-EPILOG NA RUCHLIWEJ ULICY Gdzie¿ zosta³ Orfeusz? Oto przy ¿Ó³tym œwietle przechodzi ulicê po "zebrze", z tranzystorowym radiem pod pach¹. Za nim, w mini-spód- niczce, Eurydyka. Ch³opak nie odwraca siê, chocia¿ - zielone œwiat³o!- nadje¿d¿aj¹ samochody ! Posiadacze samochodów, przechodnie, w³óczêdzy - nasi wspó³czeœni ze wszystkich warstw spo³ecznych. Wszyscy coœ robi¹ i co dzieñ szukaj¹ owej reszty, któr¹ winne jest im ¿ycie, jeœli trzeba - w operze. Bo wszyscy oni s¹ podatnikami, którzy musz¹ j¹ subwencjonowaæ. Ale czy s¹ tak¿e konsumentami opery? Czy opera jest dla nich "teatrem u¿ytecznoœci publicz- nej"? Czy wychodzi im naprzeciw, czy ich wyprzedza, czy te¿ zostaje za nimi w tyle? Czy jest jeszcze w stanie, jak niegdyœ Orfeusz, uwolniæ Eurydykê? Kto odpowie na te pytania? Z lewej nadje¿d¿a w czarnym jaguarze operowa Diana- Anja Silja. Gotowa jest natychmiast wyraziæ sw¹ opiniê: "Po prostu myœlê, ¿e dziœ nie ma ju¿ tematów dla opery. Opera nie ma w ogóle ¿adnej przysz³oœci". Dodaje gazu i ju¿ jej nie ma! Nie tak bardzo radykalnie wypowiada siê jej kole¿anka Helga Pilarczyk, œpiewaczka specjalizuj¹ca siê w muzyce dwunastotonowej - lecz za to stosuje swoje przekonania w praktyce! Od dawna ignoruje operê tradycyjn¹ i œpiewa tylko role z XX wieku -- zas³u¿ona "assoluta" nowo- czesnoœci. Tak¿e Irmgard Arnold, Liszka Chytruska z NRD, udziela odpowiedzi. Jako samiczka Terynka w dŸwiêkowym ko- stiumie Janaæka (przylegaj¹cy do skóry lisi trykot), ³azi  po deskach udaj¹cych las i nawo³uje kury do wyswobo- dzenia siê. Zuchwale doprowadza przy tym do upadku gwiazdora - zarozumia³ego koguta - No, ale czy tak mo¿na? ¯arty na bok: tak nawet t r z e b a! Po trzystu piêædziesiêciu latach dziejÓw primadonn wszyscy zaczynaj¹ dochodziæ do przekonania, ¿e owe gwiazdy, które zapominaj¹ o ca³oœci spektaklu i w gruncie rzeczy daj¹ tylko solowe wystêpy w ramach "koncertu w kostiumach", sta³y siê ju¿ dawno prze¿ytkiem. "Prima- donny" obojga p³ci, które jedynie popisuj¹ siê publicznie swymi z³otymi gard³ami, a resztê wykonawców uwa¿aj¹ za sztafa¿, za oprawê dekoracyjn¹ dla uwydatnienia sa- mych siebie - szkodz¹ sztuce. Uosabiaj¹ one owo medium, które Brecht nazwa³ kiedyœ "oper¹ konsumpcyjn¹". Od czterdziestu z gór¹ lat re¿yser Walter Felsenstein zadaje sobie pytanie, po co w³aœciwie takie "primadonny" wyczekuj¹ za kulisami, po co nosz¹ kostiumy, ba, po co w ogóle œpiewaj¹! W "operze konsumpcyjnej" nienawist- ny - jak s¹dzi - nie jest nawet fakt, ¿e jest ona "kon- sumpcyjna", lecz to, ¿e nadu¿ywa teatru muzycznego i fa³szuje go, sprowadzaj¹c cel jego istnienia do zaspoko- jenia konsumpcyjnych przyjemnoœci. "W mieszczañskiej ksiêdze praw - wo³a wielkim g³o- sem Felsenstein - brakuje paragrafu, poci¹gaj¹cego do odpowiedzialnoœci tych, którzy umieszczaj¹c na afiszu teatralnym Aidê, pokazuj¹ coœ zupe³nie innego." Typowym przyk³adem "konsumpcyjnej primadonny" by³a kiedyœ Paulina Lucca. Bez wzglêdu na to, czy œpie- wa³a Zerlinê z Don Giovanniego czy z Fra Diavola, Leo- norê Beethovena czy Verdiego - zawsze by³a tylko Paulin¹ Lucca. Wychodzi³a z prawej strony, œpiewa³a z wyci¹gniêtymi rêkami, prowokowa³a oklaski przy otwar- tej kurtynie, dumnie za nie dziêkowa³a i schodzi³a ze sceny. Rozrywkowym wartoœciom takiej parady gwiazd nie mo¿na nic zarzuciæ - nawet Brecht w paragrafie 7 swego Ma³ego organonu dla teatru popiera³ "rozrywkê". Ale do póki opera uwa¿a siê za dzie³o sztuki - i to sztuki kla- sycznej - musi pokazywaæ to, co zapowiada na afiszu. Przybieraj¹ zreszt¹ na sile k³opoty z oper¹, co ju¿ dziœ sos  znajduje wyraz w okrzyku: PRIMADONNA UMAR³A, NIECH ¯YjE TEATR MUZYCZNY! Nasila siê wo³anie o taki model artystyczny, który nie opiera siê wy³¹cznie na primadonnie: lecz na poszczególnych artystach wnika- j¹cych w istotê dzie³a, i poprzez wspólne zaanga¿owanie siê detronizuj¹cych owo "straszyd³o". Coraz wiêcej kompozytorów, dyrektorów i mi³oœników opery sk³onnych jest dzisiaj wypowiedzieæ "konsumpcyjnej primadonnie" swoje wiernopoddañcze obowi¹zki i przy- chylnoœæ. Czerwone œwiat³o. Stop! Ludzie na "zebrze": Wszyscy s¹ podatnikami subwen- cjonuj¹cymi operê. A wœród nich tylko niewielu, którzy kupuj¹ do niej bilety. Orfeusza widaæ jeszcze. Lecz Eurydyka, przedmiot jego mi³oœci, zniknê³a. Kto j¹ przejecha³? Kto wepchn¹³ Eury- dykê do undergroundu? Zielone œwiat³o. Naprzód. Polemika: Opera by³a fabryk¹ u¿ywek. Jarmarkiem pró¿noœci, a nie demokratycznym forum. Czymœ tylko dla "znawców". A wiêc dla ludzi znaj¹cych swoje gwiazdy i cztery lub piêæ arii z danego dzie³a, lecz nie dzie³o! Recytatywy s¹ nudne. Liczy siê zwyczaj, szampan w foyer, presti¿, d³uga suknia, "Dzieñ dobry, panie doktorze", ¿e siê by³o, "Coœ wspania³ego", srebrny krawat, czekoladki.. Litoœæ i trwoga? Nie, tylko dekoracja. Pierre Boulez postawi³ rewolucyjn¹ tezê, ¿e nale¿y spaliæ gmachy operowe. Nowator dŸwiêkowy Maurizio Ka- gel porówna³ dzisiejsz¹ operê do ha³d wêglowych w Za- g³êbiu Ruhry. Teodor Adorno mówi³ o "b³azeñstwach dla fanatyków opery" i o "obiekcie kulturalnym dla adorato- rÓw kultury". "Marto, Marto, tyœ zniknê³a..." Ostatecznie przemys³ rozrywkowy produkÓje tak¿e pri- madonny, optycznie fascynuj¹ce, w swojej specjalnoœci czêsto wirtuozki, lecz bez klasycznych aspiracji artystycz- nych - gwiazdy piosenki. wielkie wedetty, Pierwsze Damy zamkniête w szklanej trumnie telewizji, pin-wp garls z ok³adek pism ilustrowanych, modelki, primadonny spor- tu, gwiazdy filmowe, eks-cesarzowe. Wytworna prasa rozrywkowa produkuje równie¿ splen- dor primadonn, aby ukazaæ wyimaginowan¹, luksusow¹ egzystencjê. Tego rodzaju zalew podniet nie wymaga jed- nak subwencji podatników. OPERA, TAK JAK GÓRNICTWO RUHRY, MUSI ZMIE- NIæ SW¥ STRUKTURê! I TO NATYCHMIAST! poniewa¿ wci¹¿ jeszcze jêczy w starych wiêzach feudal- nych. Poniewa¿ teraŸniejszoœæ w najlepszym razie prze- jawia siê w oprawie zewnêtrznej: zniekszta³caj¹ce efekty elektroniczne, kinetic lights, total art, modne vestt la giubba. "Przywdziej fata³aszki..." Czy to jest nowoczesnoœæ? Ostatecznie p³omienie umiano wzniecaæ na scenie ope- rowej ju¿ w czasach Luigi Rossiego. Maszyny produkuj¹ce deszcz istnia³y ju¿ w XVII, a sztuczne burze œnie¿ne w XVIII wieku. Nagie nimfy zadebiutowa³y jeszcze przed weselem Henryka IV. Strawa dla oczu z towarzyszeniem muzyki to jeszcze nie jest orficki dŸwiêk artystycznego modelu opery. Teatralna lornetka skierowana w przód: Czy znów widaæ Eurydykê...? Nie...? Najwierniejsza opozycja Pani Muzyki proponuje: Opera nie powinna byæ rezerwatem przyrody dla nie- zwyk³ych kogutów i s³owików. Powinna byæ schronieniem nie tylko dla gwiazd, lecz dla drozdów, ziêb o r a z gwiazd! Pospo³u powinni s³u¿yæ dzie³u sztuki. Ten wniosek zawiera aspekty artystyczne i strukturalne. Obydwa nale¿y rozwi¹zaæ równoczeœnie. Taki na przy- k³ad Rodin stworzy³ nie tylko Myœliciela; w tym samym czasie skonstruowa³ tak¿e biustonosz - atrybut secesji. A wiêc konstruktywne myœlenie, lornetka skierowana w przód. Inaczej przyjdzie Cziang-Czing, "Zielona Rzeka", i zaleje nasze operowe widownie. Cziang-Czing jest cz³onkiem Komitetu Centralnego Ko- munistycznej Partii Chin. Zanim w latach trzydziestych 311  zosta³a ¿on¹ przewodnicz¹cego Mao, nazywa³a siê "Lazu- rowa Chmurka" i by³a diw¹ filmow¹ w Szanghaju. nie bez jej winy rozpoczê³a siê - od krytyki teatru- w maju 1965 chiñska rewolucja kulturalna. To ona wska- za³a now¹, awangardow¹ drogê licz¹cej siedemset lat Operze pekiñskiej. W nadaj¹cej ton operze rewolucyjnej Wschód jest czerwony nie ma primadonn; jest.tylko ko- lektyw sk³adaj¹cy siê z trzystu g³ów i szeœciuset nóg. Przede wszystkim chóry i kadra taneczna - kulturalna stonoga. ¯Ó³te œwiat³o... Czy eks-diwa Cziang-Czing podaje jedyn¹ alternatywê wobec kultu primadonn? Kto chce na to pytanie odpowiedzieæ "nie", niech idzie w porê na kurs reformatorski. Orfeusz, syn Apollina, nie mo¿e w epoce masowych œrodków przekazu sam stawiæ czo³a elementom dionizyj- skim. Lecz gdzie dla Eurydyki s¹ owe elementy- w Mare:e czy u Mao? Czerwone, zielone, czerwone, zielone - œwiat³a migaj¹ jak zwariowane. Zielona Rzeka na Czerwonym Wschodzie. Ani jedna kropla z tej rzeki nie wyró¿nia siê. Wszyscy s¹ rzek¹. Orfeusz schodzi w dÓ³, ¿eby uwolniæ Eurydykê z unde,- groundu. Nie obejrzyj siê tylko znowu za siebie, ch³opcze!