56809

(m. in. Bergson, Freud), która skomplikowała psychologię ludzkich działań, zachowali, motywacji etycznych i światopoglądowych Pisząc „Noce i dnie” Dąbrowska czerpała wiele z dorobku współczesnej jej psychologii (krytycy wskazują między innymi na związek z teorią C.G. Junga), co zaowocowało kilkoma świetnymi portretami charakterologicznymi.

•    Bardzo istotny staje się w tym kontekście wątek miłosny, zarysowany w powieści niezwykle dyskretnie. Na plan pierwszy wysuwają się tytułowi bohaterowie pierwszego tomu, „Bogumił i Barbara”. Dwa pierwsze tomy obejmują liistorie związku Niechciców. Dąbrowska ukazała ich jako silnie skontrastowane typy charakterologiczne, różniące się od siebie postawami życiowymi, osobowościami, filozofią życiową. Realizm powieści to jednak także drugi plan utworu, zaludniony u Dąbrowskiej postaciami ciekawymi i żywymi, bo żywo sportretowanymi.

•    Konsekwencją wymienionych właściwości utworu Marii Dąbrowskiej staje się nasycenie klasycznego realizmu nowymi elementami charakterystycznymi dla powieści współczesnej: - narrator w znacznym stopniu traci przywilej wszechwiedzy na rzecz polifoniczności opisu, poetyki „punktu widzenia” postaci (narracja personalna), wykorzystywania mowy pozornie zależnej.

•    Narrator Nocy i dni wprowadza ścisłe miary czasu, określa panującą pogodę, opowiada o zdarzeniach, komentuje je - wywodzi się więc z powieści dziewiętnastowiecznej. Przy tym język powieści Dąbrowskiej jest „przezroczysty”, nie skupia uwagi na sobie - co należy również do konwencji realizmu. Epicka rozlewność, nasycenie szczegółami potęgują wrażenie ogromnego fresku przedstawiającego środowisko drobnej szlachty, przekształcającej się w miejską inteligencję - zarabiającą na życie pracą nauczycielską - lub w drobnych posiadaczy, nowych przedstawicieli mieszczaństwa. Formalne cechy narracji stały się przyczyną wielu nieporozumień wokół utworu, któremu krytyka zarzucała dość często pewną anachroniczność, a w istocie - dziewiętnastowieczność.

•    Akcja „Nocy i dni” rozgrywa się w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia (1884), kończy natomiast na początku I wojny światowej (1914). Czas przedstawiony obejmuje jednak rozleglejszy obraz teniporalny: co najmniej od 1863 r., od powstania styczniowego, w którym brał udział Bogumił Niechcic. Jego młodzieńcze niepodległościowe ideały zostały zderzone z twardą rzeczywistością. Musiał on przede wszystkim zadbać o materialne podstawy bytu rodziny, zarządzając cudzymi majątkami w imieniu właścicieli. Miał ograniczone możliwości działania, bywał też lekkomyślny, a jego postawa nie budziła entuzjazmu żony, Barbary, osoby zapobiegliwej, wiecznie zatroskanej, ale i nerwowej, kapryśnej, marzącej o mniej prozaicznym życiu. Dzieje tego niedobranego małżeństwa i następnego pokolenia -ich dzieci - składają się na czterotomową powieść, swoistą kronikę rodzinną.

•    Zamęt w^rokół „Nocy i dni” pogłębia dość rozstrzelona wymowa dzieła, jego wieloplaszczYznowość i wielotematyczność tak samo ważne są tu kontrastowe postawy wobec życia boliaterów\ reprezentujących odmieime typy psychiczne, ich motywacje działania i analizy psychologiczne, jak i sprawa przemijania (w sensie wymiany pokoleń i lustorii), stosunek człowieka i natury, odpowiedzialność wobec świata i społeczeństwa.

Dzieje rodów Ostrzeńskich i Niechciców służą pisarce do ukazania pokolenia „wysadzonych z siodła”; zdeklasowanej, zubożałej (m. in. na skutek represji popowstaniowych) szlachty poszukującej nowego miejsca w świecie, w społeczeństwie, wśród ludzi. Poprzez ukazanie dziejów Barbary i Bogumiła Dąbrowska kontynuuje problematykę „Lalki”, „Nad Niemnem”, ,Xudzi bezdomnych”. Ukazuje zjawiska