2165574459

Okres Królestwa Polskiego (1864—1914) 61

wiskiem było omijanie miast, charakterystyczne zwłaszcza dla najstarszej linii kolejowej Białostocczyzny: Warszawa-Grodno, pozostawiającej na uboczu Czyżewo, Wysokie Mazowieckie, Suraż, czy dla liniii Siedlce-Lida, zbudowanej z pominięciem Drohiczyna, Siemiatycz, Mielnika i Bielska Podlaskiego. Pominięcie miasta przez linię kolejową, przebiegającą w pobliżu niego, było w szeregu przypadków przyczyną jego upadku, zwłaszcza jeśli obok powstawało konkurencyjne osiedle przy linii kolejowej (klasycznym przykładem jest upadek Suraża przy równoczesnym szybkim wzroście Łap). Linie kolejowe nie były czynnikiem bezpośrednio aktywizującym miasto, sprzyjały rozwojowi handlu (Grajewo, Białystok) czy przemysłu (Białystok, Wasilków), przyczyniając się w ten sposób pośrednio do ożywienia gospodarczego miast; moment przeprowadzenia przez miasto linii 'kolejowej zaznacza się na krzywej rozwoju ludności. Bezpośrednie oddziaływanie czynnika komunikacyjnego występowało tylko w przypadku powstawania osiedli kolejarskich (np. Czeremcha) bądź osiedli związanych z warsztatami kolejowymi (Łapy, Starosielce), które zaczęły się rozwijać w węzłach komunikacyjnych na przełomie XIX i XX w.

Budowa linii kolejowych wpłynęła też na zmniejszenie roli dróg wodnych, nawet dla transportu drewna⁶¹. W 1913 r. największymi przystaniami orylskimi były: Tykocin (gdzie zbijano tratwy z pni, spławianych z górnej Narwi i Narewki), Wizna, Łomża z Piątnicą, Nowogród (do którego spławiano także drzewo Pisą), a na Biebrzy — Osowiec i Goniądz.

Innym czynnikiem, który sprzyjał rozwojowi miast, było lokowanie w nich dużych garnizonów wojskowych i budowanie koszar, będących w istocie odrębnymi dzielnicami podmiejskimi o charakterystycznym układzie przestrzennym. Największe garnizony istniały w miastach w pobliżu granicy — w Łomży, Suwałkach, Augustowie, ale także w Zambrowie, Białymstoku i Bielsku Podlaskim. Budowa koszar i twierdz nadnarwiańskich (w Łomży i Osowcu) stanowiła poważne źródło zarobków dla rzesz niewykwalifikowanych robotników wiejskich. Ponadto istnienie garnizonów stwarzało dodatkowe zapotrzebowanie dla miejskiego handlu i rzemiosła, przyczyniając się do ich rozwoju i podnoszenia zamożności mieszkańców.

Powyżej scharakteryzowano czynniki, oddziaływające na rozwój miast białostockich w tej części badanego obszaru, która należała wów-

⁶¹ Mówi o tym H. Syska (Nad błękitną moją Narwią. Warszawa 1953). Natomiast zdaniem A. Chętnika (Spław na Narwi. Warszawa 1935, s. VIII + 137) ożywiony spław trwał jeszcze w pierwszych latach XX w., kiedy tygodniowo przepływało setki tratew, podczas gdy w latach trzydziestych zaledwie kilka rocznie.