plik


ÿþBank i Kredyt 41 (6), 2010, 45 70 www.bankikredyt.nbp.pl www.bankandcredit.nbp.pl Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych  wpByw na rynek finansowy w Polsce oraz implikacje dla sektora realnego MichaB Konopczak*, RafaB Sieradzki#, MichaB Wiernicki! NadesBany: 22 kwietnia 2010 r. Zaakceptowany: 10 listopada 2010 r. Streszczenie Kryzys finansowy, który rozpoczB si latem 2007 r. na amerykaDskim rynku kredytów hipo- tecznych subprime, przerodziB si w najpowa|niejsze zaBamanie aktywno[ci gospodarczej na [wiecie od czasów Wielkiego Kryzysu z lat 30. ubiegBego stulecia. Niniejszy tekst stanowi jedn z pierwszych w literaturze polskojzycznej prób dokonania przegldu dostpnych opracowaD na temat mechanizmu przeksztaBcania si lokalnych zaburzeD w systemie finansowym w powa|ny kryzys gospodarczy o zasigu globalnym. Celem artykuBu jest przedstawienie, jak kolejne fale kryzysu oddziaBywaBy na poszczególne segmenty polskiego rynku finansowego. Chocia| zródBa [wiatowego kryzysu finansowego znajdowaBy si na rynku amerykaDskim, to specyficzne uwarunkowania polskiego rynku finansowego zadecydowaBy o tym, |e na krajowym rynku  pomimo braku bezpo[rednich ekspozycji na rynek subprime  wywoBaB on zaburzenia równie silne, jak na rynkach krajów rozwinitych. MogBo si do tego przyczyni m.in. negaty- wne postrzeganie przez inwestorów zagranicznych aktywów finansowych krajów rozwijajcych si, preferowanie aktywów o najwikszej pBynno[ci i wiarygodno[ci kredytowej (flight to liquidity, flight to quality), jak równie| powizania kapitaBowe w midzynarodowych konglomeratach finan- sowych, do których nale|y wikszo[ aktywów banków dziaBajcych w Polsce. SBowa kluczowe: kryzys finansowy, rynki finansowe, ceny aktywów finansowych, efekt zara|ania JEL: E44, G01, G12, G14 * Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Finansowego; doktorant w Szkole GBównej Handlowej w Warszawie; e-mail: michal.konopczak@nbp.pl. # Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Finansowego; doktorant na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie; e-mail: rafal.sieradzki@nbp.pl. ! Narodowy Bank Polski, Departament Systemu Finansowego; e-mail: michal.wiernicki@nbp.pl. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 46 1. Wstp Wieloletni okres stabilizacji na rynkach finansowych przerwaBa seria wydarzeD, które miaBy miej- sce na rynku kredytów hipotecznych subprime w Stanach Zjednoczonych w 2007 r. PowstaBe w ich wyniku zaburzenia szybko przeniosBy si z rynku instrumentów kredytowych na inne segmenty rynków finansowych. Pocztkowo miaBy one wyBcznie charakter finansowy, ale wraz z nasila- niem si kryzysu zaczBy równie| oddziaBywa na sektor realny, przyczyniajc si do znacznego osBabienia tempa wzrostu gospodarczego w skali caBego [wiata. Celem niniejszego artykuBu jest przedstawienie, jak kolejne fale kryzysu finansowego zapo- cztkowanego w krajach wysoko rozwinitych oddziaBywaBy na poszczególne segmenty polskiego rynku finansowego. Mo|na postawi tez, |e chocia| zródBa kryzysu znajdowaBy si na rynku ame- rykaDskim, to specyficzne uwarunkowania polskiego rynku finansowego zadecydowaBy o tym, |e [wiatowy kryzys finansowy na krajowym rynku wywoBaB zaburzenia czsto równie silne, jak na rynkach krajów rozwinitych. Niniejszy tekst stanowi jedn z pierwszych w literaturze polskojzycznej prób przegldu do- stpnych opracowaD na temat mechanizmu przeksztaBcania si lokalnych zaburzeD w systemie finansowym w powa|ny kryzys gospodarczy o zasigu globalnym. Pocztkowo byBy one ograni- czone do niewielkiego segmentu rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych, na- stpnie rozprzestrzeniBy si na kolejne segmenty rynków finansowych  najpierw na rynkach rozwinitych, a nastpnie na rynkach wschodzcych. Zaburzenia te wystpiBy nawet w krajach, w których podmioty finansowe nie miaBy bezpo[rednich ekspozycji na amerykaDski rynek kre- dytów hipotecznych subprime1. W artykule pokazano kolejne fazy kryzysu, mechanizmy jego oddziaBywania na rynek polski, a tak|e skutki, jakie wywoBywaB w poszczególnych segmentach rynków finansowych. Kolejne rozdziaBy odpowiadaj nastpujcym po sobie fazom kryzysu na rynkach rozwinitych oraz ich oddziaBywaniu na rynek finansowy w Polsce i na sektor realny. W ramach tak wyznaczo- nego podziaBu chronologicznego przebieg kryzysu przedstawiono wedBug poszczególnych segmen- tów rynku finansowego: akcji, obligacji skarbowych, walutowego, instrumentów pochodnych oraz pieni|nego. Ponadto szczególnie istotn rol odgrywa to, w jakiej kolejno[ci wydarzenia zwiza- ne z kryzysem na rynkach rozwinitych byBy odczuwane w poszczególnych segmentach krajowe- go rynku finansowego. RozdziaB drugi opisuje zródBa oraz pocztkow faz kryzysu w Stanach Zjednoczonych. Obej- muje on okres od przeBomu lipca i sierpnia 2007 r. do poBowy wrze[nia 2008 r. RozdziaB trzeci pokazuje, jak przebiegaBy zaburzenia na [wiatowych rynkach finansowych po upadBo[ci banku Lehman Brothers, czyli od poBowy wrze[nia 2008 r. W rozdziale czwartym przeanalizowano kry- zys w sektorze realnym od przeBomu III i IV kwartaBu 2008 r. W rozdziale pitym przedstawiona jest ostatnia faza kryzysu, poczwszy od II kwartaBu 2009 r., w której nastpiBo stopniowe uspoko- jenie sytuacji na rynkach finansowych i wychodzenie gospodarek z recesji. RozdziaB szósty pod- sumowuje artykuB. 1 Mianem tym okre[lane s kredyty o podwy|szonym ryzyku udzielone osobom o niskiej zdolno[ci kredytowej. Ze wzgldu na powszechne wykorzystanie pojcia anglojzycznego oraz brak dobrego odpowiednika w jzyku pol- skim w niniejszym artykule stosuje si pojcie kredytów subprime. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 47 2. Pocztek i rozwój kryzysu finansowego: lipiec/sierpieD 2007  wrzesieD 2008 r. W ostatnim czasie geneza kryzysu finansowego byBa szeroko analizowana i komentowana w litera- turze. Na szczególn uwag zasBuguj: raport opracowany przez Financial Services Authority (2009), roczny raport Banku Rozrachunków Midzynarodowych (Bank for International Settlements 2009) oraz raport Komisji Europejskiej (Komisja Europejska 2009a). Interesujce rozwa|ania na temat zródeB kryzysu w swoich artykuBach zawarli m.in. SBawiDski (2007), Goodhart (2009) oraz Rosati (2009). Ponadto ciekawe omówienie kanaBów potencjalnego wpBywu kryzysu na rynkach rozwinitych na polski rynek mo|na znalez w opracowaniach Narodowego Banku Polskiego (2008b; 2009a). Chocia| liczba publikacji, których autorzy próbuj zidentyfikowa zródBa kryzysu, jest du- |a, obszar ten nadal stanowi pole badaD. W literaturze przedmiotu podkre[la si, |e do powstania i rozwoju [wiatowego kryzysu finansowego przyczyniBo si wiele czynników o charakterze zarów- no makroekonomicznym, jak i stricte finansowym. Bezpo[rednie przyczyny kryzysu szczegóBowo opisaB m.in. Brunnenmeier (2009), natomiast hipotezy dotyczce jego gBbszych przyczyn formuBu- j m.in. Gourinchas (2010) i SBawiDski (2010). Na temat przyczyn oraz skutków globalnego kryzysu w kontek[cie jego oddziaBywania na handel zagraniczny pisaB m.in. Baldwin (2009). Wyczerpujce omówienie zródeB globalnego kryzysu podaje Komisja Europejska (2009a). Do najwa|niejszych zródeB o charakterze makroekonomicznym zaliczane s przede wszystkim nast- pujce zjawiska: " dBugo utrzymywany niski poziom stóp procentowych w krajach rozwinitych, stwarzaj- cy bodzce do zwikszenia wykorzystania dzwigni finansowej przez instytucje finansowe (search for yield), zwizany z dBugotrwaBym okresem uspokojenia na rynkach finansowych, o|ywienia gospodarczego oraz relatywnie niskiej stopy inflacji (Great Moderation), " narastanie globalnych nierównowag, opisane m.in. przez Rubaszka (2006), odzwiercied- lonych m.in. w nadwy|kach na rachunkach obrotów bie|cych w niektórych krajach (w Chinach, Japonii, krajach Bliskiego Wschodu) oraz w deficytach w innych paDstwach (Stanach Zjednoczo- nych i w Europie Zachodniej)2, " silny wzrost znaczenia sektora finansowego w najwikszych gospodarkach [wiata oraz po- wstawanie bbli na rynku aktywów wskutek m.in. niskiej inflacji w krajach rozwinitych (dzi- ki czemu mo|liwe byBo utrzymywanie stóp procentowych na niskim poziomie), wykorzystywania przez inwestorów strategii carry trade3, du|ych przepBywów kapitaBu mo|liwych dziki globaliza- cji oraz integracji rynków finansowych, " model nadzoru oparty na zasadzie samoregulacji rynków finansowych, " sytuacja na rynku nieruchomo[ci w Stanach Zjednoczonych  dBugotrwaBy wzrost cen, polityka mieszkaniowa rzdu, zBagodzenie standardów oceny zdolno[ci kredytowej (kredyty NINJA4). 2 Caballero (2010) wskazuje, |e przyczyn kryzysu nie byBy opisane w tek[cie  klasyczne globalne nierównowagi, ale nierównowaga wynikajca z ogromnego globalnego popytu na bezpieczne instrumenty dBu|ne, co wywieraBo presj na amerykaDski system finansowy. 3 Pojcie to wyja[niono w dalszej cz[ci artykuBu. Szerzej na ten temat: Berger, Hajes (2009). 4 Kredyty NINJA (No Income, No Job, No Assets) udzielane byBy osobom bez pracy lub innego staBego zródBa dochodów oraz nieposiadajcym aktywów. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 48 Ponadto Komisja Europejska wskazuje na niektóre zródBa kryzysu o charakterze mikroekono- micznym oraz stricte finansowym, w[ród których warto wymieni m.in.: " upowszechnienie modelu, w którym banki udzielajce kredytów cedowaBy ryzyko na in- ne podmioty za po[rednictwem sekurytyzacji oraz kredytowych instrumentów pochodnych (tzw. model originate-to-distribute), " rozwój in|ynierii finansowej, powstanie skomplikowanych, trudnych do wyceny in- strumentów finansowych, w wielu przypadkach niebdcych przedmiotem obrotu na pByn- nych rynkach, " konflikt interesów w agencjach ratingowych, doradzajcych bankom w projektowaniu nowych produktów finansowych, a zarazem nadajcych tym produktom oceny, " model finansowania, polegajcy na odnawianiu krótkoterminowych po|yczek w celu finansowania dBugoterminowych aktywów, " niska przejrzysto[ niektórych rynków finansowych, prowadzca do braku peBnych infor- macji o sytuacji finansowej kontrahentów (asymetria informacji)5, " rozrost instytucji finansowych oraz zwikszenie wspóBzale|no[ci midzy nimi (instytu- cje zbyt poBczone, |eby upa[  too interconnected to fail), a tak|e wykorzystywanie przez nie na du| skal dzwigni finansowej. Wszystkie wymienione czynniki ukBadaj si w spójn caBo[, która sprawiBa, |e problemy w niewielkiej cz[ci amerykaDskiego rynku finansowego rozlaBy si na caBy globalny system finan- sowy, uruchamiajc spiral spadajcych cen aktywów i strat banków (Komisja Europejska 2009a). Mechanizmy te szeroko opisuje tak|e Brunnenmeier (2009), wskazujc m.in. na  spirale pBynno[- ciowe , kanaB kredytowy, masowe wycofywanie depozytów przez klientów banków oraz efekty sieci (network effects) jako gBówne przyczyny rozprzestrzenienia si kryzysu. CaBo[ciowa analiza zródeB kryzysu wykracza jednak poza zakres niniejszego artykuBu. Ze wzgldu na jego cel jako punkt wyj[cia do analizy pózniejszych wydarzeD obrano zaBamanie na rynku kredytów hipotecznych subprime w Stanach Zjednoczonych, które mo|na uzna za bezpo- [redni przyczyn zaburzeD na innych rynkach. Zarówno tak okre[lony pocztek kryzysu finan- sowego, jak i przyjta chronologia opisywanych najwa|niejszych wydarzeD znajduj odzwiercied- lenie w literaturze przedmiotu (np. Brunnenmeier 2009; Komisja Europejska 2009a). Ju| w 2006 r. rosncy odsetek nale|no[ci zagro|onych w[ród kredytów hipotecznych subprime przyczyniB si do stopniowego spadku zaufania inwestorów do papierów warto[ciowych emitowa- nych w wyniku sekurytyzacji tych kredytów6. Inwestorzy zaczli si obawia, |e ryzyko kredyto- we nie zostaBo prawidBowo oszacowane, przez co ich wycena nie byBa prawidBowa. Na przeBomie lipca i sierpnia 2007 r. kilka du|ych instytucji finansowych na [wiecie poinformowaBo o trudno[- ciach z wycen tych instrumentów oraz o mo|liwych stratach z tytuBu inwestycji w te aktywa. W tym kontek[cie istotnym wydarzeniem dla rozwoju kryzysu byBa informacja podana 9 sierpnia 2007 r. przez najwikszy francuski bank  BNP Paribas. ZawiesiB on mo|liwo[ wypBat z trzech funduszy inwestujcych na rynku obligacji zabezpieczonych kredytami hipotecznymi subprime, gdy| zaburzenia na rynkach finansowych uniemo|liwiaBy wycen ich aktywów. Obligacje te byBy 5 W pózniejszym okresie przeBo|yBo si to na wzrost awersji do ryzyka, do czego przyczyniB si równie| spadek za- ufania do agencji ratingowych, zwizany z obawami o brak obiektywizmu w ocenie podmiotów zlecajcych analizy swojej zdolno[ci kredytowej (problem pokusy nadu|ycia  moral hazard). 6 W wyniku problemów z niewypBacalno[ci dBu|ników w 2006 r. przejto okoBo 1,2 mln kredytów mieszkaniowych, tj. o ponad 40% wicej ni| w 2005 r. (Mah Hui-Lim 2008). Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 49 Wykres 1 Premia za ryzyko kredytowe na rynku USD, EUR i PLN w latach 2007 2009 pkt bazowe 400 pocztek wzrostów upadBo[ kBopoty 350 cen akcji na rynkach Lehman BNP Paribas rozwinitych Brothers 300 250 przejcie Bear Stearns 200 150 100 50 0 -50 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 Spread 3M EURIBOR / 3M OIS Spread 3M WIBOR / 3M OIS Spread 3M LIBOR USD / 3M OIS yródBo: Thomson Reuters. wyceniane za pomoc specjalnie do tego stworzonych modeli matematycznych (SBawiDski 2007). Diametralna zmiana warunków rynkowych spowodowaBa konieczno[ weryfikacji modeli, po- niewa| nie pozwalaBy na prawidBowe oszacowanie warto[ci tych papierów. Masowa wyprzeda| wspomnianych obligacji przyczyniBa si do silnego spadku ich cen, na co miaBa wpByw m.in. niska pBynno[ rynku, zwizana z niewielkim stopniem standaryzacji tych instrumentów, jako |e repre- zentowaBy one bardzo zró|nicowane pakiety aktywów. Ponadto emisje tych papierów byBy czsto relatywnie niewielkie, co dodatkowo wpBywaBo na nisk pBynno[ rynku. Brak peBnych informacji o rzeczywistej skali zaanga|owania poszczególnych instytucji finan- sowych (w szczególno[ci banków) na rynku kredytów subprime stanowiB jedn z przyczyn istot- nego spadku zaufania midzy nimi (wzrost ryzyka kredytowego kontrahenta) oraz zwikszenia awersji do ryzyka. NastpiB skokowy wzrost spreadu midzy stawkami LIBOR i EURIBOR a kwo- towaniami kontraktów OIS, który jest jedn z miar ryzyka kredytowego kontrahenta7 (wykres 1). Zaobserwowano przy tym wzrost kosztu i ograniczenie dostpno[ci finansowania oraz istotny spa- dek pBynno[ci na rynku pieni|nym. Straty poniesione na rynku kredytów subprime mogBy sygnalizowa zagro|enia zwizane z instrumentami finansowymi powizanymi z kredytami udzielanymi pod zastaw nieruchomo- [ci przy zaBo|eniu trwaBego wzrostu ich cen oraz z cedowaniem ryzyka przez banki udzielaj- ce kredytów na inne podmioty za po[rednictwem sekurytyzacji i kredytowych instrumentów 7 W odró|nieniu od stawek LIBOR/EURIBOR/WIBOR premia za ryzyko kredytowe kontrahenta wliczona w stawki OIS jest minimalna. W przypadku kontraktów OIS strony transakcji nie przekazuj sobie bowiem kwoty bazowej, jak to ma miejsce w przypadku lokat midzybankowych, na podstawie których wyliczane s stawki rynku pieni|nego. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 50 pochodnych (tzw. model originate-to-distribute). Ponadto opisane wydarzenia wskazywaBy wady dotychczasowego modelu finansowania. Do tego czasu inwestycje w aktywa powizane z rynkiem kredytów hipotecznych, a wic aktywa dBugoterminowe, byBy finansowane przez odnawianie krót- koterminowych po|yczek zaciganych na rynku pieni|nym, czsto z wykorzystaniem dzwigni finansowej oraz finansowania pozabilansowego (Bank for International Settlements 2009, s. 17). ZaBamanie na rynku kredytów subprime spowodowaBo powa|ne problemy instytucji finansowych i skBaniaBo je do odej[cia od opisanego modelu finansowania. Wydarzenia te mo|na uzna za po- cztek kryzysu finansowego, który bezpo[rednio dotknB instytucje finansowe  gBównie w kra- jach rozwinitych  majce ekspozycje na ten rynek, a tak|e przyczyniB si do wystpienia zabu- rzeD na rynku pieni|nym w Stanach Zjednoczonych i w strefie euro. Zaburzenia w funkcjonowaniu rynków pieni|nych pocignBy za sob reakcje banków cen- tralnych, które przede wszystkim miaBy na celu zBagodzenie napi przez umo|liwienie bankom komercyjnym pozyskiwania finansowania. W dniu, w którym BNP Paribas poinformowaB o swo- ich problemach, Europejski Bank Centralny oraz Rezerwa Federalna przeprowadziBy operacje za- silajce w formie transakcji repo o rekordowej warto[ci, odpowiednio, 94,8 mld euro oraz 24 mld USD. Z kolei 17 sierpnia 2007 r. Rezerwa Federalna podjBa decyzj o obni|eniu stopy dyskontowej (discount rate), wyznaczajcej koszt po|yczania [rodków zabezpieczonych papierami warto[ciowy- mi, a we wrze[niu rozpoczBa cykl obni|ek gBównej stopy procentowej (federal funds target rate)8. Kolejnym wydarzeniem, które wywarBo istotny wpByw na rozprzestrzenianie si kryzysu, by- By problemy banku Northern Rock w Wielkiej Brytanii, ujawnione w poBowie wrze[nia 2007 r. WynikaBy one gBównie ze sposobu finansowania przez ten bank portfela kredytów hipotecznych, polegajcego na pozyskiwaniu i odnawianiu krótkoterminowych po|yczek na rynku midzyban- kowym. Kiedy nagle spadBa pBynno[ rynku midzybankowego i wzrosBa awersja do ryzyka je- go uczestników, pojawiBy si problemy z pBynno[ci banku. WywoBaBo to panik w[ród klientów Northern Rock, którzy zaczli masowo wycofywa depozyty (nastpiB tzw. run na bank). Szacuje si, |e w dniu, w którym wBadze banku zwróciBy si do Banku Anglii o pomoc, jego klienci wyco- fali [rodki o warto[ci okoBo 1 mld GBP, czyli okoBo 4 5% warto[ci depozytów gospodarstw domo- wych zBo|onych w tym banku. W nastpnych miesicach utrzymywaBy si zaburzenia na rynku pieni|nym, co utrudniaBo pozyskiwanie finansowania na tym rynku przez banki. W zwizku z tym w grudniu 2007 r. Re- zerwa Federalna, Europejski Bank Centralny, Bank Anglii, Bank Szwajcarii i Bank Kanady ogBosiBy plan skoordynowanych dziaBaD w celu zBagodzenia napi na rynku pieni|nym, m.in. przez uru- chomienie dolarowych linii swapowych. DziaBania te przyczyniBy si do jedynie krótkookresowej poprawy sytuacji na rynkach pieni|nych. Wzrost awersji do ryzyka, pocztkowo obserwowany na rynkach pieni|nych w krajach roz- winitych, rozprzestrzeniB si tak|e na inne segmenty rynków finansowych. Znacznie wzrosBa zmienno[ cen aktywów finansowych i premia za podejmowanie ryzyka inwestycyjnego. SkBoniBo to inwestorów do zmniejszenia zaanga|owania w ryzykowne i maBo pBynne aktywa (miaBa miejsce tzw. ucieczka w stron jako[ci  flight to quality  i ucieczka w stron pBynno[ci  flight to liquid- ity). PrzyczyniBo si to do odwrócenia dBugoterminowego trendu wzrostowego cen akcji w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej w ostatnich miesicach 2007 r. (wykres 2). Ponadto zaobser- 8 Cykl obni|ek stóp procentowych Rezerwy Federalnej rozpoczB si 18 wrze[nia 2007 r. i trwaB do 16 grudnia 2008 r. W tym czasie gBówna stopa procentowa zostaBa obni|ona z 5,25% do przedziaBu 0,00 0,25%. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 51 Wykres 2 Wybrane indeksy gieBdowe w latach 2007 2009 pkt 130 pocztek wzrostów 120 cen akcji na rynkach rozwinitych 110 100 90 80 70 kBopoty BNP Paribas upadBo[ 60 Lehman Brothers 50 przejcie Bear Stearns 40 30 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 S&P 500 Dow Jones EUROSTOXX 50 WIG20 BUX Uwaga: szeregi zostaBy znormalizowane do 100 punktów na 29 grudnia 2006 r. yródBo: Bloomberg. wowano wzrost zmienno[ci na rynku walutowym (wykres 3). Zwikszona awersja do ryzyka przy- czyniBa si do wzrostu popytu inwestorów na obligacje skarbowe, co wpBynBo na spadek ich ren- towno[ci (wykres 4). W marcu 2008 r. bank inwestycyjny Bear Stearns, który od pocztku kryzysu miaB problemy zwizane z du|ym zaanga|owaniem w instrumenty z ekspozycj na rynek kredytów hipotecznych subprime, znalazB si w trudnej sytuacji finansowej, gro|cej bankructwem. Informacja o mo|liwo- [ci jego upadBo[ci zostaBa bardzo zle odebrana przez uczestników rynku finansowego, poniewa| byB on jednym z najaktywniejszych uczestników pozagieBdowego rynku instrumentów pochod- nych, w tym kredytowych instrumentów pochodnych. UpadBo[ Bear Stearns mogBaby negatyw- nie wpByn na pBynno[ i wypBacalno[ wielu instytucji finansowych  zarówno tych, które mia- By otwarte pozycje z tytuBu transakcji z tym bankiem, jak i tych, które wystawiaBy kontrakty CDS z ekspozycj na ten bank. PrzyczyniBo si to do silnego wzrostu ryzyka kontrahenta, co przejawiaBo si m.in. spadkiem aktywno[ci inwestycyjnej. Ostatecznie 15 marca 2008 r. doszBo do zaaran|owa- nego przez Rezerw Federaln przejcia tego banku przez bank JP Morgan Chase9. 9 JP Morgan Chase pocztkowo zaoferowaB za akcje Bear Stearns wBasne akcje w proporcji 0,05473 akcji JP Morgan Chase za jedn akcj Bear Stearns. WedBug tego parytetu jedna akcja Bear Stearns byBa wyceniona na 2 dolary. Pózniej ta cena zostaBa zmieniona i ostatecznie wyniosBa 10 USD za jedn akcj Bear Stearns. W pitek 13 marca 2008 r., czyli w dniu poprzedzajcym ofert JP Morgan Chase, na nowojorskiej gieBdzie za akcje banku Bear Stearns pBacono 30 dolarów, po spadku o 47%. Ponadto Rezerwa Federalna zapewniBa finansowanie aktywów Bear Starns o niskiej pBynno[ci w wysoko[ci do 30 mld dolarów. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 52 Wykres 3 Kurs EUR/USD oraz trzymiesiczna zmienno[ implikowana z opcji walutowych na kurs EUR/USD w latach 2007 2009 % 45 1,6 40 1,5 35 1,4 30 1,3 pocztek upadBo[ wzrostów Lehman 25 cen akcji na 1,2 Brothers kBopoty rynkach BNP Paribas rozwinitych 20 1,1 przejcie Bear Stearns 15 1,0 10 0,9 5 0,8 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 EUR/USD 3M Vol  lewa skala EUR/USD  prawa skala yródBo: Bloomberg. Wykres 4 Rentowno[ci dziesicioletnich obligacji skarbowych wybranych krajów w latach 2007 2009 % 14 pocztek wzrostów upadBo[ cen akcji na rynkach Lehman rozwinitych 12 Brothers przejcie Bear Stearns 10 kBopoty BNP Paribas 8 6 4 2 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 Stany Niemcy Polska Wgry Zjednoczone yródBo: Bloomberg. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 53 W lipcu 2008 r. amerykaDski rzd ogBosiB plan ratowania agencji Fannie Mae i Freddie Mac10, które zajmowaBy si m.in. sekurytyzacj kredytów hipotecznych, a 7 wrze[nia 2008 r. przejB kon- trol nad obiema agencjami. ZostaBy one dokapitalizowane przez rzd, który zagwarantowaB im tak|e pomoc finansow do 100 mld USD oraz wykupiB ich obligacje o warto[ci 5 mld USD. W sierp- niu 2008 r. kolejne du|e instytucje finansowe w Stanach Zjednoczonych (m.in. AIG, Merill Lynch) poinformowaBy o znacznych stratach poniesionych w wyniku zaanga|owania w aktywa zabezpie- czone kredytami hipotecznymi subprime oraz o potencjalnych kBopotach z wypBacalno[ci. Opisane wydarzenia przyczyniBy si do silnych spadków cen akcji na rynkach gieBdowych w kra- jach rozwinitych. To z kolei miaBo wpByw na rynek akcji w Polsce oraz w innych krajach regionu Europy Zrodkowo-Wschodniej. Indeksy cen akcji notowanych na tych rynkach w czasie zaburzeD na rynkach finansowych i bezpo[rednio po nich s bowiem dodatnio skorelowane z indeksami gieBd krajów rozwinitych11. W okresie od lipca do pazdziernika 2007 r. nastpiBo odwrócenie dBugoterminowego trendu wzrostowego na GieBdzie Papierów Warto[ciowych w Warszawie (GPW) i w kolejnych miesicach doszBo do znacznych spadków cen akcji. W tym czasie miaBa miejsce sprzeda| akcji przez krajowych inwestorów indywidualnych oraz wycofywanie przez nich [rod- ków z funduszy inwestycyjnych, które z tego powodu byBy zmuszone do sprzeda|y akcji. Wydaje si, |e spadków cen nie mo|na wiza z wycofywaniem [rodków przez inwestorów zagranicznych z GPW, którzy w okresie od pazdziernika 2007 r. do sierpnia 2008 r. kupili akcje polskich spóBek o warto[ci kilku miliardów zBotych netto. WpByw sytuacji na rynku akcji na polsk gospodark mo|na oceni jako niewielki, co wizaBo si z relatywnie sBabym wykorzystaniem przez polskie przedsibiorstwa emisji akcji do finansowania dziaBalno[ci12. W pocztkowym okresie kryzys finansowy na rynkach rozwinitych nie miaB istotnego wpBy- wu na rynek walutowy w Polsce. Do przeBomu lipca i sierpnia 2008 r. kurs zBotego utrzymywaB si w trendzie wzrostowym, zarówno wzgldem euro, jak i dolara. SprzyjaBa temu stabilna sytua- cja makroekonomiczna kraju oraz podwy|ki stóp procentowych13. Rosncy dysparytet stóp pro- centowych midzy krajami rozwinitymi a Polsk sprzyjaB realizacji strategii carry trade14, pole- gajcej na zaciganiu po|yczek nominowanych w nisko oprocentowanych walutach i lokowaniu pozyskanych [rodków w walutach wysoko oprocentowanych. Ponadto pogBbiajcy si spadek zaufania do amerykaDskiego dolara skBaniaB inwestorów zagranicznych do dywersyfikacji port- feli i tym samym zwikszaB zainteresowanie rynkami wschodzcymi. Ze wzgldu na relatywnie du| pBynno[ rynku offshore15 na kurs zBotego obserwowano na nim wysok aktywno[ fundu- szy hedgingowych, traktujcych waluty jako osobn klas aktywów. Zmiana dBugoterminowego 10 Fannie Mae i Freddie Mac (wBa[ciwie: Federal National Mortgage Association i Federal Home Loan Mortgage Cor- poration) to pararzdowe agencje (government-sponsored enterprises) zajmujce si refinansowaniem kredytów hipotecznych. Agencje te kupuj kredyty hipoteczne na rynku wtórnym i nastpnie na ich bazie emituj struktury- zowane instrumenty dBu|ne, które s sprzedawane inwestorom. DziaBalno[ tych agencji pozwala zwikszy pul [rodków na zakup nieruchomo[ci, dostpnych dla kredytobiorców. 11 Szerzej w: Patev, Kanaryan, Lyroudi (2006). 12 WedBug danych KDPW i GPW w 2008 r. polskie przedsibiorstwa pozyskaBy z rynku akcji 7,6 mld zB. WedBug da- nych NBP warto[ kredytów bankowych dla krajowych przedsibiorstw wzrosBa w tym czasie o 48,3 mld zB. 13 W okresie od kwietnia 2007 r. do czerwca 2008 r. Rada Polityki Pieni|nej dokonaBa o[miu podwy|ek stóp procen- towych. Stopa referencyjna wzrosBa z poziomu 4,00% do 6,00%. 14 Z powodu braku odpowiednika w jzyku polskim w niniejszym artykule wykorzystano nazw tej strategii inwesty- cyjnej w jzyku angielskim. 15 Rynek offshore obejmuje transakcje zawierane midzy nierezydentami. Z powodu braku dobrego odpowiednika w jzyku polskim w niniejszym artykule wykorzystano nazw w jzyku angielskim. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 54 Wykres 5 Kurs EUR/PLN oraz trzymiesiczna zmienno[ implikowana z opcji walutowych na kurs EUR/PLN w latach 2007 2009 % 30 5,0 kBopoty BNP Paribas 25 4,5 przejcie Bear Stearns 20 4,0 upadBo[ Lehman Brothers 15 3,5 pocztek 10 3,0 wzrostów cen akcji na rynkach rozwinitych 5 2,5 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 EUR/PLN 3M Vol  lewa skala EUR/PLN  prawa skala yródBo: Bloomberg. trendu aprecjacyjnego zBotego nastpiBa na przeBomie lipca i sierpnia 2008 r. i prawdopodobnie miaBa zwizek ze wzrostem awersji do ryzyka uczestników globalnych rynków finansowych (wy- kres 6). MogBo si tak sta przede wszystkim dlatego, |e ze wzgldu na relatywnie du|e  w porów- naniu z rynkiem krajowym  rozmiary rynku offshore na kurs zBotego o warto[ci polskiej waluty w du|ej mierze decyduje zachowanie inwestorów na rynku londyDskim16. Od pocztku kryzysu finansowego na rynkach rozwinitych notowania kontraktów CDS od- zwierciedlajcych ryzyko kredytowe Polski oraz pozostaBych krajów regionu rosBy, przy czym ich skokowy wzrost nastpiB w pierwszych miesicach 2008 r. (wykres 6). Nie zaobserwowano w tym okresie pogorszenia si sytuacji makroekonomicznej Polski, na rynek napBynBy natomiast nie- pokojce dane o sytuacji finansów publicznych na Wgrzech. SkBania to do postawienia tezy, |e wzrost kwotowaD kontraktów CDS na polskie obligacje skarbowe mógB nastpi na skutek homo- genicznego traktowania przez inwestorów zagranicznych wszystkich krajów regionu Europy Zrod- kowo-Wschodniej w tej fazie kryzysu. Negatywna percepcja wgierskiej gospodarki przez nierezy- dentów mogBa mie konsekwencje dla ich inwestycji w innych krajach regionu17. 16 WedBug danych Banku Rozrachunków Midzynarodowych w kwietniu 2007 r. [rednie dzienne obroty na rynku offshore na kurs zBotego wyniosBy 3,3 mld USD, wobec 1,5 mld USD na krajowym rynku walutowym. 17 Zagraniczni inwestorzy instytucjonalni z reguBy tworz portfele inwestycyjne, w których znajduj si instrumenty finansowe emitentów z krajów o zbli|onym (w momencie tworzenia tych portfeli) poziomie ryzyka i oczekiwanych stóp zwrotu (tzw. koszyk). Publikacja negatywnych informacji dotyczcych jednego z tych krajów zwykle prowadzi do sprzeda|y przez inwestorów instrumentów emitowanych nie tylko przez podmioty z tego kraju, ale równie| przez podmioty z innych paDstw znajdujcych si w danym koszyku (tzw. efekt zara|ania). Jednym z czynników, które sprzyjaj takiemu zachowaniu inwestorów, jest znaczny koszt pozyskiwania informacji o poszczególnych ryn- kach i emitentach. Szerzej w: Calvo, Mendoza (2000). Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 55 Wykres 6 Kwotowania kontraktów CDS na obligacje rzdowe wybranych krajów w latach 2007 2009 pkt 700 pocztek wzrostów cen akcji na 600 upadBo[ rynkach Lehman rozwinitych Brothers 500 przejcie Bear Stearns 400 300 200 kBopoty BNP Paribas 100 0 I III V VII IX XI I III V VII IX XI I III V VII IX XI 2007 2008 2009 Polska Wgry Irlandia Niemcy yródBo: Thomson Reuters. Od pocztku 2008 r. do koDca sierpnia nie zaobserwowano istotnych zaburzeD w funkcjono- waniu krajowego rynku obligacji skarbowych. Inwestorzy, gBównie otwarte fundusze emerytalne, chtnie kupowali skarbowe papiery warto[ciowe, a Ministerstwo Finansów nie miaBo problemów z plasowaniem emisji na rynku18. W zwizku z dBugoterminowym horyzontem inwestycyjnym oraz ograniczonymi mo|liwo[ciami dokonywania alternatywnych inwestycji (co wizaBo si z ne- gatywnym nastawieniem do rynku akcji) niektóre fundusze byBy skBonne kupowa obligacje skar- bowe mimo relatywnego wzrostu ich ryzyka. W tym okresie nastpiB spadek zaanga|owania inwe- storów zagranicznych na rynku polskich obligacji skarbowych o 9,9 mld zB (luty-sierpieD 2008 r.), co oznaczaBo zmniejszenie ich udziaBu w rynku z 21% do 19%. MogBo to mie zwizek ze wzrostem postrzeganego ryzyka kredytowego krajów regionu oraz sBab kondycj finansow niektórych in- stytucji zagranicznych, które byBy zmuszone do sprzeda|y cz[ci swoich portfeli inwestycyjnych w celu poprawy pBynno[ci. Ponadto wskutek silnego osBabienia si zBotego, zapocztkowanego na przeBomie lipca i sierpnia 2008 r., a tak|e wzrostu zmienno[ci kursów walut, nastpiB relatywny spadek atrakcyjno[ci polskich skarbowych papierów dBu|nych w porównaniu z obligacjami skar- bowymi krajów rozwinitych. PrzyczyniBo si to do zmniejszenia aktywno[ci nierezydentów na rynku polskich obligacji skarbowych. Dla inwestorów zagranicznych wzrost zmienno[ci kursów walutowych powodowaB bowiem wzrost ryzyka inwestycyjnego ze wzgldu na wzrost zmienno[ci 18 W okresie od lipca 2007 r. do sierpnia 2008 r. popyt na obligacje skarbowe zgBaszany przez inwestorów na prze- targach byB zdecydowanie wy|szy ni| poda| (tzw. overbidding). Zrednia relacja popytu na obligacje do ich poda|y w analizowanym okresie wyniosBa 2,1. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 56 oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji w obligacje skarbowe. W zwizku z tymi wydarzeniami do- szBo do zmiany struktury uczestników rynku obligacji skarbowych  istotnie zmniejszyBa si war- to[ portfela nierezydentów na korzy[ podmiotów krajowych. Od lipca 2007 r. do sierpnia 2008 r. rynek pieni|ny w Polsce funkcjonowaB bez wikszych za- kBóceD. Krajowe banki wykorzystywaBy niezabezpieczone lokaty midzybankowe jako gBówny in- strument zarzdzania pBynno[ci; transakcje repo byBy wykorzystywane rzadziej  przede wszyst- kim ze wzgldu na brak jednolitego, powszechnie akceptowanego wzoru umowy ramowej dla tych transakcji (Narodowy Bank Polski 2009d). Na rynku pieni|nym nie zaobserwowano istotnego wzrostu awersji do ryzyka, co miaBo zwizek z brakiem bezpo[rednich ekspozycji banków krajo- wych na rynek kredytów hipotecznych subprime. Widoczny byB jednak stopniowy wzrost spreadu midzy stawkami WIBOR a kwotowaniami kontraktów OIS, prawdopodobnie zwizany z dyna- micznie rozwijajc si akcj kredytow niektórych banków oraz narastajcymi obawami o mo|- liwo[ jej finansowania w przyszBo[ci przez te podmioty (wykres 1). Dodatkowo zmniejszaBa si liczba banków dysponujcych nadwy|kami wolnych [rodków pieni|nych, co przyczyniBo si do wzrostu kosztu ich pozyskiwania na rynku. W okresie od stycznia do wrze[nia 2008 r. niemal we wszystkich segmentach pozagieBdowego rynku instrumentów pochodnych zaobserwowano wzrost warto[ci zawieranych transakcji (Naro- dowy Bank Polski 2009d). Szczególnie wysok pBynno[ci odznaczaB si rynek opcji walutowych, przycigajcy cz[ uczestników z rynku transakcji forward na kurs zBotego. PrzyczyniBo si do te- go m.in. zwikszenie zainteresowania klientów niefinansowych strategiami opcyjnymi  w szcze- gólno[ci zerokosztowymi, które pozwalaBy przedsibiorstwom na relatywnie tanie zabezpieczenie si przed zmianami kursu walutowego. Znaczn cz[ obrotów na rynku walutowych instrumen- tów pochodnych stanowiBy transakcje z podmiotami niefinansowymi. Standardowe kwoty oraz terminy zapadalno[ci transakcji na rynku instrumentów pochodnych na stop procentow utrzy- mywaBy si na podobnych poziomach co w poprzednich latach. 3. Globalny wymiar kryzysu finansowego: od II poBowy wrze[nia 2008 r. Du|ym zaskoczeniem dla uczestników rynku byBo ogBoszenie upadBo[ci przez bank Lehman Brothers 15 wrze[nia 2008 r., której bezpo[redni przyczyn byBy znaczne straty na inwestycjach w instrumenty z ekspozycj na amerykaDski rynek hipotecznych kredytów subprime. Prawdopo- dobieDstwo realizacji takiego scenariusza uwa|ane byBo bowiem za znikome. Wydarzenie to mia- Bo du|e znaczenie systemowe ze wzgldu na wielko[ tego banku i skal jego dziaBania: Lehman Brothers miaB prawie trzy tysice spóBek zale|nych prowadzcych dziaBalno[ na caBym [wiecie, a przed ogBoszeniem upadBo[ci warto[ jego aktywów wynosiBa okoBo 600 mld USD, co plasowaBo go na czwartym miejscu w[ród amerykaDskich banków inwestycyjnych. UpadBo[ Lehman Brothers u[wiadomiBa uczestnikom rynku, |e nie jest prawdziwe stwierdze- nie, |e istniej instytucje zbyt du|e lub zbyt wa|ne, by upa[ (too big to fail, too important to fail). Ta [wiadomo[ przyczyniBa si do nasilenia si zaburzeD na rynkach finansowych krajów rozwi- nitych. Istotnie spadBo wzajemne zaufanie uczestników rynku oraz wzrosBo ryzyko kredytowe kontrahenta, odzwierciedlone w znacznym wzro[cie spreadu midzy stawkami LIBOR i EURIBOR a kwotowaniami kontraktów OIS (wykres 1). WpBynBo to na spadek pBynno[ci rynku lokat mi- Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 57 dzybankowych i przyczyniBo si do zmniejszenia zaanga|owania inwestorów w ryzykowne akty- wa, w [lad za wzrostem awersji do ryzyka. Zaobserwowano zwikszone zainteresowanie inwesto- rów inwestycjami w aktywa uznawane za bezpieczne i pBynne. Ze wzgldu na zwikszony popyt spadBa rentowno[ m.in. amerykaDskich i niemieckich obligacji skarbowych (wykres 4). PrzepByw kapitaBu z rynków akcji na rynki obligacji mógB mie wpByw na znaczne spadki cen akcji oraz sil- ny wzrost zmienno[ci ich cen. Opisane zjawiska nie pozostaBy bez wpBywu na sytuacj na rynku finansowym w Polsce, gdzie nastpiB silny spadek cen aktywów finansowych i wzrost ich zmienno[ci. WpByw ten byB szczegól- nie widoczny w okresie od koDca wrze[nia do koDca pazdziernika 2008 r. W tym czasie wystpiBy istotne zaburzenia na rynkach: akcji, obligacji skarbowych, walutowym i pieni|nym. Na pocztku pazdziernika skokowo wzrósB poziom postrzeganego ryzyka kredytowego Pol- ski oraz innych krajów regionu, co odzwierciedlaBy m.in. kwotowania kontraktów CDS (wykres 5). Czynnikiem, który mógB wpByn na wzrost postrzeganego ryzyka inwestycyjnego na polskim rynku, byB  oprócz ryzyka kredytowego  wzrost ryzyka rynkowego oraz makroekonomicznego, obserwowany w niektórych krajach regionu, w szczególno[ci na Wgrzech19. W ostatnim kwartale 2008 r. doszBo do silnych spadków cen akcji na GPW, wzrostu rentowno- [ci obligacji skarbowych oraz osBabienia si zBotego. Zmiany cen akcji byBy dodatnio skorelowane ze zmianami indeksów w Stanach Zjednoczonych i na rynkach europejskich20. W okresie od koD- ca wrze[nia do koDca pazdziernika 2008 r. nie zaobserwowano w Polsce du|ego odpBywu kapitaBu zagranicznego z rynku akcji, w przeciwieDstwie do rynku polskich obligacji skarbowych, na któ- rym inwestorzy zagraniczni znacznie zmniejszyli swoje zaanga|owanie. Na koniec pazdzierni- ka nierezydenci posiadali polskie obligacje skarbowe o warto[ci 55,3 mld zB, co oznaczaBo spadek o okoBo 12% w porównaniu z koDcem wrze[nia. Zmniejszenie zaanga|owania nierezydentów na tym rynku mogBo by zwizane z ucieczk kapitaBu w stron aktywów o wy|szej wiarygodno[ci kredytowej i mo|na postawi tez, |e jego dynamika miaBa zwizek z relatywnie wysok pBynno[- ci rynku polskiego w porównaniu z innymi rynkami regionu (gdzie odnotowano mniejsze spad- ki). PBynny rynek w Polsce umo|liwiaB inwestorom zagranicznym szybk i wzgldnie tani reduk- cj zajmowanych pozycji, co mogBo stanowi wystarczajc zacht dla cz[ci nierezydentów do zmniejszenia zaanga|owania wBa[nie na rynku polskich obligacji skarbowych, mimo braku wy- raznych przesBanek obni|enia si wiarygodno[ci kredytowej Polski jako emitenta dBugu21. W[ród krajowych inwestorów zaanga|owanie na tym rynku zmniejszyBy fundusze inwestycyjne, co praw- dopodobnie wizaBo si z wycofywaniem [rodków z tych instytucji przez inwestorów. 19 Powodem negatywnego postrzegania Wgier przez inwestorów zagranicznych byBo prawdopodobnie znaczne uza- le|nienie rzdu, banków i podmiotów prywatnych od finansowania zagranicznego (zadBu|enie zagraniczne wynio- sBo 93,8% PKB na koniec II kwartaBu 2008 r.), wysoki deficyt na rachunku obrotów bie|cych (4,9% PKB) oraz ocze- kiwane spowolnienie gospodarcze (wedBug szacunków rzdu w 2009 r. stopa wzrostu gospodarczego miaBa obni|y si z 3,0% do 1,3%). ProwadziBo to do znacznej wyprzeda|y wgierskich obligacji skarbowych i istotnej deprecjacji forinta. 20 WspóBczynnik korelacji dziennych logarytmicznych stóp zwrotu z indeksu WIG20 i indeksu S&P500 w okresie od upadBo[ci banku Lehman Brothers (15 wrze[nia 2008 r.) do koDca 2008 r. byB o okoBo 1/3 wy|szy ni| w pierwszych o[miu miesicach tego roku. Wzrost korelacji stóp zwrotu z instrumentów finansowych jest typowy dla okresów zaburzeD na rynkach finansowych. Szerzej w: Kyle, Xiong (2001). 21 Mo|na przypuszcza, |e zmniejszenie zaanga|owania nierezydentów na polskim rynku obligacji skarbowych doty- czyBo przede wszystkim banków przeprowadzajcych krótkoterminowe transakcje spekulacyjne, ze wzgldu na wy- sokie koszty finansowania pozycji i ograniczenie limitów przypadajcych na region, oraz funduszy hedgingowych  ze wzgldu na wycofywanie [rodków z tych funduszy przez inwestorów i zwizany z tym proces zmniejszania dzwigni finansowej. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 58 Spadkowi cen obligacji skarbowych towarzyszyB spadek pBynno[ci tego rynku. Zrednie mie- siczne obroty na rynku polskich obligacji skarbowych (rynek OTC i MTS Poland) w okresie od stycznia do sierpnia 2008 r. wyniosBy okoBo 300 mld zB, a w ostatnim kwartale tego roku  oko- Bo 260 mld zB, przy czym [rednie miesiczne obroty w listopadzie i grudniu wyniosBy niecaBe 220 mld zB. Spadkowi obrotów na tym rynku towarzyszyBo równie| zmniejszenie si standardowej kwoty transakcji. Zaburzenia na [wiatowych rynkach finansowych przyczyniBy si do pogBbienia trwajcej od przeBomu lipca i sierpnia 2008 r. deprecjacji zBotego. Od upadBo[ci banku Lehman Brothers do koDca roku zBoty osBabiB si o ponad 20% w stosunku do euro i dolara. Skala deprecjacji zBo- tego byBa wiksza ni| walut innych krajów regionu Europy Zrodkowo-Wschodniej. W listopadzie i grudniu [rednie dzienne obroty na rynku zBotego (rynek krajowy i offshore) spadBy w porówna- niu z okresem od stycznia do pazdziernika o ponad 20%, do okoBo 4 mld USD (Narodowy Bank Polski 2009d). Zmniejszenie warto[ci obrotów wynikaBo zarówno ze spadku liczby zawieranych transakcji, jak te| ograniczenia ich standardowej kwoty. Ze wzgldu na znaczny wzrost zmienno- [ci kursu zBotego (wykres 5) oraz du| niepewno[ co do jego ksztaBtowania si w przyszBo[ci na- stpiB silny spadek aktywno[ci spekulacyjnej, a transakcje zawierane byBy prawie wyBcznie przez podmioty niefinansowe i wynikaBy z ekspozycji tych podmiotów na ryzyko walutowe. Silna deprecjacja zBotego miaBa dla polskiej gospodarki prawdopodobnie wiksze znaczenie ni| obserwowany na gieBdzie spadek cen akcji. Wskutek osBabienia si zBotego istotnie wzrosBa warto[ nale|no[ci banków wobec klientów majcych kredyty nominowane w walutach obcych. Ponadto niektóre banki zawieraBy transakcje, których przedmiotem byBy instrumenty o cenach silnie uza- le|nionych od zmian na rynku walutowym (dotyczyBo to m.in. opcji walutowych). Deprecjacja zBo- tego oznaczaBa wzrost kosztów obsBugi zadBu|enia zagranicznego, co pogarszaBo sytuacj finan- sów publicznych. Beneficjentami osBabienia si zBotego byli z kolei eksporterzy, których przychody w walutach obcych byBy warte wicej w przeliczeniu na zBote i których konkurencyjno[ cenowa na rynkach [wiatowych relatywnie si poprawiBa. Silna deprecjacja zBotego miaBa jednak powa|ne skutki dla znacznej cz[ci przedsibiorstw, które przeprowadzaBy transakcje na pozagieBdowym rynku opcji walutowych. Szczególnie dotyczy to podmiotów prowadzcych dziaBalno[ eksportow, które  chcc obni|y koszty zabezpieczenia si przed ryzykiem aprecjacji zBotego  zawieraBy z bankami krajowymi strategie opcyjne, w tym strategie zerokosztowe22. W rezultacie ekspozycja na ryzyko walutowe tych podmiotów byBa niesy- metryczna, tzn. w przypadku osBabienia krajowej waluty byBa wiksza ni| prognozowane wpBywy z dziaBalno[ci eksportowej. Postpujca deprecjacja zBotego powodowaBa powikszanie si ujemnej wyceny pozycji przedsibiorstw wzgldem banków, które czasami |daBy uzupeBnienia depozytów zabezpieczajcych przez klientów lub zmuszaBy ich do zamykania pozycji23. W przypadku cz[ci przedsibiorstw doprowadziBo to do powstania znacznych strat z tytuBu dziaBalno[ci finansowej. Ponadto cz[ przedsibiorstw spekulowaBa na dalsz aprecjacj zBotego i celowo zawieraBa strate- gie opcyjne dajce ekspozycj kilkukrotnie przekraczajc oczekiwane przychody z tytuBu ekspor- 22 Strategia zerokosztowa polega na jednoczesnym kupnie i sprzeda|y opcji (najcz[ciej o tej samej cenie wykonania, ale ró|nej warto[ci nominalnej lub o ró|nych cenach wykonania i tej samej warto[ci nominalnej), tak aby premia pBacona za opcje kupione byBa równa premii otrzymywanej za opcje sprzedane. Strategie zerokosztowe bazowaBy czsto na opcjach barierowych. 23 Takie zachowanie banków krajowych byBo [ci[le zwizane z ich zobowizaniami wobec banków zagranicznych (za- zwyczaj wobec podmiotów dominujcych), z którymi zawieraBy transakcje odwrotne (back-to-back hedging). Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 59 tu, co powodowaBo, |e straty na rynku instrumentów pochodnych prowadziBy niekiedy do strat z dziaBalno[ci gospodarczej (uwzgldniajcych zarówno wynik z dziaBalno[ci operacyjnej, jak i fi- nansowej). Sytuacja na pozagieBdowym rynku opcji walutowych przyczyniBa si do pogorszenia wyników finansowych w sektorze przedsibiorstw, jak równie| spadku przychodów w sektorze bankowym (Narodowy Bank Polski 2009d). Ponadto opisane zaburzenia na rynku walutowym wpBynBy na znaczny spadek warto[ci ob- rotów na rynku walutowych instrumentów pochodnych w IV kwartale 2008 r., w szczególno[ci na rynku opcji walutowych oraz transakcji CIRS. Powszechna niech uczestników rynku do opcji walutowych przyczyniBa si do relatywnego wzrostu atrakcyjno[ci transakcji forward jako instru- mentów o prostszej strukturze. NastpiB wzrost warto[ci obrotów transakcjami forward, gBównie z powodu wzrostu warto[ci obrotów w segmencie klientowskim, co miaBo zwizek z przeniesie- niem si cz[ci klientów korporacyjnych na ten rynek z rynku opcji walutowych (Narodowy Bank Polski 2009d). Na rynku instrumentów pochodnych na stopy procentowe spadek obrotów byB wikszy ni| w przypadku walutowych instrumentów pochodnych, co byBo szczególnie widoczne w ostatnich dwóch miesicach roku (Narodowy Bank Polski 2009d). NastpiBo wyrazne zmniejszenie stan- dardowych kwot zawieranych transakcji, a tak|e skrócenie terminów zapadalno[ci (transakcje o terminie zapadalno[ci powy|ej miesica byBy w tym okresie rzadko[ci). Spadek obrotów in- strumentami pochodnymi na stopy procentowe wizaB si ze zmniejszeniem limitów wzajemnie nakBadanych na siebie przez banki oraz wzrostem niepewno[ci odno[nie do wysoko[ci stawek re- ferencyjnych WIBOR, co zwikszaBo ryzyko poniesienia straty przez banki spekulujce na zmiany stóp procentowych. Co wicej, pogorszenie si sytuacji na rynku instrumentów pochodnych wi- zaBo si z trudno[ciami z pozyskiwaniem niektórych instrumentów bazowych, co utrudniaBo za- bezpieczanie zajmowanych pozycji. Poniewa| nastpiB istotny wzrost niepewno[ci co do sytuacji finansowej podmiotów dominu- jcych krajowych banków, wzrosBo ryzyko kredytowe kontrahenta, odzwierciedlone we wzro[cie spreadu midzy stawkami WIBOR a kwotowaniami kontraktów OIS (wykres 1). PrzyczyniBo si to do ograniczenia limitów kredytowych wzajemnie nakBadanych na siebie przez banki krajowe. De- cyzje dotyczce limitów z reguBy podejmowane byBy na poziomie caBych grup kapitaBowych ban- ków dziaBajcych w Polsce i czsto dotyczyBy nie tyle tych banków, ile ich podmiotów dominu- jcych. Banki ograniczyBy zawieranie transakcji do najkrótszych terminów  gBównie overnight, maksymalnie do jednego tygodnia. Ponadto niektóre banki nie wykorzystywaBy w peBni limitów, m.in. ze wzgldu na niepewno[ co do wBasnych potrzeb pBynno[ciowych, i preferowaBy lokowa- nie nadwy|ek [rodków na rachunkach w NBP. NastpiB tak|e spadek liczby zawieranych transak- cji oraz zmniejszenie ich standardowych kwot (Narodowy Bank Polski 2009d). W rezultacie obroty na rynku lokat midzybankowych znacznie spadBy, a w skrajnych przy- padkach dealerzy w ogóle nie zawierali transakcji. Banki przyjmowaBy depozyty, lecz nie byBy skBonne do udzielania po|yczek innym bankom, co odzwierciedla brak stawek ASK (ramka 1). Mo|na postawi tez, |e stawki WIBOR nie odzwierciedlaBy faktycznego kosztu pozyskania [rod- ków na rynku midzybankowym, który dla wielu instytucji byB w rzeczywisto[ci wy|szy. W tym okresie stawki WIBOR odchylaBy si te| znacznie in plus od stawek w transakcjach repo zawiera- nych przez banki komercyjne z NBP. Wydaje si, |e gBówne przyczyny tego stanu rzeczy to zdecy- dowane preferowanie bezpieczeDstwa lokat przez banki oraz potencjalnie brak bodzca ekonomicz- M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 60 nego, który wpBywaBby na obni|enie przez nie stawek WIBOR. Jedna z hipotez upatruje przyczyn takiego stanu rzeczy w powizaniu znacznej cz[ci kredytów bankowych dla przedsibiorstw i klientów detalicznych ze stawkami WIBOR, których wy|szy poziom umo|liwiaB bankom zwik- szenie przychodów odsetkowych. Zaburzeniom na rynkach finansowych towarzyszyB znaczny spadek pBynno[ci rynku swapów walutowych (transakcji FX swap, CIRS), co wpBynBo na problemy z pozyskiwaniem finansowa- nia w walutach obcych przez banki krajowe. Spadek obrotów na rynku FX swap wizaB si m.in. ze zmniejszeniem zaanga|owania nierezydentów na rynku polskich obligacji skarbowych. Inwe- storzy zagraniczni w celu finansowania pozycji na tym rynku czsto pozyskiwali bowiem zBotego w transakcjach FX swap. Problem z pozyskaniem walut obcych w transakcjach swapowych przez banki dziaBajce w Polsce mógB mie równie| zwizek z zamro|eniem limitów operacji z tymi bankami przez wiele banków londyDskich. Limity te zostaBy pózniej cz[ciowo odblokowane, ale termin zapadalno[ci wikszo[ci transakcji nie przekraczaB jednego miesica. W celu  obej[cia li- mitów cz[ banków stosowaBa tzw. switch. W tym przypadku polegaB on na zawarciu transakcji swapa walutowego przez krajowy bank z bankiem londyDskim za po[rednictwem podmiotu domi- nujcego wobec banku dziaBajcego w Polsce (zarówno bank matka, jak i bank londyDski musiaBy dysponowa niewykorzystanymi limitami kredytowymi). Tego typu transakcje pozwalaBy na cz[- ciowe zBagodzenie napi na rynku. Nasilenie si zaburzeD na rynkach finansowych przyczyniBo si do zintensyfikowania dzia- BaD podejmowanych przez banki centralne w celu zapewnienia pBynno[ci na rynku midzybanko- Ramka 1 Kwotowania depozytów midzybankowych w dniu 17 pazdziernika 2008 r. Uwaga: notowania z godziny 11:14 czasu [rodkowoeuropejskiego. O godzinie 11:45 NBP poinformowaB o przeprowa- dzeniu emisji bonów pieni|nych o rekordowej warto[ci 60 mld zB. Po tej operacji na rynku pojawiBy si kwotowania transakcji o terminie zapadalno[ci 1W. yródBo: Prebon Yamane. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 61 wym. Rezerwa Federalna, Europejski Bank Centralny, Bank Anglii, Bank Szwajcarii i inne banki centralne od poBowy wrze[nia 2008 r. dostarczaBy pBynno[ w ramach operacji otwartego rynku. Zwikszono wykorzystanie linii swapowych midzy poszczególnymi bankami centralnymi, aby udzieli pomocy pBynno[ciowej bankom komercyjnym. Równie| rzdy podjBy dziaBania w celu zmniejszenia awersji do ryzyka. ObejmowaBy one m.in. podniesienie kwot gwarancji dla depozy- tów bankowych oraz wsparcie finansowe dla podmiotów zagro|onych upadBo[ci. Ponadto w po- Bowie pazdziernika 2008 r. przedstawiono plany pomocy dla sektora bankowego m.in. we Francji, Niemczech i WBoszech (Narodowy Bank Polski 2008a). Aby przywróci prawidBowe funkcjonowanie krajowego rynku midzybankowego, 14 paz- dziernika 2008 r. NBP ogBosiB dziaBania w ramach tzw. Pakietu zaufania. ObejmowaBy one m.in. operacje repo oraz transakcje swap i miaBy za zadanie umo|liwi bankom pozyskanie [rodków zBo- towych i walutowych na okresy dBu|sze ni| jeden dzieD. Dodatkowo rozszerzono list papierów warto[ciowych, które mogBy stanowi zabezpieczenie operacji z NBP, co zwikszyBo mo|liwo[ci pozyskiwania pBynno[ci zBotowej przez banki. Parlament przyjB szereg ustaw przygotowanych przez Ministerstwo Finansów, majcych na celu popraw bezpieczeDstwa finansowego kraju. Usta- nowiony zostaB Komitet Stabilno[ci Finansowej, sBu|cy wzmocnieniu wspóBpracy midzy NBP, Ministerstwem Finansów oraz Komisj Nadzoru Finansowego24. Podniesiono poziom gwarancji depozytów z 22,5 tys. euro do 50 tys. euro25. Dodatkowo wprowadzono mo|liwo[ udzielenia po- mocy przez Skarb PaDstwa instytucjom finansowym  w postaci gwarancji, po|yczek lub sprze- da|y papierów warto[ciowych26. Ponadto 18 lutego 2009 r. Ministerstwo Finansów wymieniBo na rynku walutowym cz[ [rodków nominowanych w euro na zBote, co mogBo wpByn na zahamo- wanie postpujcej deprecjacji zBotego27. Mo|liwo[ kolejnej wymiany euro na zBote przez Mini- sterstwo Finansów zwikszaBa bowiem ryzyko spekulacji na spadek kursu polskiej waluty. W dniu 6 maja 2009 r. Midzynarodowy Fundusz Walutowy przyznaB Polsce dostp do linii kredytowej (Flexible Credit Line  FCL) w wysoko[ci 13,69 mld SDR (okoBo 20,58 mld USD). Mo|liwo[ wyko- rzystania przez Polsk tych [rodków przyczyniBa si do poprawy percepcji kondycji finansowej Polski oraz wzrostu zaufania inwestorów. Decyzja MFW przyczyniBa si do wzrostu wiarygodno- [ci Polski jako emitenta dBugu, co pozytywnie wpBynBo na zwikszenie dostpno[ci finansowania rynkowego i zmniejszenie kosztów obsBugi dBugu publicznego dla Skarbu PaDstwa. 4. Kryzys w sektorze realnym: od przeBomu III i IV kwartaBu 2008 r. Zaburzenia na rynkach finansowych miaBy negatywny wpByw na sfer realn gospodarek w kra- jach rozwinitych. Ju| w I poBowie 2008 r., przede wszystkim w zwizku z pogarszaniem si na- strojów konsumentów oraz istotnym ograniczeniem rozwoju akcji kredytowej przez banki, widocz- ne byBy pierwsze symptomy osBabienia koniunktury gospodarczej. Poczwszy od II poBowy 2008 r. 24 Ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o Komitecie Stabilno[ci Finansowej (Dz.U. z 2008 r., nr 209, poz. 1317). Przepisy weszBy w |ycie 13 grudnia 2008 r. 25 Ustawa z dnia 23 pazdziernika 2008 r. o zmianie ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. z 2008 r., nr 209, poz. 1315). Przepisy weszBy w |ycie 13 grudnia 2008 r., przy czym cz[ dotyczca limitów gwarancji depozytów obowizywaBa od 28 listopada 2009 r. 26 Ustawa z dnia 12 lutego 2009 r. o udzielaniu przez Skarb PaDstwa wsparcia instytucjom finansowym (Dz.U. z 2009 r., nr 39, poz. 308). Przepisy weszBy w |ycie 13 marca 2009 r. 27 W tym dniu zBoty umocniB si wzgldem euro prawie o 13 groszy (okoBo 3%), do 4,7764 zB. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 62 kryzysowi finansowemu towarzyszyBo wyrazne spowolnienie gospodarcze w najwikszych gospo- darkach [wiata (tabela 1). Stany Zjednoczone oraz niektóre kraje UE zanotowaBy znaczny spadek tempa wzrostu PKB, a w kilku krajach nastpiB spadek produktu (m.in. we WBoszech, Danii, Irlan- dii). W IV kwartale 2008 r. spadek PKB nastpiB równie| w Stanach Zjednoczonych, a w Europie pogBbiB si spadek dynamiki produktu i kolejne kraje (m.in. Niemcy, Francja, Wielka Brytania) zanotowaBy ujemne tempo wzrostu PKB. Zmniejszenie tempa wzrostu PKB zniechcaBo do zwikszania nakBadów inwestycyjnych oraz przyczyniBo si do stopniowego wzrostu stopy bezrobocia. Spadek realnych dochodów prowadziB do obni|enia zdolno[ci kredytowej klientów banków, co przyczyniBo si do nasilenia problemów banków z finansowaniem akcji kredytowej i pogBbienia spadku jej dynamiki. Istotn rol odegraBy zatem zarówno czynniki o charakterze popytowym (spadek popytu na kredyt i zwikszona skBon- no[ gospodarstw domowych do oszczdno[ci), jak i poda|owym (ograniczone mo|liwo[ci rozwi- jania akcji kredytowej). Sytuacja ta wpBynBa na skBonno[ rzdów oraz banków centralnych w krajach UE oraz Sta- nach Zjednoczonych do zintensyfikowania niestandardowych dziaBaD w celu uBatwienia pozy- skania finansowania przez banki i pobudzenia gospodarki, m.in. przez udzielanie rzdowych gwarancji dla podmiotów zagro|onych upadBo[ci oraz dofinansowanie niektórych sektorów go- spodarki. W dniu 3 pazdziernika 2008 r. amerykaDska administracja wprowadziBa program TARP (Troubled Asset Relief Program) o warto[ci 700 mld USD, który polegaB na zasileniu sektora ban- kowego w pBynno[ przez wykup aktywów najbardziej zagro|onych utrat warto[ci, w szczegól- no[ci aktywów z ekspozycj na rynek kredytów hipotecznych subprime28. Rzd Wielkiej Brytanii 8 pazdziernika 2008 r. zapowiedziaB, |e wraz z Bankiem Anglii przeznaczy 400 mld GBP m.in. na gwarancje po|yczek midzybankowych, krótkoterminowe po|yczki oraz zakup akcji uprzywile- jowanych banków. Wyhamowanie wzrostu gospodarczego w krajach Unii Europejskiej negatywnie wpByn- Bo na aktywno[ gospodarcz w krajach Europy Zrodkowo-Wschodniej, w tym w Polsce. OsBa- bienie koniunktury w IV kwartale 2008 r. byBo szczególnie widoczne w maBych paDstwach, o relatywnie du|ym stopniu otwarto[ci gospodarek i znacznym udziale eksportu w PKB. Cze- chy oraz Wgry zanotowaBy spadek PKB w ujciu rocznym, podobnie jak kraje nadbaBtyckie. Spowolnienie gospodarcze w krajach bdcych gBównymi partnerami handlowymi polskich przedsibiorstw (przede wszystkim w najwikszych gospodarkach UE) przyczyniBo si, przez spadek eksportu, do obni|enia tempa wzrostu gospodarczego tak|e w Polsce. PozostaBo ono jednak dodatnie, co mo|na wiza m.in. ze znacznymi rozmiarami rynku wewntrznego pol- skiej gospodarki oraz wzgldnie zdywersyfikowan struktur eksportu w porównaniu z inny- mi krajami regionu. Wzgldnie wysoka odporno[ polskiej gospodarki na szok wywoBany kryzysem mogBa te| mie zwizek z relatywnie niewielkim uzale|nieniem podmiotów krajowych od zewntrznych zródeB finansowania, w szczególno[ci finansowania w walutach obcych. Mo|na postawi tez, |e pBynny kurs walutowy cz[ciowo zaabsorbowaB szok. Silna deprecjacja zBotego zwikszyBa konkurencyj- no[ cenow polskich produktów na rynkach midzynarodowych, podczas gdy waluty, których kursy byBy usztywnione (np. w Estonii, ale tak|e na SBowacji po wprowadzeniu przez ni euro), 28 Pocztkowo program ten miaB na celu pomoc instytucjom z sektora finansowego, jednak pózniej cz[ [rodków przeznaczono dla spóBek z sektora motoryzacyjnego. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 63 umo|liwiaBy dostosowania wyBcznie za po[rednictwem kanaBu kursu realnego. Mimo znaczne- go spadku popytu na polskie towary ze strony gBównych partnerów handlowych spadek przycho- dów przedsibiorstw prowadzcych dziaBalno[ eksportow byB wyhamowywany przez osBabianie si zBotego, co pozytywnie wpBynBo na ich pBynno[ oraz przyczyniBo si do relatywnej poprawy ich zdolno[ci kredytowej. Wydaje si, |e pozytywny wpByw na odporno[ polskiej gospodarki na szok spowodowany globalnym kryzysem finansowym miaBy równie| dziaBania podejmowane przez wBadze publiczne, zmierzajce do zBagodzenia skutków kryzysu. W[ród tych inicjatyw warto wymieni m.in. wpro- wadzenie przez NBP Pakietu zaufania, podwy|szenie gwarancji dla depozytów zBo|onych w ban- kach, uzyskanie dostpu do FCL, podwy|szenie limitu gwarancji i porczeD Skarbu PaDstwa, przeprowadzenie reformy emerytur pomostowych czy wprowadzenie oszczdno[ci w nowelizacji bud|etu paDstwa. Tabela 1 Tempo zmian PKB w wybranych krajach w latach 2007 2009 (w %, r/r) 2007 2008 2009 III IV III IV III I kw. II kw. I kw. II kw. I kw. II kw. kw. kw. kw. kw. kw. Austria 4,5 3,9 3,1 2,8 3,4 3,0 2,3 -0,3 -5,0 -5,3 -2,9 Czechy 7,4 5,8 5,7 5,7 2,8 3,8 3,4 -0,1 -4,2 -5,0 -4,7 Dania 3,4 -0,1 1,6 2,0 -0,3 1,2 -0,7 -3,6 -3,8 -7,1 -5,2 Francja 2,2 1,7 2,7 2,7 1,7 1,4 0,4 -1,8 -3,3 -3,3 -2,0 Grecja 5,7 4,4 4,1 3,9 2,7 2,7 2,0 0,7 -0,5 -1,2 -1,7 Hiszpania 3,8 3,6 3,4 3,4 1,9 1,6 0,9 -0,9 -3,9 -5,1 -3,4 Holandia 3,1 3,0 4,1 4,3 3,6 3,2 1,9 -0,7 -4,5 -5,4 -3,7 Irlandia 8,4 5,2 4,0 6,5 -1,4 -1,6 -1,0 -8,0 -9,1 -7,9 -7,4 Litwa 8,5 10,3 11,1 9,2 6,9 5,1 2,1 -2,2 -13,3 -19,5 -14,2 Aotwa 9,0 9,3 11,4 10,0 0,5 -1,8 -5,2 -10,3 -18,0 -18,7 -19,0 Niemcy 3,5 2,5 2,4 1,5 2,1 3,4 1,4 -1,7 -6,4 -7,0 -4,7 Polska 7,1 6,9 5,8 7,3 6,5 5,9 5,5 2,6 0,9 1,2 1,2 SBowacja 9,3 8,5 10,8 13,5 9,7 7,3 6,8 1,6 -5,7 -5,5 -4,8 Szwecja 2,7 3,1 2,3 2,1 0,9 2,9 0,5 -4,9 -6,7 -6,8 -5,1 Wgry 2,3 0,8 0,5 0,4 1,9 2,2 1,4 -2,5 -6,7 -7,5 -7,1 Wielka 4,1 2,7 1,6 1,9 1,8 1,2 0,6 -1,3 -5,5 -6,5 -4,5 Brytania WBochy 2,3 1,7 1,8 0,5 0,2 -0,5 -0,9 -2,9 -6,5 -6,2 -4,3 Strefa euro 3,2 2,6 2,8 2,3 1,8 1,9 0,7 -1,8 -5,3 -5,7 -3,9 Unia 3,5 2,8 2,7 2,5 1,9 2,0 1,0 -1,6 -5,3 -5,8 -4,1 Europejska Japonia 3,5 2,3 1,7 1,9 1,3 -0,3 -1,4 -4,1 -8,9 -5,8 -5,1 Stany 1,4 1,9 2,7 2,5 2,0 1,6 0,0 -1,9 -3,3 -3,8 -2,6 Zjednoczone yródBo: Eurostat, Bloomberg. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 64 5. Wychodzenie z kryzysu: od II kwartaBu 2009 r. Poczwszy od marca 2009 r. na rynkach finansowych obserwowano zmniejszenie si globalnej awersji do ryzyka, któremu towarzyszyB wzrost cen akcji, spadek zmienno[ci ich cen oraz apre- cjacja walut krajów wschodzcych wzgldem dolara29. PrzyczyniBy si do tego zapowiedzi kupna przez gBówne banki centralne ró|nych aktywów o du|ej warto[ci (Bank for International Settle- ments 2009, s. 35). Ponadto optymizm inwestorów byB zwizany z opublikowaniem przez najwik- sze banki w Stanach Zjednoczonych (m.in. Citigroup, Bank of America, JP Morgan Chase) pozy- tywnych danych dotyczcych zysków wypracowanych w pierwszych dwóch miesicach roku30. Popraw percepcji ryzyka inwestycji w aktywa z rynków wschodzcych odzwierciedlaBy kwoto- wania kontraktów CDS na obligacje tych krajów (wykres 6). Rosncy popyt na te aktywa przyczy- niB si do umacniania si walut rynków wschodzcych. Dodatkowo inwestorzy oczekiwali o|ywie- nia w gospodarce [wiatowej, czemu towarzyszyB wzrost popytu na surowce naturalne; skutkiem tego byBo umocnienie si walut krajów eksportujcych te surowce. Dane napBywajce z amerykaDskiego rynku pracy byBy pozytywnie odebrane przez cz[ in- westorów jako sygnaB trwaBo[ci o|ywienia gospodarczego, co wpBynBo na dalszy spadek awersji do ryzyka i wzrost popytu na aktywa krajów rozwijajcych si. PrzyczyniaBo si to do deprecjacji dolara oraz wzrostu rentowno[ci amerykaDskich obligacji rzdowych, w miar jak inwestorzy dy- wersyfikowali swoje portfele. Na uspokojenie nastrojów na rynku mogBy tak|e wpByn informacje o przewidywanym wzro[cie gospodarczym w najwikszych gospodarkach [wiata. W nastpstwie zdecydowanych reakcji banków centralnych w krajach rozwinitych, majcych na celu dostarczenie pBynno[ci sektorowi bankowemu, zaobserwowano stopniow popraw sytua- cji i stabilizacj na rynkach pieni|nych. Ryzyko kredytowe kontrahenta, mierzone spreadem mi- dzy stawkami rynku pieni|nego LIBOR a kwotowaniami kontraktów OIS, osignBo maksimum w pazdzierniku i listopadzie 2008 r., a w kolejnych miesicach stopniowo spadaBo. Zjawisku temu towarzyszyBy rekordowo niskie stopy procentowe oraz realizacja programów wykupu aktywów fi- nansowych o relatywnie niskiej ocenie ratingowej (quantitative easing) m.in. przez Rezerw Fede- raln, Europejski Bank Centralny oraz Bank Anglii31. Chocia| niepewno[ niektórych uczestni- ków rynku budziBy przyszBe strategie odej[cia od ekspansywnej polityki pieni|nej, mo|na uzna, |e nastpiBa pewna normalizacja sytuacji na rynku pieni|nym, a spread midzy stawkami rynku pieni|nego a kwotowaniami kontraktów OIS w ostatnich miesicach 2009 r. byB tylko nieznacznie wy|szy ni| przed wybuchem kryzysu. 29 Wzrost awersji do ryzyka w skali caBego [wiata z reguBy powoduje zwikszony popyt na amerykaDskie obligacje skarbowe, które powszechnie postrzegane s jako jedne z najbardziej bezpiecznych aktywów. W rezultacie napByw kapitaBu z rynków obarczonych relatywnie du|ym ryzykiem (np. emerging markets) na rynek tych instrumentów sprzyja umocnieniu dolara (flight to quality). Ponadto przed kryzysem finansowym dolar wykorzystywany byB w strategiach carry trade jako waluta finansujca, tak wic likwidacja pozycji zawartych w ramach tych strategii wpBywaBa na umocnienie amerykaDskiej waluty; zob.: McCauley, McGuire (2009), Ranaldo, Soderling (2008) oraz Caballero, Krishnamurthy (2008). 30 Nale|y jednak pamita, |e niektóre instytucje zawdziczaBy dobre wyniki finansowe otrzymanej pomocy rzdowej, jak równie| wykorzystaniu okre[lonych zabiegów ksigowych (m.in. reklasyfikacji, rozwizaniu rezerw), a wic nie zawsze wynikaBy one ze wzrostu przychodów i rentowno[ci. 31 PrzykBadowo uchwaBa Europejskiego Banku Centralnego z 21 listopada 2008 r. pozwoliBa bankom wykorzystywa papiery dBu|ne o ratingu na poziomie BBB jako zabezpieczenie operacji z bankiem centralnym. Ta sama uchwaBa dopu[ciBa równie| jako zabezpieczenie papiery dBu|ne nominowane w walutach innych ni| euro. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 65 Lepsza ocena sytuacji na [wiatowych rynkach finansowych oraz stanu globalnej gospodar- ki przez inwestorów miaBa wpByw na uspokojenie sytuacji tak|e na polskim rynku finansowym. RosBy ceny akcji oraz obligacji skarbowych i spadaBa ich zmienno[, a uczestnicy poszczególnych rynków zwikszali swoj aktywno[. W poBowie lutego 2009 r. na GPW rozpoczB si wzrostowy trend cen akcji. Krajowi inwestorzy instytucjonalni i nierezydenci wykazywali podobn aktywno[ na tym rynku, mierzon udziaBem w obrotach sesyjnych. Czynnikiem, który skBoniB inwestorów do zwikszonego zainteresowania polskim rynkiem akcji, mogBo by m.in. przekonanie o lepszych  w porównaniu z gospodarkami krajów rozwinitych  fundamentach gospodarki polskiej32. Obserwacja zachowania si inwesto- rów zagranicznych w okresie najwikszego nasilenia kryzysu skBania do postawienia tezy, |e czyn- nik ten mógB odegra szczególn rol stosunkowo pózno, bo dopiero w sytuacji poprawy nastrojów na globalnym rynku finansowym. Wcze[niej inwestorzy ograniczali zaanga|owanie na rynkach krajów rozwijajcych si, traktujc je w du|ej mierze homogenicznie, niezale|nie od perspektywy rozwoju poszczególnych krajów. Ponadto mo|na zaBo|y, |e nierezydenci lokowali [rodki w ak- cjach spóBek notowanych na GPW tak|e ze wzgldu na oczekiwan aprecjacj zBotego w stosunku do dolara, która zwikszaBaby potencjalne zyski z tych transakcji. Przyjcie takiego zaBo|enia oka- zaBo si zasadne: w 2009 r. indeksy WIG20 i mWIG40 wzrosBy odpowiednio o 33,5% i 55,5%, a dla cen wyra|onych w dolarach wzrost ten wyniósB odpowiednio 36,1% i 60,9%. Od marca do koDca grudnia 2009 r. rentowno[ polskich obligacji skarbowych podlegaBa re- latywnie niewielkim wahaniom. W tym czasie nierezydenci stale zwikszali swoje zaanga|owa- nie na tym rynku, które na koniec grudnia wyniosBo 78,6 mld zB. Warto[ portfela polskich obli- gacji skarbowych w posiadaniu nierezydentów byBa o 23 mld zB wy|sza ni| w lutym i marcu, gdy osignBa swoje minimum. Na tak du|y wzrost zaanga|owania nierezydentów wpBynBy m.in. Tabela 2 Zmiany indeksów cen akcji w okresie od rocznego minimum do koDca 2009 r. Data minimum Zmiana do Indeks w 2009 r. koDca 2009 r. (w %) MSCI World 9 marca 69,7 MSCI Emerging Markets 2 marca 108,3 S&P 500 9 marca 65,2 Dow Jones EURO STOXX50 9 marca 63,8 FTSE100 3 marca 54,1 WIG20 17 lutego 79,9 PX 18 lutego 77,8 BUX 12 marca 124,4 yródBo: Bloomberg. 32 WedBug prognozy Komisji Europejskiej opublikowanej w styczniu 2009 r. PKB Polski w 2009 r. miaB wzrosn o 2,0% w skali roku, natomiast PKB strefy euro, Stanów Zjednoczonych oraz Japonii miaBy zmieni si, odpowiednio, o -1,9%, -1,6% oraz -2,4%. Dodatkowo Polska pozytywnie wyró|niaBa si na tle strefy euro oraz Unii Europejskiej pod wzgldem prognozowanego na koniec 2009 r. zadBu|enia rzdowego brutto w odniesieniu do PKB. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 66 pozytywna ocena ryzyka kredytowego Polski i korzystne prognozy dotyczce kursu zBotego. W IV kwartale 2009 r. inwestorzy nie zareagowali negatywnie na informacj o planowanym wyso- kim deficycie bud|etowym w 2010 r., co wizaBo si ze zwikszeniem poda|y skarbowych papie- rów warto[ciowych w przyszBo[ci, poniewa| pod koniec roku poda| tych papierów byBa relatywnie maBa. W grudniu spokój inwestorów chwilowo zburzyBy informacje o problemach z regulowaniem zadBu|enia przez rzdowy holding Dubai World i wzrost ryzyka niewypBacalno[ci niektórych kra- jów (np. Grecji, Hiszpanii i Portugalii). Do koDca 2009 r. wydarzenia te miaBy relatywnie maBe znaczenie dla rynku dBugu w Polsce, poniewa| nie wypBynBy istotnie na globaln skBonno[ do ryzyka i pocztkowo inwestorzy traktowali je jako wydarzenia lokalne. Ponadto Polska, jako kraj pozostajcy poza stref euro, wci| znajdowaBa si w innym koszyku inwestycyjnym ni| np. Hi- szpania czy Portugalia. Z tego powodu kBopoty bud|etowe krajów strefy euro nie wpBywaBy bezpo- [rednio na percepcj ryzyka Polski. Od poBowy lutego 2009 r. obserwowano aprecjacj zBotego wzgldem euro. W maju i czerwcu zBo- ty przej[ciowo si osBabiB, na co mogBa wpByn zwikszona niepewno[ na rynkach finansowych, wynikajca ze zBej sytuacji gospodarczej w krajach nadbaBtyckich. Wraz z postpujc aprecjacj zBo- tego implikowana zmienno[ kursu EUR/PLN spadaBa i ustabilizowaBa si w drugiej poBowie roku. Mo|na to interpretowa m.in. jako spadek niepewno[ci inwestorów odno[nie do ksztaBtowania si tego kursu w przyszBo[ci. Zmienno[ ta byBa jednak okoBo dwukrotnie wy|sza (12 13%) ni| przed upadBo[ci banku Lehman Brothers (okoBo 5 6%). Mimo aprecjacji zBotego oraz spadku zmienno- [ci jego kursu obroty na krajowym rynku zBotego w 2009 r. byBy o kilkana[cie procent ni|sze ni| w 2008 r. (Narodowy Bank Polski 2009c). Mniejsza aktywno[ banków mogBa mie zwizek m.in. z ograniczeniem limitów kredytowych wzajemnie nakBadanych na siebie przez te instytucje. W analizowanym okresie sytuacja na krajowym rynku pieni|nym poprawiaBa si stopniowo. Chocia| spread mierzcy poziom ryzyka kredytowego kontrahenta obni|yB si w stosunku do po- ziomów notowanych na przeBomie 2008 i 2009 r., jednak byB wy|szy ni| przed wybuchem kryzysu (wykres 1). Spadek awersji do ryzyka nie spowodowaB przywrócenia limitów kredytowych wzajem- nie nakBadanych na siebie przez banki, przez co obroty na rynku lokat midzybankowych utrzy- mywaBy si na niskim poziomie, a aktywno[ banków ograniczaBa si do transakcji o najkrótszych terminach zapadalno[ci (gBównie O/N). Ponadto niskim obrotom obserwowanym na tym rynku to- warzyszyBa relatywnie wysoka rentowno[ bonów skarbowych, co mogBo zachca niektóre ban- ki do lokowania w nich nadwy|ek [rodków (tzw. efekt wypychania). PBynno[ sektora bankowe- go w Polsce byBa relatywnie wysoka, na co wskazuje rekordowa warto[ operacji otwartego rynku. W 2009 r. [redni poziom bonów pieni|nych NBP w obiegu wyniósB 31,9 mld zB, wobec 11,6 mld zB w 2008 r. (Narodowy Bank Polski 2010a). Na pozagieBdowym rynku instrumentów pochodnych w 2009 r. zaobserwowano istotny spadek obrotów niemal we wszystkich jego segmentach. Szczególnie istotne wydaje si obni|enie aktywno- [ci na rynku opcji walutowych, które miaBo zwizek ze spadkiem zainteresowania tymi transakcja- mi ze strony podmiotów niefinansowych, spowodowanym stratami poniesionymi w 2008 i 2009 r. Cz[ podmiotów przeniosBa si z rynku opcji walutowych na rynek transakcji forward na kurs zBo- tego. Jednak na rynku transakcji forward [rednie dzienne obroty tak|e wyraznie spadBy w stosunku do 2008 r. Pozytywnym zjawiskiem mo|e by obserwowany wzrost zainteresowania krajowych ban- ków rynkiem transakcji CIRS, co mo|e wskazywa na zwikszon skal ich wykorzystywania przez te podmioty do zabezpieczania si przed ryzykiem walutowym i ryzykiem stóp procentowych. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 67 6. Podsumowanie Kryzys finansowy, który rozpoczB si latem 2007 r. na amerykaDskim rynku kredytów hipotecz- nych subprime, przerodziB si w najpowa|niejsze zaBamanie aktywno[ci gospodarczej na [wiecie od czasów Wielkiego Kryzysu z lat 30. ubiegBego stulecia. Kolejne fale tego kryzysu oddziaBywaBy na poszczególne segmenty rynku finansowego w Polsce. W przeprowadzonej analizie podjto prób pokazania uwarunkowaD  zarówno lokalnych, jak i globalnych  które sprawiBy, |e oddziaBywanie zaburzeD zwizanych ze [wiatowym kryzysem fi- nansowym na krajowym rynku finansowym byBo równie silne jak na rynkach rozwinitych. Wy- daje si, |e jednym z gBównych czynników, które mogBy si do tego przyczyni, byBo negatywne postrzeganie przez inwestorów zagranicznych aktywów finansowych krajów rozwijajcych si. Inwestorzy zagraniczni silnie reagowali na negatywne sygnaBy pBynce z rynku, zmniejszajc za- anga|owanie przede wszystkim na rynkach wschodzcych, mimo |e podmioty z tych krajów nie miaBy bezpo[rednich ekspozycji na amerykaDski rynek kredytów hipotecznych subprime. Silnemu wzrostowi awersji inwestorów zagranicznych do ryzyka w sytuacji zagro|enia pBynno[ci i wypBa- calno[ci towarzyszyBo preferowanie aktywów o najwikszej pBynno[ci i wiarygodno[ci kredytowej (flight to liquidity, flight to quality). PowodowaBo to m.in., |e sprzedawali polskie obligacje skarbo- we, czemu sprzyjaBa relatywnie wysoka pBynno[ tego rynku w porównaniu z rynkami innych krajów regionu. Warto przy tym podkre[li, |e wzgldnie dobra kondycja polskiej gospodarki nie uzasadniaBa tak silnej reakcji. Wiele wskazuje na to, |e istotn rol odegraBy tak|e powizania kapitaBowe w midzynarodo- wych konglomeratach finansowych, do których nale|y wikszo[ aktywów banków dziaBajcych w Polsce. Odgórne ograniczenie limitów kredytowych i inwestycyjnych, narzucone przez podmio- ty dominujce z rynków rozwinitych spóBkom zale|nym dziaBajcym na polskim rynku, istotnie przyczyniBo si do ograniczenia ich aktywno[ci inwestycyjnej w Polsce. W porównaniu z krajami rozwinitymi i innymi krajami regionu reakcj sektora realnego pol- skiej gospodarki na skutki kryzysu finansowego mo|na oceni jako do[ Bagodn. PrzyczyniBy si do tego przede wszystkim znaczne rozmiary rynku wewntrznego, wzgldnie zdywersyfikowana struktura eksportu, jak równie| relatywnie niewielkie uzale|nienie podmiotów krajowych od ze- wntrznych zródeB finansowania. Ponadto pBynny kurs walutowy pozwoliB cz[ciowo zamortyzo- wa szok zwizany z kryzysem. Wydaje si równie|, |e istotn rol w ograniczeniu negatywnych skutków kryzysu odegraBy dziaBania stabilizacyjne podejmowane przez wBadze publiczne na [wiecie. Wiele jednak wskazuje na to, |e  pomimo obserwowanego uspokojenia i stopniowego powrotu do warunków sprzed kry- zysu  caBkowity powrót do sytuacji, która miaBa miejsce przed kryzysem, mo|e wymaga bardzo dBugiego czasu. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 68 Bibliografia Baldwin R. (2009), The great trade collapse: What caused it and what does it mean?, w: R. Baldwin (red.), The Great Trade Collapse: Causes, Consequences and Prospects, CEPR, http://www.voxeu.org/index.php?q=node/4297. Bank for International Settlements (2009), 79th Annual Report, 1 April 2008  31 March 2009, Basel. Berger H., Hajes T. (2009), Does global liquidity matter for monetary policy in the euro area?, IMF Working Paper, 09/17. Brunnermeier M.K. (2009), Deciphering Liquidity and Credit Crunch 2007 2008, Journal of Economic Perspectives, 23, 77 100. Caballero R.J. (2010), The  other imbalance and the financial crisis, NBER Working Paper, 15636, styczeD. Caballero R.J., Krishnamurthy A. (2008), Collective Risk Management in a Flight to Quality Episode, Journal of Finance, 63 (4), 2195 2230. Calvo G., Mendoza E.G. (2000), Rational contagion and the globalization of securities markets, Journal of International Economics, 51 (1), 79 113. Financial Services Authority (2009), The Turner Review. A regulatory response to the global banking crisis, marzec, http://www.fsa.gov.uk. Fitch Ratings (2010), EMEA and ASIA Pacific Treasury Policy Survey 2010, luty. Goodhart Ch. (2009), Financial Crisis and the Future of the Financial System, 100th BRE Bank  CASE Seminar, Warszawa. Gourinchas P.-O. (2010), US Monetary Policy,  Imbalances and the Financial Crisis, uwagi przygo- towane na Financial Crisis Inquiry Commission Forum, Washington DC, 26 27 lutego, http://socrates.berkeley.edu/~pog/FCIC_Gourinchas.pdf. Komisja Europejska (2009a), Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, European Economy, 7/2009. Komisja Europejska (2009b), Interim Forecast, komunikat z dnia 19.01.2009, http://ec.europa.eu. Komisja Europejska (2009c), Staff Working Paper SEC(2009) 905, komunikat z dnia 3.07.2009, http://ec.europa.eu. Komisja Europejska (2009d), Ensuring efficient, safe and sound derivatives markets, komunikat COM(2009)332, z dnia 3.07.2009, http://ec.europa.eu. Komisja Europejska (2009e), Ensuring efficient, safe and sound derivatives markets: Future policy actions, komunikat COM(2009)563, z dnia 20.10.2009, http://ec.europa.eu. Kyle A., Xiong W. (2001), Contagion as a Wealth Effect, Journal of Finance, LVI (4), s. 1401 1440. Mah Hui-Lim M. (2008), Old Wine in a New Bottle: Subprime Mortgage Crisis  Causes and Consequences, The Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper, 532, http://www.levyinstitute.org. McCauley R., McGuire P. (2009), Dollar appreciation in 2008: safe haven, carry trades, dollar shortage and overhedging, BIS Quarterly Review, grudzieD, Basel. Narodowy Bank Polski (2008a), Przegld stabilno[ci systemu finansowego  pazdziernik 2008, NBP, Warszawa. Narodowy Bank Polski (2008b), Raport o stabilno[ci systemu finansowego  czerwiec 2008, NBP, Warszawa. Kryzys na [wiatowych rynkach finansowych & 69 Narodowy Bank Polski (2009a), Raport o stabilno[ci systemu finansowego  czerwiec 2009, NBP, Warszawa. Narodowy Bank Polski (2009b), Raport o stabilno[ci systemu finansowego  grudzieD 2009, NBP, Warszawa. Narodowy Bank Polski (2009c), Rozwój systemu finansowego w Polsce (prezentacja), NBP, Warszawa. Narodowy Bank Polski (2009d), Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2008 r., NBP, Warszawa. Narodowy Bank Polski (2010a), PBynno[ sektora bankowego. Instrumenty polityki pieni|nej NBP, NBP, Warszawa. Patev P., Kanaryan N., Lyroudi K. (2006), Stock market crises and portfolio diversification in Central and Eastern Europe, Managerial Finance, 32 (5), s. 415 432. Ranaldo A., Soderling P. (2008), Safe Haven Currencies, CEPR Discussion Paper, 7249, http://www.cepr.org. Rosati D. (2009), Przyczyny i mechanizm kryzysu finansowego w USA, Ekonomista, 3, 315 351. Rubaszek M. (2006), Nierównowaga globalna: przyczyny oraz mo|liwe rozwizania, Bank i Kredyt, 37 (7), 14 29. SBawiDski A. (2007), Przyczyny i konsekwencje kryzysu na rynku papierów warto[ciowych emitowanych przez fundusze sekurytyzacyjne, http://www.rynkifinansowe.pl. SBawiDski A. (2010), WpByw globalnego kryzysu na bankowo[ centraln, Ekonomista, 2, 145 162. yródBa internetowe http://news.bbc.co.uk/2/hi/7651060.stm http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7658277.stm http://www.bis.org http://www.ecb.int http://www.ecb.int/mopo/implement/omo/html/top_history.en.html http://www.ecb.int/press/pr/date/2007/html/pr071212.en.html http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const=5&dzial=590&id=70516 http://www.nbp.pl http://www.newyorkfed.org/markets/omo/dmm/historical/tomo/temp.cfm Podzikowania Autorzy pragn zBo|y szczególne wyrazy wdziczno[ci Panu PawBowi KBosiewiczowi oraz Panu PawBowi Sobolewskiemu za bardzo cenne i konstruktywne sugestie oraz uwagi merytoryczne. Od- powiedzialno[ za wszelkie bBdy i uchybienia ponosz autorzy. Tekst wyra|a pogldy autorów, które niekoniecznie odzwierciedlaj oficjalne stanowisko Narodowego Banku Polskiego. M. Konopczak, R. Sieradzki, M. Wiernicki 70 Global financial markets crisis  impact on the Polish financial market and implications for the real sector of the economy Abstract The financial crisis that started in summer 2007 in the American subprime mortgage market turned into the deepest collapse of economic activity in the world since the Great Depression. This article is one of the first attempts to review the available sources concerning the transformation of a local financial turmoil into a full-blown global economic crisis in the local context. The main goal of this article is to present how the consecutive waves of the crisis influenced individual segments of the Polish financial market. Although the global financial crisis had originated from the American market, it caused equally strong turbulences in the Polish financial market as in the developed markets, despite the lack of direct exposure to the subprime market of the former. This may have occurred mainly due to a negative perception by foreign investors of emerging economies assets, their strong preference of highly liquid and safe assets (flight to liquidity, flight to quality), as well as due to capital interconnections within international financial conglomerates that own the majority of assets of banks operating in Poland. Keywords: financial crisis, financial markets, financial assets prices, contagion

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Największe wyzwania na światowych rynkach nieruchomości
Nowe trendy w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych ebook demo
CO2 na rynkach finansowych
Poliszczuk Kryzys na Ukrainie (2004)
informacja na temat kontroli finansowej i audytu wewnętrznego
karta oceny formalnej wniosku na otrzymanie wsparcia finansowego
Poliszczuk W Kryzys na Ukrainie(1)
ściąga na ipoda Źródła finansowania inwestycji ekologicznych
Wpływ rosyjsko ukraińskich kryzysów na politykę energetyczną UE
Nowotestamentalny obraz celników na tle systemu finansowego Judei
Bancassurance europejski trend na polskim rynku finansowym
ściąga na ipoda Zasady finansowe polityki ekologicznej
Orędzia papieskie na Światowy Dzień Migranta i Uchodźcy (2000 2011)

więcej podobnych podstron