2165574354

26 Geneza miast białostockich

wały nowe miasta. Nie znaczy to oczywiście, iż istniejące miasta nie miały żadnych trudności.

Fakt, iż znaczna większość miast była własnością królewską i wobec tego była rządzona przez królewskich starostów, od 1562 r. zainteresowanych w dochodach, a od 1565 r. uprawnionych do nadzoru nad miastami pomimo samorządu, jaki zapewniało prawo magdeburskie czy chełmińskie — wpływał niewątpliwie na gorsze położenie miast białostockich. O szczególnie ciężkiej sytuacji miast królewskich w całym państwie świadczą konstytucje z lat 1611 i 1633, usiłujące ochronić te miasta od samowoli starostów, którzy doprowadzali do ruiny miasta ukraińskie (Korsuń, Brasław)²⁰. Po 1633 r. starostwa przekształcają się z urzędów w „panes bene merentium”, nadawane dożywotnio ludziom zasłużonym dla Rzeczypospolitej. Zależność miast królewskich od starostów pogłębiała się. Jak twierdzi F. Tłoczek²¹ prywatne miasta Wielkopolski były wówczas w lepszej sytuacji niż królewskie, bo właściciele prywatni bardziej dbali o swe miasta niż starostowie.

W Białostockiem, w pierwszym okresie tylko Tykocin i Ciechanowiec były miastami prywatnymi, pierwszy stanowił ośrodek dóbr Gasz-tołdów, drugi — Kiszków.

W latach 1480—1550 udział miast prywatnych wzrasta czy to drogą nowych lokacji (Choroszcz, Boćki, Siemiatycze, Waniewo), czy też przez zmianę własności (Wysokie Mazowieckie). Miasta te wymienia A. J a-błonowski jako prywatne. Tykocin i Goniądz, choć założone przez możnowładców, należały w końcu XVI w. do króla. Prywatne lokacje, nie zaznaczone przez A. Jabłonowskiego, objęły wówczas również Gródek, Zabłudów i Grabowo.

Goniądz założyli Glińscy, po ich zdradzie miasto wraz z dobrami otrzymali w 1509 r. Radziwiłłowie, którzy w 1547 r. lokowali miasto. Gródek był miastem prywatnym, należał również do Radziwiłłów, którzy w I połowie XVI w. intensywnie kolonizowali obszary puszczańskie. Przez Radziwiłłów założony był także Knyszyn jako osada, przekazany potem królowi, który lokował miasto. Z Radziwiłłami również wiązała się lokacja Waniewa. Boćki założyli Sapiehowie, a Siemiatycze Tęczyńscy (potem miasto przeszło w ręce Sapiehów).

A. Jabłonowski opierał się na danych z końca w. XVI, również stan z 1580 r. podaje mapa H. Rutkowskiego²², na której zaznaczono

20    T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1764—1794 t. II, Kraków 1897, s. 427.

21    I. F. Tłoczek, Miasteczka rolnicze w Wielkopolsce. Warszawa 1955, s. 240.

22    H. Rutkowski, Mapa rozmieszczenia miast na ziemiach polskich ok. 1580 r. Skala 1 :1 000 000, Warszawa, rkps, org, w Zakł. Teorii i Historii Urbanistyki i Ar-