��WYJAZ
NIANIE I PRZEWIDYWANIE 1.Nomologiczno- dedukcyjne wyja[
nianie przyczynowe na tle og�lnych problem�w wyja[
niania. wyja[
ni
komu[
co[
to tyle, co uczyni
zrozumiaB
ym co[
, czego si
przedtem nie rozumiaB
o spotkawszy si
ze zdarzeniem dla nas pocz
tkowo niezrozumiaB
ym , nieoczywistym, zaskakuj
cym, niepokoj
cym itd uzyskujemy informacje, kt�re uzasadniaj
, usprawiedliwiaj
istnienie czy zaj[
cie danego faktu, ujawniaj
jego prawidB
owo[

, wykazuj
c i|
twierdzenia orzekaj
ce jego zaj[
cie wynika z uznanych przez nas twierdzeD
naukowych czy quasi- naukowej wiedzy potocznej, na skutek czego fakt �w jest na poziomie tej wiedzy konieczny lub te|
dostatecznie prawdopodobny wszelkie zjawisko staje si
dla nas bardziej zrozumiaB
e, kiedy je potrafimy wyja[
ni
na gruncie posiadanej przez nas wiedzy, kiedy potrafimy wskaza
w naszej wiedzy teoretycznej i opisowej taki zbi�r twierdzeD
, z kt�rych wynika logicznie twierdzenie orzekaj
ce, i|
zaszB
o zdarzenie, kt�re wyja[
niamy twierdzenie lub zbi�r twierdzeD
opisuj
cych zdarzenie lub stan rzeczy, kt�re chcemy wyja[
ni
, nazywamy explanandum . Zesp�B
twierdzeD
wyja[
niaj
cych wB
asno[

lub zdarzenie opisane w explanandum nazywamy explanansem tej wB
asno[
ci czy zdarzenia. Powinien on skB
ada
si
dw�ch kategorii zdaD
: z pewnych zdaD
og�lnych maj
cych ksztaB
t okresu warunkowego, w kt�rych nast
pniku figuruje zdanie stwierdzaj
ce zaj[
cie zdarzenia wyj[
ciowego lub opisuj
ce wyja[
nian
wB
asno[

, z pewnych zdaD
jednostkowych stwierdzaj
cych, i|
zaszB
y zdarzenia oznaczone przez poprzedniki tych zdaD
og�lnych- jest to wyja[
nianie nomologiczno- dedukcyjne Schemat nomologiczno- dedukcyjny wyja[
nienia:str 353 wyja[
nienie przyczynowe ma szczeg�ln
praktyczn
doniosB
o[

, bowiem pozwala zarazem przewidzie
zaj[
cie analogicznych zdarzeD
w przyszB
o[
ci 2. wyjasnianie wieloczynnikowe. Wyja[
nianie komplementarne a wyja[
nianie konkurencyjne schemat str 355 B

cznie wyst
piB
y zjawiska ABC...W, stanowi
ce warunek wystarczaj
cy zaj[
cia Z. W sytuacji tej zjawiska ABC...W pozostaj
wobec siebiew stosunku interakcji ze wzgl
du na wywoB
ywanie zjawiska Z, a dziaB
anie ich na Z opisane jest za pomoc
jednego prawa o ksztaB
cie podanym wy|
ej- zaszB
a koniukcja zjawisk ABC..W zaj[
cie Z mo|
e te|
by
efektem zaj[
cia jednego z jego alternatywnych warunk�w wystarczaj
cych np A lub B, lub C. Ka|
dy z tych warunk�w stanowi w�wczas poprzednik odr
bnego prawa typu : A->Z; B-->Z, idt i dla wyja[
nienia zaj[
cia Z wystarczy podanie w explanansie jednego z tych praw oraz jego wB
a[
ciwego poprzednika. Je[
li w jakiej[
konkretnej sytuacji zaistniaB
y jednocze[
nie dwa lub wi
cej takich warunk�w wystarczaj
cych zjawiska Z , mamy w�wczas doczynienia ze schematem hiperdeterminacji danego skutku przez nadmiar jego przyczyn i oczywi[
cie rozstrzygni
cie, kt�ry z nich naprawd
wywoB
aB
Z, nie jest mo|
liwe. PrzykB

dem takiej hiperdeterminacji skutku przez nadmiernie liczny zbi�r jego przyczyn mo|
e by
przypadek kiedy jednego |
oB
nierza trafiaj
jednocze[
nie dwie kule- jedna w m�zg,a druga w serce. Ka|
da z nich w spos�b wystarczaj
cy wyja[
nia fakt jego [
mierci. Wyja[
nienie Z za pomoca zespoB
u jego alternatywnych przyczyn wygl
da inaczej kiedy Z jest zmienn
ilo[
ciow
. W�wczas efekty alternatywnych, niezale|
nie od siebie dziaB
aj
cych przyczyn Z sumuj
si
, tak i|
ka|
da z nich jest addytywnym skutkiem ich dziaB
ania. Ka|
d
z addytywnych przyczyn og�lnego zadowolenia z |
ycia- jest te|
zmienn
ilo[
ciow
, kt�rej intensywno[

jako[
mo|
emy mierzy
w badaniach i okre[
la
w hipotezach poniewa|
ka|
da z addytywnych przyczyn mo|
e wpB
ywa
na wielko[

Z niezale|
nie od tego jakie warto[
ci przybraB
y inne zmienne, okre[
lamy ka|
dy z tych zwi
zk�w odr
bnym prawem, a w explanansie wyja[
nienia intensywno[
ci Z umieszczamy wszystkie te prawa oraz warto[
ci ich poprzednik�w schemat str 356 takie superprawo jest rozkB
adem na koniunkcj
praw , z kt�rych ka|
de ma w poprzedniku tylko jedn
zmienn
niezale|
n
i opisuje przyrosty warto[
ci zmiennej zale|
nej Z w zale|
no[
ci od warto[
ci danej zmiennej niezale|
nej addytywno[

oznacza bowiem r�wnie|
wzajemn
zast
powalno[

przyczyn wedle reguB
okre[
lonych odpowiednimi zwi
zkami funkcyjnymi mi
dzy ka|
d
z tych przyczyn a ich skutkiem dysponujemy zarazem zespoB
em praw nauki, w kt�rych nast
pnikach figuruj
cechy E , np: schemat str 358 wyja[
nienie kompletne lub niekompletne jakiego[
zjawiska mo|
e by
zrelatywizowane tylko do znaczenia oznaczaj
cego je terminu mo|
liwe jest tez istnienie kilku odmiennych wyja[
nieD
pewnego zdarzenia schemat str 359 dwaj badacze podaj
cy odmienne wyja[
nienia bynajmniej nie gB
osz
tez sprzecznych, ale komplementarne tj., skB
adaj
ce si
zarazem na peB
niejszy i bardziej wszechstronny opis r�|
nych przyczyn wyja[
nianego skutku jeden podaje przyczyny bardziej bezpo[
rednie , drugi za[
uwzgl
dnia bardziej odlegB
e w czasie ogniwa B
aD
cucha przyczynowo- skutkowego A->B->Z : A->Z jest bardziej po[
rednie, za[
wyja[
nienie powoB
uj
ce si
na zwi
zek B->Z jest bezpo[
rednie dwaj badacze mog
te|
powoB
ywa
si
na mniej og�lne i bardziej og�lne prawo przy wyjasnianiu r�|
nych wB
asno[
ci tego smaego konkretnego przedmiotu inne mog
podawa
przyczyny, dziaB
aj
ce na mocy r�|
nych praw. Wyja[
nienie r�|
nych zjawisk , stanowi
cych r�|
ne- komplementarne wobec siebie- wB
asno[
ci tych samych konkretnych przedmiot�w. Zdarzenie jest wadliwe kiedy b
dz
powoB
uje si
ono na faB
szywe prawo og�lne, b
dz
te|
niesB
usznie orzeka zaj[
cie zdarzenia oznaczonego przez poprzednik przywoB
anego prawa. Z chwil
kiedy badacz napotyka dwa sprzeczne wyja[
nienia, musi zdecydowa
, czy niesB
usznie zaB
o|
ono w jednym z nich- lub w obu- zaj[
cie zdarzeD
oznaczonych przez poprzedniki danych praw og�lnych, czy te|
faB
szywe s
hipotezy og�lne, na kt�re te wyja[
nienia si
powoB
uj
. 3. wyja[
nianie zdarzeD
i ich zbior�w przez twierdzenia statystyczne prawa probabilistyczne m�wi
jedynie o pewnych mo|
liwo[
ciach, o sznasach- a nie o konieczno[
ci- i okre[
laj
jedynie prawdopodobieD
stwo,a bynajmniej nie konieczno[

zaj[
cia zdarzenia figuruj
cego w ich nast
pniku zauwa|
ny i|
twierdzenia statystyczne o postaci P(Z/B)=p mo|
na uporz
dkowa
jako mniej lub bardziej zbli|
one do twierdzeD
og�lnych w zale|
no[
ci od tego, na ile prawdopodobieD
stwo zaj[
cia Z ze wzgl
du na B odlegB
e jest od 1. tak wi
c twierdzenie, w kt�rym P(Z/B)= 0,999, jest prawie og�lne czyli niemal bezwyj
tkowe, za[
twierdzenie , w kt�rym P(Z/B)= 0,5 jest od tego ideaB
u nader odlegB
e. Tym samym uprawdopodobnienie zaj[
cia Z przez zaj[
cie B to relacja ilo[
ciowa o charakterze bli|
szym lub dalszym relacji logicznego wynikania. Zatem wyja[
nienia statystyczne mog
by
bli|
sze lub dalsze od omawianych wy|
ej wyja[
nieD
nomologiczno- dedukcyjnych. 4. Wyja[
nienia niekompletne - wynikanie entymematyczne to takie w kt�rym cz
[

przesB
anek z kt�rych wynika wniosek zostaB
a pomini
ta ale s
one zdaniami znanymi przynajmniej specjalistom danej dziedziny - wyja[
nienie niekompletne- w explanansach brak jest odpowiednich zespoB
�w twierdzeD
og�lnych, z kt�rych ( przy zaB
o|
eniu zaj[
cia poprzednik�w) wynikaB
yby zdania stwierdzaj
ce zaj[
cie zdarzeD
wyja[
nianych. Schemat takiego wyja[
niania mo|
na przedstawi
nast
puj
co:str 365 niekiedy podstaw
do wniosku o zwi
zku przyczynowym dw�ch zdarzeD
oddalonych od siebie w czasie lub przestrzeni jest obserwacja nieprzerwanego ci
gu zdarzeD
prowadz
cego od zdarzenia uwa|
anego za przycyzn
do zdarzenia uznanego za skutek. Wyjasnianie , w kt�rym nie jeste[
my w stanie wskaza
peB
nego zestawu przesB
anek zaj[
cia explanandum wyja[
nieniem intuicyjnym . Intuicja ma t
wad
, |
e nie podlega intersubiektywnej kontroli wniosk�w intuicyjnych nie potrafimy do koD
ca uzasadni
, ale wiemy te|
, |
e na intuicyjnych s
dach i wyja[
nieniach ekspert� niejednokrotnie mozna polega
, nawet wtedy kiedy nie potrafimy do koD
ca uzasadni
5. Wyja[
nienia hipotetyczne a postdykcje wyja[
nienia, w kt�rych wprawdzie podajemy odpowiednie twierdzenia og�lne ale nie jeste[
my w stanie stwierdzi
, czy zaszB
o zdarzenie, o kt�rym m�wi poprzednik tego twierdzenia jest wyja[
nieniem hipotetycznym schemat 368 wyjasnienie hipotetyczne mo|
e by
kompletne i niezawodne w�wczas i jedynie kiedy teza o zwi
zku mi
dzy przyczyn
a skutkiem orzeka i|
poprzednik jest warunkiem zarazem koniecznym i wystarczaj
cym zaj[
cia nast
pnika postdykcj
jest kazda mniej lub bardziej hipotetyczna rekonstrukcja przeszB
o[
ci na podstawie skutk�w, jakie po niej zostaB
y. Mo|
e te|
by
etapem do wyja[
nienia zjawiska bezpo[
rednio interesuj
cego badacza, mo|
e te|
by
, ale nie musi, etapem post
powania zmierzaj
cego do uzyskania wyja[
nienia hipotetycznego 6. Wyja[
nienia genetyczne. Wyja[
ni
genez
czego[
to tyle co odpiwiedzie
na pytanie z czego to powstaB
o. M�wimy bowiem o powstaniu z czego[
b
dz
kiedy wymieniamy materiaB
danej rzeczy, b
dz
kiedy wskazujemy wcze[
niejsze stadium danej rzeczy, b
dz
kiedy podajemy nazw
organizmu, kt�rego dany organizm jest potomkiem. W takich przypadkach najcz
stszych na terenie historii spraw spoB
ecznych, liczymy si
z jak
[
B

czno[
ci
kolejnych stadi�w, inn
ni|
B

czno[

mi
dzy stadiami organizmu w r�|
nych przypadkach r�|
n
. A


zno[

substancjalna( podobieD
stwo strukturalne)- polega na tym , i|
w gr
wchodz
b
dz
dwa przekroje czasowe wyodr
bnionego procesu lub dwa stany w dziejach jednego i tego samego materialnie poj
te przedmiotu, b
dz
peB
ne lub cz
[
ciowe analogie strukturalne dw�ch przedmiot�w czy zdarzeD
spowodowane tym, i|
cechy i struktura jednego po[
rednio lub bezpo[
rednio uksztaB
towaB
y cechy i struktur
drugiego przedmiotu na mocy pewnej matrycowej zale|
no[
ci mo|
e okaza
si
w pewnych przypadkach , |
e modyfikacja jak
do wzor�w dawniej uksztaB
towanych wnosz
dzisiejsze elementy kontekstu funkcjonalnego, jest nader niewielka i wi
kszo[

aspekt�w danego zjawiska mo|
emy wyja[
ni
przez wskazanie jego genezy nale|
y rozwa|
y
co z ludzkich zachowaD
i wzor�w tych zachowaD
oraz wzor�w stosunk�w spoB
ecznych B

cz
cych ludzi da si
pro[
ciej wyja[
ni
przez si
gni
cie do historii i kultury zbiorowo[
ci i wyja[
nienie w terminach genetycznych 7. Wyja[
nienia teleologiczne a wyja[
nienia przyczynowe w wielu naukach a zwB
aszcza w biologii, psychologii i socjologii spotyka si
cz
sto pr�by wyja[
nienia pewnych zjawisk przez wskazanie celu, kt�remu slu|

. Okre[
la si
je te|
czasem mianem wyja[
nieD
teleologicznych lub celowo[
ciowych po co co[
istnieje, jaki jest tego cel, jakie s
tego funkcje, do czego to co[
sB
u|
y sprz
|
enie zwrotne ujemne- oznacza to i|
je[
li kt�ry[
z element�w czy parametr�w ukB
adu przekroczy pewn
okre[
lon
wielko[

, w�wczas oddziaB
uje na to jaki[
inny element lub parametr tego samego ukB
adu, kt�ry sam narastaj
c powoduje zmalenie parametru pierwszego wzrost B--> wzrost Z---> zmalenie B to nie przyszB
y stan rzeczy, ale okre[
lona struktura calo[
ci ukB

du- zesp�B
ujemnych sprz
|
eD
zwrotnych mi
dzy jego elementami- jest przyczyn
tego, iz ukB

d zachowuje si
w stabilizacyjny, adaptacyjny spos�b w bardzo r�|
nych warunkach. Natomiast ka|
de jednostkowe zachowanie ukB

du wyznaczone jet przez pewn
konkretn
prawidB
owo[

, w poprzedniku kt�rej figurowa
winien pewnien zbi�r czynnik�w staB
ych (S), czyli struktura ukB
adu i system prz
|
eD
mi
dzy jego elemenatmi oraz pewne czynniki zmienne : stan ukB

du w danym momencie (V) oraz stan [
rodowiska, otoczenia (O) , do kt�rego ma si
on adaptowa
, za[
w nast
pniku zachowanie czy dziaB
anie ukB
adu (Z) zmierzaj
ce do osi
gni
cia stanu adaptacji, r�wnowagi itp. Z= f (S,O,V) 8. Wyja[
nianie zachowaD
ludzkich przez ich motywy - kiedy w gr
wchodzi motyw pojmowany jako cel dziaB
ania, jest on w�wczas podstaw
wyja[
nieD
pseudo- celowo[
ciowych - motyw nie nadale si
do formuB
owania twierdzeD
, kt�re miaB
yby wyja[
ni
ludzkie zachowania, gdy|
do tego celu nie nadaj
si
twierdzenia tautologiczne. Motyw w rozumieniu drugim to pewnien stan czy dyspozycja psychiczna zdefiniowane w taki i|
wywoB
anie skutk�w w postaci zachowaD
zgodnych z motywem nie wchodzi do tre[
ci tego poj
cia. Motyw to pragnienie osi
gni
cia okre[
lonego celu, nie przesadzaj
c w znaczeniu tego terminu, czy pragnienie takie przeksztaB
ci si
w zgodne z nim zachowanie czy nie - zale|
no[
ci dziaB
aD
od motyw�w uzna
nale|
y za zale|
no[
ci warunkowe. S
one warunkowane w obu kierunkach, okre[
lony konkretny motyw z reguB
y nie jest ani warunkiem koniecznym ani te|
wystarczaj
cym odpowiedniego zachowania. Ponadto warunk�w tych na og�l nie potrafimy wyliczy
co najwy|
ej potrafimy wskaza
niekt�re z nich. - przekonanie introspekcyjne dziaB
aj
cego nie mog
by
uznane za dow�d tego, i|
pewne prze|
ycie psychiczne B

czy w danym wypadku z pewnym zachowaniem cho
by warunkowa zale|
no[

przyczynowa 9. Prosty i zB
o|
�ny schemat przewidywania nomologiczno- dedukcyjnego - nomologiczno- dedukcyjny schemat przewidywania w kt�rym w gr
wchodzi jedno twierdzenie og�lne i zdanie lub zbi�r zdaD
stwierdzaj
cych speB
nienie warunk�w, o kt�rych m�wi poprzednik tego twierdzenia, nazwiemy prostym schematem przewidywania str 382 - czasowe aspekty- przyczyn
od jej skutku oddziela okreslony przedziaB
czasowy i wyraz
ne okreslenie tego przedziaB
u jest konieczne do tego, aby pojawienie si
przewidywanego zadarzenia umie[
ci
wzgl
dnie jednoznacznie w czasie 10. Przewidywanie probabilistyczne i przewidywanie warunkowe - statystyczny charakter prawa rzutuje na charakter przewidywania: stwierdziwszy |
e zaszB
o zdarzenie typu B, wnioskujemy iz szansa zdarzenia Z jest r�wna p - nadajemy odpowiedni
warto[

probabilistyczn
naszym przewidywaniom tak, |
e efektywno[

interesuj
cej nas grupy obni|
y sie - zdarzenie Z zajdzie w danym miejscu i casie pod warunkiem |
e uprzednio zajdzie zdarzenie B, b
d
ce jego warunkiem wystarczaj
cym lub zdarzenie B b
d
ce skB
adnikiem istotnym tego warunku a kt�rego szans zaj[
cia nie jeste[
my w stanie okre[
li
- jest to przewidywanie warunkowe 11. Wiedza o strukturze i kulturze zbiorowo[
ci w procesie przewidywania zachowaD
- przede wszystkim poprostu mo|
emy chcie
przewidzie
skuteczno[

dziaB
ania pewnego wzorca my[
lenia, wzorca zachowania czy pewnego schematu stosunk�w tworz
cych struktur
grupy - nawet wtedy kiedy jednak przedmiotem przewidywania s
skutki innego rodzaju ni|
efekty dziaB
ania pewnych wzor�w kulturowych czy r�l i norm nale|

cych do ukB
adu stosunk�w spoB
ecznych trzeba w relanych sytuacjach spoB
ecznychuwzgl
dnia
dziaB
anie norm i wzor�w spoB
ecznego zachowania, gdy|
stanowi
one mog
bardzo istotne potencjalne modyfikatory rozwa|
anych prawidlowo[
ci - wzory kulurowe odgrywa
mog
rol
modyfikatora kierunku agresywnych reakcji, wskazuj
c na przykB
ad wB
a[
ciwy dla danej kultury obiekt agresji, a niejednokrotnie i wB
a[
ciwe formy jej przejawiania wobec tego obiektu. Znajomo[

norm i wzor�w spoB
ecznych zbiorowo[
ci, kt�rej dotyczy przewidywanie , odgrywa wi
c doniosB

rol
r�wnie|
w przewidywaniu takich zachowaD
, kt�re zachodz
na mocy zalezno[
ci niematrycowego charakteru - kiedy podstaw
do przewidywania stanowi wiele praw , kt�rych efekty B

cznego dziaB
ania nie s
nam znane , musimy zaB
o|
y
i|
dziaB
aj
one w spo�b addytywny lub komplementarny, nie znosz
c swoich przewidywalnych skutk�w na mocy zupeB
nie nieprewidzianych interakcji 12. Przewidywanie zachowaD
ludzi na podstawie ich zamiar�w, plan�w i postaw wobec przyszB
o[
ci - we wszystkich procesach spoB
ecznych, w kt�rych odgrywaj
jak
[
rol
ludzkie decyzje i zamiary, znajomo[

ich mo|
e by
istotna dla przewidywania przebiegu tych proces�w i praktycznych zastosowaD
badaD
spoB
ecznych Czynniki podnosz
ce szans
trafno[
ci przewidywaD
zachowaD
na podstawie zdeklarowanych zamiar�w czy plan�w zachowaD
: a. stopieD
krystalizacji plan�w i zamiar�w. Im bardziej zamiar oparty jest na konsekwentnych i dB
ugotrwaB
ych pragnieniach, tym bardziej zasB
uguje na uwag
w przewidywaniu b. zgodno[

obrazu oczekiwanej sytuacji, w kt�ej planuje si
podj
cie odpowiednich dziaB
aD
z sytuacj
rzeczywist
jaka ma istnie
w przyszB
o[

i c. istnienie czynnik�w osobistych i sytuacyjnych sprzyjaj
cych b
dz
umo|
liwiaj
cych realizacj
zamiaru i brak czynnik�w przeciwstawnych tej realizacji czy wr
cz j
uniemo|
liwiaj
cych d. istnienie czynnik�w psychicznych skB
aniaj
cych do zachwaD
w tym samym kieunku co zamierzone dziaB
anie i bark cynnik� dziaB
aj
cych w kierunku przeciwnym e. istnienie warunk�w [
rodowiskowych zach
caj
cych do realizacji zamiar�w b
dz
te|
im przeciwdziaB
aj
cych f. najog�lniejsza dyrektywa metodologiczna dotycz
ca przewidywaD
wynika wprost ze stwierdzenia, i|
przewidywania sformuB
owane dla warunk� szybkich przemian spoB
ecznych s
znacznie mniej wiarygodne ni|
dla warunk�w ustabilizowanych 13. Ekstrapolacja trend�w - ekstrapolowanie w przyszB
o[
ci pewnych trend� zaobsorbowanych w przyszB
o[
ci . Przewidywania takie najcz
stsze s
w demografii, gdzie na przykB
ad przewiduje si
przyszB
y stan ludno[
ci ze wzgl
du na istniej
ce trendy - wszelka eksploracja trendu zakB

da i|
stwierdzany prosec b
dzie trwaB
w przyszB
o[
ci wystarczaj
co dB
ugo, aby dostarczy
podstaw do przewidywaD
przynajmniej na ten okres - nale|
y d
|
y
do tego aby przewidywanie oparte na ekstrapolacji trendu przeksztaB
ci
w przewidywanie warunkowe, okre[
laj
c od jakich staB
ych lub zmieniaj
cych si
w spos�b kierunkowy warunk�w zalezy przyrost warto[
ci zmiennej wyznaczaj
cej dany trend i jakie s
granice- progi- jego przyszB
ego trwania - futurologia- nauka o przyszB
o[
ci 14. Przewidywania a samorealizuj
ce si
prognozy - Merton- chodzi mu o sytuacj
, gdy przewidywanie dotycz
ce zjawisk przyszB
ych samo staje si
ich przyczyn
. Samorealizuj
ca si
prognoza to taka , kt�ra w momencie jej formowania i ze wzgl
du na stan rzeczy , kt�rego dotyczy musi by
faB
szywa- oparta na faB
szywych przesB
ankach - istniej
nie tylko prognozy samorealizuj
ce si
, mo|
liwe s
i te|
takie sytuacje w kt�rych ogB
oszenie prognozy stwierdzaj
cej i|
w przyszB
o[
ci zajdzie zdarzenie Z przyczynia si
do niezaj[
cia tego zdarzenia. Takie prognozy nazywaj
si
samounicestwiaj
ce si