2165574325

Geneza miast białostockich 17

książęta litewscy prowadząc kolonizację posługiwali się również osadnikami mazurskimi⁴.

W miarę zasiedlania terenu pojawiają się skupienia o charakterze rzemieślniczo-targowym, uzyskując następnie prawa miejskie. Jak wykazał S. Pazyra [12] najwcześniejsze lokacje miast mazowieckich miały miejsce w XIII w., główne zaś nasilenie lokacji miast przypada na XIV, XV i XVI w., przy czym w pierwszym okresie prawo miejskie uzyskiwały osiedla należące do panującego, które już uprzednio miały charakter miejski, a dopiero później akcją lokacyjną obejmowane były miasta prywatne, będące nierzadko zwykłymi wsiami.

W tej części Mazowsza, która obecnie leży na terenie woj. białostockiego, akcja lokacyjna przebiega znacznie później, bo pierwsze miasta uzyskują prawa miejskie dopiero w XV w.⁵, jest to bowiem obszar już w wiekach średnich peryferyjny dla trzech organizmów państwowych — Polski, Litwy i Prus. Peryferyjność ta przetrwała właściwie do dziś, a na rozwój tego terenu wywarła wpływ nader niekorzystny.

Na załączonej mapie zaznaczono datę uzyskania praw miejskich. Ze względu na różną przeszłość rozmaitych części województwa trudno było ustalić jednolitą periodyzację dla opracowania tej mapy. Ostatecznie ustalono ją biorąc pod uwagę okresy nasilenia akcji lokacyjnej. Przede wszystkim jednak konieczne było zestawienie miast i ich lokacji.

Tabela 1 zawiera przede wszystkim te osiedla, które podał w swym wykazie miast A. G. H o 1 s c h e [4], ponadto uwzględniono 5 miast, które niewątpliwie uzyskały wcześniej prawa miejskie (Krynki, Milej-czyoe) miasta te Holsche pominął, ponieważ wcielone do Rosji, nie weszły w skład departamentu Neuostpreussen, albo też dostały wprawdzie prawa, ale lokacje były nieudane i osiedla te cały czas pozostały wsiami (Rudki Kość., Grabowo, Waniewo). Trzeba dodać, iż wśród podanych przez Holschego miast były również takie, w których zamierzone w XVIII w. lokacje nie zostały wprowadzone w życie, a osiedla te miały już na przełomie XVIII i XIX w. charakter wsi, mimo iż figurowały w wykazie miast (Jeleniewo, Krasnopol, Szczebra). Podano również dodatkowo 1 miasto, które uzyskało prawa miejskie później —

⁴    S. Zajączkowski, W sprawie zajęcia Podlasia przez Giedymina. ,.Ateneum Wileńskie”, 6:1930; Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków. Rozprawa z pracy zbiorowej „Dzieje Prus Wschodnich”, Toruń 1935, 5. IV + 57. Najdawniejsze osadnictwo polskie na Podlasiu. „Roczn. Dziejów Spoi. i Gosp.”, 5, 1936, s. 13—44.

⁵    Jedynie dla Wizny podaje S. Pazyra daitę lokacji — XIV w., jednakże nie wydaje się prawdopodbne, by wyprzedziła ona pod tym względem leżące bardziej centralnie — Łomżę (1428), Nowogród (1428) ozy Kolno (1425). J. Jarnu-towski podaje zresztą 1435 r. jako datę uzyskania przez Wiznę prawa chełmińskiego.

2 Miasta woj. Białostockiego