56798

•    „Kochane Zwierzątka.Listy Zbigniewa Herberta do przyjaciół - Magdaleny i Zbigniewa Czajkowskich, red. i komentarze: Magdalena Czajkowska. Warszawa 2()(X) (Państwowy Instytut Wydawniczy)

•    Zbigniew Herbert. Jerzy Zawieyski. Korespondencja 1949-1967, wstęp: Jacek Lukasiewicz, wybór i przypisy: Paweł Kądziela, Warszawa 2002 (Biblioteka „Więzi”)

•    Zbigniew Herbert. Henryk Elzenbeig. Korespondencja, red. i posłowie: Barbara Toruńczyk, przypisy: Barbara Toruńczyk, Paweł Kądziela, [2002] (Fundacja Zeszytów Literackich)

•    Zbigniew Herbert, Jerzy Turowicz. Korespondencja, Kraków 2005 (wydawnictwo a5) Zbigniew Herbert. Stanisław Barańczak. Korespondencja, 2005 (Fundacja Zeszytów Literackich)

•    Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz. Korespondencja,2006 (Zeszyty Literackie)

W wywiadzie udzielonym redaktorowi „Newsweeka” (19 VIII 1990) Zbigniew Herbert uczynił znamienne wyznanie: „Nieszczęśliwie nie ma teraz w Polsce cenzury, nieszczęśliwie - ponieważ ukształtowałem swój styl tak, by cenzurę zwodzić. Przywykłem pisać poważne, tragiczne wiersze, teraz piszę o swoim ciele, chorobach, bezwstydnie...” W słowach tych wicie jest gor/.kiej autoironii: wspólnikiem autora, żeby nie powiedzieć współtwórcą, okazał się cenzor wyznaczający pole artystycznych i ideowych decyzji; wiersze dawne były „poważne, tragiczne”, o sprawacli wielkich i wiecznych, a teraz - tylko o sobie i słabym ciele, obnażanych przed czytelnikiem w chwilach bezradności i upokorzenia.

Nie musimy wierzyć w wyznanie Herberta, w każdym razie nie wolno wierzyć tęsknocie za cenzurą Wolno natomiast wziąć za dobrą monetę wyjawione tutaj uczucie zagubienia, wyłączenia z układu, który przez tak długi czas regulował warunki twórczości.

Ostatnie tomy poezji Herberta, Elegia na odejście (1990), Rovigo (1992) i Epilog burzy (1998), przesycone są psychosomatyczną obecnością ,ja”: oto ono, składające się ze zmęczonego ciała i zniechęconej myśli, stanowi punkt wyjścia i zarazem cały nieomal widnokrąg większości wierszy wchodzących do tych zbiorów. Poetyckie utw^roiy Herberta są swoistym pożegnaniem z „wielkimi tematami”, z ich normatywnym ujmowaniem, oraz powrotem do, ja” jako ,ja”. Czyli do kogo?

Powrotu tak napraw^rdę nie ma, jest tylko żal i pewność roztrwonienia, czy też rozdrobnienia całości, na którą składają się wszystkie potencjały jednostki. Podejście do świata, odtwarzane tu, pozbawione jest więc namiętności , to raczej typ odczucia siebie i rzeczy charakterystyczny dla tak zwanej późnej twórczości. „Późna” twórczość to przemyślana przez autora i wszczepiona w tkankę utworu sugestia, że artysta kreuje dzieło ostatnie, a czytelnik z takim właśnie dziełem obcuje. Ogrom przeszłości, mkłość jutra, dystans mędrca wobec tego, co incydentalne, ćwiczenia w akceptacji przemijania, krytyczny bilans nieodwracalności - oto byłyby jej cechy uniwersalne.

Historia była naczelnym tematem myśli XIX i XX wieku, tyleż jako porządek kultury ciągle od nowa rozszyfrowywany, co i nieomal bez przerwy' zagrożony. Herbert w wierszu Elegia na odejście pióra atramentu lampy mówi wprawdzie: „trawiłem lata by poznać prostackie tryby liistorii”, jakby w tej właśnie chwili się od icli prostactwa odcinał, jednak wiemy, że rdzennym problemem jego wcześniejszej twórczości było ustalenie, jak na gruncie liistorii, okmtnej, pełnej nienawiści i przemocy, wyrosnąć mogła kultura, jedyny azyl współczesnego