środku znajduje się grudka płatka półksiężycowatego (nodus valvulae semilunaris)

• płatki

• płatek przedni (valvula anterior)

• płatek prawy (valvula dextra)

• płatek lewy (valvula sinistra)

• zastawka aorty (valva aortae)

• zastawki tworzą zatoki aorty, a razem opuszkę aorty (bulbus aortae)

• płatki

• płatek przedni (valvula anterior)

• płatek prawy (valvula dextra)- a. coronaria dextra

• płatek lewy (valvula sinistra)- a. coronaria sinistra

10. Jamy serca

• przedsionek prawy (atrium dextrum)

• zbiera krew żylną z dużego obiegu krwi i naczyń serca

• ściany przedsionka prawego

• przednia- uszko prawe (auricula dextra) z mięśniami grzebieniastymi (mm. pectinati)

• przyśrodkowa- przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale) i dół owalny (fossa owalis)

• tylna

• ujście żyły głównej dolnej (ostium venae cavae inferioris)

• ujście zatoki wieńcowej (ostium sinus coronarii)

• boczna- ujścia żył przednich serca i najmniejszych serca

• górna- ujście żyły głównej górnej (ostium venae cavae superioris)

• dolna- ujście przedsionkowo-komorowe prawe z zastawką trójdzielną

• komora prawa (ventriculus dexter)

• pompuje krew natlenowaną do krążenia płucnego

• grubość ściany tej komory ok. 3 razy mniejsza od komory lewej

• od ujścia przedsionkowo-komorowego biegnie do wierzchołka komory droga dopływowa krwi

• od wierzchołka poprzez stożek tętniczy biegnie droga odpływowa krwi do pnia płucnego

• przedsionek lewy (atrium sinistrum)

• zbiera krew utlenowaną z żył płucnych

• ściany przedsionka

• przednia- aorta i pień płucny

• tylna- 4 żyły płucne, dwie prawe i dwie lewe

• przyśrodkowo- półksiężycowate zagłębienie odpowiadające dołowi owalnemu

• bocznie- uszko lewe (auricula sinister)

• komora lewa (ventriculus sinister)

• pompuje krew utlenowaną na obwód

• odpowiada za ciśnienie krwi w tętnicach obwodowych, stąd duża siła skurczu i grubość ściany

11. Unaczynienie i unerwienie serca

• tętnice serca

• tętnice wieńcowe (aa. coronariae)- odchodzą nad płatkami półksiężycowatymi prawym i lewym, od rozszerzonego początku aorty zwanego opuszką (bulbus aortae). Opuszka składa się z 3 zatok aorty (sinus aortae)

• t. wieńcowa prawa (a. coronaria dextra)

• biegnie w rowku wieńcowym w prawo i ku tyłowi, pod uszkiem prawym

• następnie biegnie w bruździe międzykomorowej tylnej, jako gałąź międzykomorowa tylna (ramus interventricularis posterior)

• oddaje gałązki do:

• komory prawej

• przedsionka prawego

• 1/3 przegrody międzykomorowej tylnej

• części komory lewej leżącej przy przegrodzie z tyłu

• układu bodźco-przewodzącego

• t. wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra)

• biegnie między uszkiem lewym a pniem płucnym

• dzieli się na 2 gałęzie

• g. międzykomorowa przednia (r. intervenyricularis anterior)- biegnie do koniuszka

• g. okalająca (r. circumflexus)- biegnie w bruździe wieńcowej na powierzchnię przeponową serca i zwraca się w kierunku koniuszka

• oddaje gałązki do:

• komory lewej

• przedsionka lewego

• 2/3 przegrody międzykomorowej

• część komory prawej leżącej przy przegrodzie z przodu

• m. brodawkowaty przedni (KP)

• żyły serca

żyły serca uchodzą do zatoki wieńcowej (sinus coronarius cordis)- jest to szeroki pień żylny w części tylnej bruzdy wieńcowej serca, który uchodzi w ścianie tylnej przedsionka prawego

• żyła wielka serca (v. cordis magna)

• towarzyszy t. wieńcowej lewej

• wpada do zatoki wieńcowej z lewej strony

• ż. mała serca (v. cordis parwa)

• biegnie w bruździe wieńcowej między przedsionkiem a komorą prawą

• uchodzi do prawego końca zatoki wieńcowej

• ż. średnia serca (v. cordis media)

• wpada samodzielnie do zatoki wieńcowej

• ż. tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinister)

• przebiega na powierzchni przeponowej komory lewej

• kończy się w zatoce lub w żyle wielkiej serca

• ż. skośna przedsionka lewego (v. obliqua atri sinistri)

• uchodzi do zatoki

• żż. przednie serca (vv. cordis anteriores)

• 3 lub 4

• zbierają krew ze ściany przedniej komory prawej

• uchodzą do przedsionka prawego

• żż. najmniejsze serca (vv. cordis minimae)

• mają zastawki

• uchodzą do przedsionka prawego i pozostałych jam serca

• naczynia chłonne

• naczynia chłonne włosowate układają się w sieci

• podwsierdziową

• mięśniową

• podnasierdziową

• naczynia chłonne odprowadzające towarzyszą tętnicom włosowatym i zbierają się w 2 pnie- główne naczynia chłonne serca prawe i lewe, które uchodzą do węzłów tchawiczo-oskrzelowych lub śródpiersiowych przednich

• unerwienie

Serce posiada własny układ sterujący jego pracą tzw. układ przewodzący. Praca serca jest także regulowana przez układ autonomiczny, tworzący u podstawy serca splot sercowy (plexus cardiacus). Leży on między aortą a żyłami płucnymi. Dzieli się na części:

• powierzchowną- pokrywa wklęsły brzeg łuku aorty i miejsce podziału pnia płucnego

• głęboką- leży między aortą a żyłami płucnymi

• splot sercowy powstaje z:

• włókien współczulnych

• n. sercowy szyjny górny- od zwoju szyjnego górnego

• n. sercowy szyjny środkowy- od zwoju szyjnego środkowego

• n. sercowy szyjny dolny- od zwoju szyjnego dolnego

• nn. sercowe piersiowe (nn. cardiaci thoracici)- z 2-4 zwojów piersiowych pnia współczulnego

• włókien przywspółczulnych od n. błędnego

• rr. cardiaci superiores

• rr. cardiaci inferiores

• rr. cardiaci medii

• współczulnie- przyśpieszają akcję serca, zwiększają siłę skurczu, rozszrżają naczynia wieńcowe

• przywsółczulnie- zwalnia akcję serca, zmniejszają siłę skurczu, zwężają naczynia wieńcowe

SUTEK

Gruczoł sutkowy (glandula mammaria) leży w narządzie zwanym sutkiem (mamma), który leży na wysokości III-VI żebra. Odpływ chłonki z sutków odbywa się następującymi drogami:

1. pierwsza

• tractus axillaris

• tractus intercostalis posterior

• tractus interpectoralis

• druga

• tractus interpectoralis

• tractus intercostalis anterior

• trzecia

• tractus axillaris

• tractus intercostalis posterior

• tractus intercostalis anterior

1. droga pachowa boczna (tractus axillaris lateralis)- boczna połowa sutka

• ww. pachowe piersiowe i ww. pachowo-nadbrzuszne

• ww. pachowe środkowe (centrales)

• ww. pachoweszczytowe (apicales)

• truncus subclavius

• ductus lymphaticus dexter lub ductus thoracicus

2. droga międzyżebrowa tylna (tractus intercostalis posterior)- boczna połowa sutka

• ww. międzyżebrowe tylne

• ww. śródpiersiowe tylne (mediastinales posterior)

• truncus medistinales posterior

• ductus lymphaticus dexter lub ductus thoracicus

3. droga międzyżebrowa przednia (tractus intercostalis aterior)- przyśrodkowa połowa sutka

• ww. międzyżebrowe przednie

• truncus sternalis

• ww. nadobojczykowe i ww. pachowe szczytowe

• truncus subclavius

• ductus lymphaticus dexter lub ductus thoracicus

4. droga międzypiersiowa (tractus interpectoralis)- górna połowa sutka

• ww. międzypiersiowe (interpectorales)

• ww. pachowe środkowe (centrales)

• ww. pachoweszczytowe (apicales)

• truncus subclavius

• ductus lymphaticus dexter lub ductus thoracicus

KRĄŻENIE PŁODOWE

1. miejsca mieszania się krwi żylnej z tętniczą w życiu płodowym

• żyła pępkowa łączy się z lewą gałęzią żyły wrotnej i dzieli swą krew na dwa strumienie; pierwszy przechodzi przez wątrobę i wpada przez żyły wątrobowe do żyły głównej dolnej

• drugi- przewód żylny- prowadzi krew wprost do żyły głównej dolnej

• krew z v. c. i. wpada do przedsionka prawego, gdzie miesza się z krwią z v. c. s.

• przez otwór owalny miesza się w przedsionku lewym z krwią pochodzącą z żył płucnych

• skurcz serca popycha krew do aorty, w której poprzez przewód tętniczy miesza się z krwią z pnia płucnego

• dalej krew biegnie aortą piersiową, brzuszną i tt. biodrowymi wspólnymi

• od tt. biodrowych wewnętrznych odchodzą tt. pępkowe (aa. umbilicales)

2. pozostałości po krążeniu płodowym w organizmie dorosłym

• więzadła pępkowe pośrodkowe (ligg. umbilicalia medialia) jako pozostałość po zarośniętych tt. pępkowych

• dołek owalny (fossa ovalis) jako pozostałość po okienku owalnym, łączącym oba przedsionki

• więzadło obłe wątroby (lig. teres hepatis) jako zrośnięta żyła pępkowa

• więzadło żylne (lig. venosum)pozostałość po przewodzie żylnym

• zrośnięty pień tętniczy (lig. arteriosum)

LINIE I OKOLICE KLATKI PIERSIOWEJ

1. linie określające klatkę piersiową

• liniami poziomymi są linie żeber i przestrzeni międzyżebrowych

• pionowe wyróżniamy:

• linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior)- w płaszczuźnie pośrodkowej ciała z przodu

• linia mostkowa (linea sternales)- wzdłuż bocznego brzegu mostka

• linia przymostkowa (linea parasternalis)- w połowie odległości między linią mostkową a sutkową

• linia sutkowa (linea mamillaris) lub środkowoobojczykowa- przechodzi przez środek obojczyka i sutek

• z boku

• linia pachowa przednia (linea axillaris anterior)- przedłużenie przedniego fałdu pachowego

• linia pachowa środkowa (linea axillaris media)- przechodzi przez najwyższy punkt dołu pachowego

• linia pachowa tylna (linea axillaris posterior)- przedłużenie tylnego fałdu pachowego

• z tyłu

• linia pośrodkowa tylna (linea intermediana posterior)- w płaszczyźnie pośrodkowej ciała, z tyłu

• linia łopatkowa (linea scapularis)- biegnie przez dolny kąt łopatki, gdy ramię jest opuszczone

• okolice klatki piersiowej

• z przodu

• okolica mostkowa (regio sternalis)- nieparzysta, środkowa

• okolica obojczykowa (regio clavicularis)- parzysta

• okolica podobojczykowa- parzysta

• okolica sutkowa (regio mamillaris)- parzysta

• okolica podsutkowa- parzysta

• z boku

• okolica pachowa (regio axillaris)-

• okolica boczna klatki piersiowej

• z tyłu

• okolica kręgowa

• okolica krzyżowa

• okolica boczna grzbietu- parzysta, składa się z okolic:

• okolica nadłopatkowa

• okolica łopatkowa

• okolica podłopatkowa

• okolica lędźwiowa

3. podział śródpiersia

Śródpiersie (mediastinum), jest to przestrzeń między jamami opłucnej, kręgosłupem i mostkiem, a dzieli się na:

• śródpiersie górne (mediastinum superius)- leży powyżej poziomu osierdzia;

• ograniczenia:

• od przodu- rękojeść mostka

• od dołu- płaszczyzna poprowadzona od połączenia rękojeści i trzonu mostka do trzonu IV kręgu piersiowego

• zawiera w sobie:

• grasicę

• węzły chłonne

• żyły ramienno-głowowe

• żyłę główną górną- górną połowę

• łuk aorty

• pień ramienno-głowowy

• tętnicę szyjną wspólną- początkowy odcinek

• tętnicę podobojczykową lewą- początkowy odcinek

• tchawicę

• przełyk

• przewód piersiowy

• nn. sercowe

• n. przeponowy

• n. błędny

• n. krtaniowy wsteczny lewy

• śródpiersie przednie (mediastinum anterius)

• ograniczenia

• od przodu- mostek

• od tyłu worek osierdziowy

• po bokach blaszka sródpiersiowa opłucnej ściennej

• zawartość

• grasicę

• żyły ramienno-głowowe

• żyłę główną górną

• pień płucny

• tętnice płucne

• aorta wstępująca i łuk aorty z dużymi pniami naczyniowymi

• nerwy błędne

• nerwy przeponowe

• więzadło mostkowo-osierdziowe

• drobne gałęzie śródpiersiowe i piersiowe wewnętrzne

• śródpiersie środkowe (mediastinum medium)

• zawartość

• serce z workiem osierdziowym

• aortę wstępującą

• część żyły głównej górnej z ujściem żyły nieparzystej

• żyła główna dolna

• rozdwojenie tchawicy i oskrzela główne (2)

• pień płucny, tętnice i żyły płucne

• nerwy przeponowe

• węzły chłonne oskrzelowe

• śródpiersie tylne (mediastinum posterius)

• ograniczenia

• od przodu- worek osierdziowy i przepona

• od tyłu- trzony IV-XII kręgów piersiowych

• po bokach- opłucna śródpiersiowa

• zawartość

• aorta piersiowa zstępująca

• żyła nieparzysta i nieparzyste krótkie

• nn. błędne

• nn. trzewne

• przełyk

• przewód piersiowy

• węzły chłonne

• pień współczulny

• tchawica

TCHAWICA (TRACHEA)

Koniec górny tchawicy (trachea) przypada na VI-VII kręg szyjny, a koniec dolny IV-V kręg piersiowy. U swego dolnego końca dzieli się ona na oskrzela główne, w rozdwojeniu tchawicy (bifurcario trachleae)

1. ściana tchawicy (od wewnątrz)

• błona śluzowa (tunica mucosa)- wysłana nabłonkiem wielorzędowym migawkowym

• błona włóknista (tunica fibrosa), zawiera

• 16-20 chrząstek tchawicznych (cartilagines tracheares)

• połączone są one więzadłami obrączkowymi (ligg. anularis)

• wolne końce chrząstek połączone ścianą błoniastą (paries membranaceus), zbudowaną z włókien mięśniowych gładkich, od zewnątrz podłużnych i poprzecznych. Warstwa poprzeczna, grubsza tworzy tzw. mięsień tchawiczy (m. trachealis)

2. topografia tchawicy

• część szyjna tchawicy

• od przodu

• węzina gruczołu tarczowego

• żylny splot tarczowy nieparzysty z żyłami tarczowymi dolnymi i najniższymi

• żyła ramienno-głowowa lewa (v. brachiocephalica sinistra)

• łuk żylny szyjny (arcus venosus jugularis)

• m. mostkowo-tarczowy

• m. mostkowo-gnykowy

• z tyłu

• przełyk (oesophagus)

• bocznie

• płaty gruczołu tarczowego sięgają aż do V lub VI kręgu piersiowego

• pęczek naczyniowo-nerwowy szyi, a w nim:

• ż. szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna)

• t. szyjna wswpólna (a. carotis communis)

• n. błędny (n. vagus)

• nn. krtaniowe wsteczne

• część piersiowa tchawicy

• od przodu

• grasica (thymus)

• ż. ramienno-głowowa lewa (v. brachiocephalica sinistra)

• pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus)

• łuk aorty (arcus aortae)

• z tyłu

• przełyk (oesophagus)

• bocznie, z lewej strony

• t. szyjna wspólna lewa (a. carotis communis sinistra)

• t. podobojczykowa lewa (a. subclavia sinistra)

• łuk aorty (arcus aortae)

• bocznie, z prawej strony

• opłucna śródpiersiowa prawa (pleura mediastinalis dextra)

• rozdwojenie tchawicy

• leży bezpośrednio nad górnym odcinkiem lewego przedsionka serca

• od przodu przykryte jest t. płucną prawą

OSKRZELA GŁÓWNE (BRONCHI PRINCIPALES)

Oskrzela główne (bronchi principales), prawe i lewe, są to gałęzie tchawicy rozpoczynające się w rozdwojeniu tchawicy, a kończące u wejścia do odpowiedniego płuca. Oba oskrzela główne leżą w śródpiersiu tylnym. Budowa oskrzeli głównych jest identyczna jak tchawicy.

1. różnice między oskrzelem głównym prawym i lewym.

• pod względem kierunku- prawe jest bardziej strome

• prawe z płaszczyzną pośrodkową tworzy kąt 20°-45°

• lewe 30°-55°

• pod względem długości- prawe jest krótsze

• prawe 1,5-2,5 cm (5-9chrząstek)

• lewe 4-5 cm (9-12 chrząstek)

• pod względem średnicy- prawe jest szersze

• prawe 12-16 mm

• lewe 10-14 mm

• pod względem gałęzi

• prawe dzieli się na 2 przed wejściem do wnęki płuca

2. topografia oskrzeli głównych

• lewe

• z tyłu

• przełyk (oesophagus)

• n. błędny (n. vagus)

• aorta zstępująca (aorta descendens)

• z góry

• łuk aorty (arcus aortae)

• od przodu

• t. płucna lewa (a. pulmonalis sinistra)

• od dołu

• żż. płucne lewe (vv. pulmonalis sinister)

• prawe

• od tyłu

• n. błędny (n. vagus)

• ż. nieparzysta (v. azygos)

• od góry

• łuk ż. nieparzystej (arcus v. azygos)

• od przodu

• t. płucna prawa (a. pulmonalis dextra)

• od dołu

• żż. płucne prawe (vv. pulmonalis dexter)

3. drzewo oskrzelowe

• tchawica

• oskrzele główne prawe (bronchus principalis dexter)

• oskrzele płatowe górne prawe (bronchus lobaris superior dexter)

• 3 oskrzela segmentowe

• oskrzele płatowe środkowe prawe (bronchus lobaris medius dexteer)

• 2 oskrzela segmentowe

• oskrzelepłatowe dolne prawe (bronchus lobaris inferior dexter)

• 5 oskrzeli segmentowych

• oskrzele główne lewe (bronchus principalis sinister)

• oskrzele płatowe górne lewe (bronchus lobaris superior sinister)

• 5 oskrzeli segmentowych

• oskrzele płatowe dolne lewe (bronchus lobaris inferior sinister)

• 5 oskrzeli segmentowych

• dalszy podział

• oskrzela płatowe (bronchus lobaris)

UNACZYNIENIE I UNERWIENIE TCHAWICY I OSKRZELI

1. unaczynienie

- tętnice

• część szyjna

• t. tarczowa dolna, od t. podobojczykowej

• część piersiowa

• od przodu- gałęzie oskrzelowe od t. piersiowej wewnętrznej i od t. podobojczykowej

• od tyłu- gałęzie oskrzelowe aorty piersiowej

- żyły uchodzą do

• żż. tarczowych dolnych

• żż. tarczowych najniższych

• żż. oskrzelowe przednie i tylne uchodzą do układu żył nieparzystych

2. unerwienie

- n. błędny

- włókna układu współóczólnego

3. naczynia chłonne

• z górnej części

• ww. szyjne powierzchowne → ww. szyjne głębokie dolne

• z dolnej części pień szyjno-głowowy→

• ww. tchaw.-oskrzel. i tchawicze → pnie śródpiersiowe

18

---