2165574368

Geneza miast białostockich 31

Znaczna część miast, należących do ekonomii, posiadała prawa miejskie jeszcze przed objęciem władzy przez Tyzenhauza, jednakże jego zamiarem było zagęszczenie sieci miasteczek jako ośrodków gospodarczych dla wsi, należących do ekonomii. Poza Krasnopolem i Jeleniewem założył on ok. 1770 r. — Szczerbę, w 1777 r. — Suchowolę, przed 1783 r. — Dąbrowę, przy czym zarówno Krasnopol, jak Jeleniewo i Szczerba nigdy nie rozwinęły się jako ośrodki miejskie.

Często nowe miasta tworzone są ze względów konkurencyjnych w pobliżu już istniejących miast prywatnych czy nawet królewskich (ale nie wchodzących w skład ekonomii), aby odebrać innym miastom zyski, płynące z handlowej eksploatacji chłopów ekonomii królewskich. Tak więc Krasnopol powstał w odległości 9 km od dominikańskich Sejn, Jeleniewo — 12 km od kamedulskich Suwałk, a Szczerba — 8 km od królewskiego Augustowa. W okresie Tyzenhauza nastąpił gwałtowny nawrót do pańszczyzny i zwiększenie obciążeń chłopów, spośród których rekrutowani byli robotnicy do rozbudowywanego na przedmieściach Grodna ośrodka przemysłowego — Łosośnej. Odwrót od czynszów i nawrót do pańszczyzny był ipoważną przeszkodą w tworzeniu się rynku lokalnego, co z kolei podcinało podstawy egzystencji starym i nowo tworzonym miastom. Wprawdzie Tyzenhauz nie ograniczał roli miast w ekonomiach do roli ośrodków handlowych, ale starał się również o rozwój rzemiosła, sprowadzając z zagranicy rzemieślników i osadzając ich w specjalnie budowanych domach^warsztatach (Sokółka, Krasnopol)²⁸, jednakże cała jego działalność urbanistyczna nie doprowadziła do spodziewanego ożywienia gospodarczego regionu, a z upadkiem Tyzenhauza upadły i jego dzieła. Nie wiadomo, jaka była rola Tyzenhauza, jeśli idzie o lokację Janowa, jednakże istniał on już w 1783 r.²⁹

W drugiej połowie XVIII w. próby ożywienia gospodarki spotykamy również w prywatnych dobrach Anny Jabłonowskiej, która owdowiawszy w 1764 r., przejmuje ster rządów³⁰. Po wielkim pożarze, jaki w Polsce wieku Oświecenia. Prace IUA, 5, 1955, z. 1 — „Studia z historii budowy miast”, s. 83—123), przy czym mgr W. Trzebiński zechciał mi łaskakwie udostępnić również maszynopis swego sprawozdania z badań przeprowadzonych w 1954 r. nad działalnością urbanistyczną podskarbiego A. Tyzenhauza.

28 W 1793 r. tak pisał o Sokółce niemiecki podróżnik Schultze: „Sokółka zaś jest porządniejszą mieściną w rodzaju jak Janiszki. Odznacza się szczególniej targowisko, otoczone dokoła fabrycznymi domami i fabrykami, zapewne założonymi przez Tyzenhauza i ze śmiercią jego upadłymi”, cyt. wg sprawozdania W. Trzebińskiego.

2» J. Bergerów na, Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach. Lwów 1939, s. 440.

³⁰ Jak podaje S. Kościałkowski (op. cit.) w ekonomiach litewskich były m. in. następujące miasta: Dąbrowa, Janów, Korycin, Krynki, Kuźnica, Lipsk, Nowy