2165574343

Geneza miast białostockich 23

Wprawdzie miasta podlaskie nie były ośrodkami handlu międzynarodowego, ale nie znaczy to, aby rola ich ograniczała się do obsługi najbliższego tylko zaplecza. W XV w. maleje bowiem rola szlaków łączących Morze Czarne z Polską, a wzrasta rola dróg łączących Polskę z ziemiami litewsko-ruskimi. Można tu wymienić szlak łączący Warszawę z Wilnem przez Węgrów-Drohiczyn-Bielsk Podl.-Narew-Grodno czy też szlaki biegnące ku Poznaniowi z pominięciem Warszawy przez Bielsk Podl.-Ciechanowiec-Pułtusk czy Knyszyn-Tykocin-Wiznę-Łom-żę-Pułtusk. Miasta podlaskie nie były ośrodkami wymiany, ale ku-piectwo ich zarabiało na pośrednictwie w handlu. Z kupcami warszawskimi powiązani byli kupcy bielscy, drohiccy, tykocińscy czy grodzieńscy. Dalszy handel z zachodem organizowali kupcy warszawscy, ze wschodem — litewscy¹⁵.

Osiedla miejskie nie zawsze docierają do krańców obszarów rolnych, zazwyczaj są one wyprzedzane przez osiedla, które dopiero później uzyskają prawa miast (np. Wasilków, Knyszyn, Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Lipsk, Nowy Dwór, Krynki), choć nie wszystkie te lokacje będą w pełni udane. Jest rzeczą interesującą, iż Knyszyn, który uzyskał prawa miejskie w 1568 r., już w 1551 r. płacił podatki, kwalifikujące go do dość bogatych miast. Wyprzedzał pod tym względem szereg osiedli, posiadających już wcześniej prawa miejskie, co świadczy o tym, że przed uzyskaniem przywilejów miejskich Knyszyn, w którym często przebywał ze swym dworem Zygmunt August, był osiedlem zamożnym.

Należy zwrócić uwagę, że w pierwszych dwu okresach (do połowy XVI w.) przeważały lokacje miast monarszych. Nieliczne miasta prywatne powstały na terenie wielkich latyfundiów, które największy swój rozkwit przeżywały na początku XV|I w. Tak zwane państwo rajgrodzko-goniądzkie Radziwiłłów było niezależne od władz terytorialnych i podlegało jedynie władzy królewskiej¹⁶. Dobra te obejmowały m. in. Wa-niewo (lokowane w 1510), Rajgród (lokowany w 1566 r.)¹⁷, Goniądz (1547) i Knyszyn (1568) ofiarowany przez Radziwiłłów Zygmuntowi Staremu (przed 1548). Z innych miast, należących w XVI w. do dóbr prywatnych wymienić można: Zabłudów i Gródek — Chodkiewiczów,

15    a. Wawrzyńczyk, Rola Warszawy w handlu z W. Ks. Litewskim i iz Rosją w XVI w. „Kwart. Hist..”, 63, 1956, nr 2, s. 3—26.

¹⁶ I. T. Baranowski, Z dziejów feudalizmu na Podlasiu: Rajgrodzko-Go-niądzkie państwo Radziwiłłów w pierwszej połowie XVI w. „Przegl. Hist.”, 4, 1907 z. 1, s. 62—74; z. 2. s. 159—169.

17    Zarówno Rajgród, jak Goniądz już w 1536 r., a więc jeszcze przed lokacją, nazywane były miasteczkami (Baranowski, ibid.).