1855418762

Bolecki Modalność - literaturoznawstwo i kognitywizm „typów postaw podmiotu mówiącego”, których wykładnikami są modalizatory językowe (składniowe, leksykalne) lub pozajęzykowe. W tekstach literackich rozpatrywanych z perspektywy poetyki nie ma jednak elementów nienacechowanych, toteż każdy sposób wypowiedzi jest informacją o wyborze jakiejś modalności mówienia. Problemem literaturoznawcy jest jednak fakt, że te same tryby (modusy) i modalizatory wypowiedzi, których jest wiele, mogą pełnić tak różne funkcje semantyczne, że jakakolwiek ich kategoryzacja - istotna dla opisu poetyki tekstu -wydaje się beznadziejna²². Co więcej, należąc do elementarnych zjawisk systemu językowego oraz jednostkowych aktów mowy tryby i modalizatory występują w każdej konstrukcji językowej, nie przynosząc artystycznie istotnych informacji o sposobie ukształtowania wypowiedzi. Rozmaite społeczne uzusy czy konwencje zachowań językowych, rytuały czy etykiety językowe neutralizują przecież odmienności znaczeniowe, jakie mogą być konsekwencjami celowego stosowania różnych sposobów modalizacji. Warunkiem uczynienia modalności przedmiotem literaturoznawstwa (poetyki i historii literatury) jest zatem wykazanie, że w konkretnych wypowiedziach rozmaite modalności są wynikiem działań artystycznych danego pisarza, że pełnią w poetyce jego utworów istotne funkcje znaczeniowe, czyli że nie są tylko przypadkowymi składnikami wypowiedzi wynikającymi z indywidualnych reakcji podmiotu, z systemu danego języka narodowego lub istniejących w nim uzusów i rytuałów mówienia. Jak jednak uzasadnić, że modalność jest istotnym elementem semantyki wypowiedzi literackiej i rozpatrywanej w perspektywie historii literatury poetyki utworów konkretnych pisarzy? Jakie można wskazać funkcje modalności, które czyniłyby je zjawiskami wartymi zainteresowania literaturoznawstwa, a szczególnie poetyki historycznej i teorii literatury? Rzecz ciekawa, w piśmiennictwie polskim pierwsze systematyczne odpowiedzi na tak postawione pytania przyniosły nie prace literaturoznawców, lecz prace językoznawców, przede wszystkim wspomniane już znakomite studia T. Skubalanki, M. Nowotnej-Szybistowej, E. Jędraszko. Uwzględniając ich ustalenia warto wskazać kilka obszarów, w których wypowiedzeniowa problematyka modalności może być punktem wyjścia dla literaturoznawstwa, tzn. obszarów, w których można ją przeformułować na problemy historii literatury.

1. Pierwszy taki obszar stanowi oczywiście modalność jako element stylu pisarza. Kategorie modalne - niezależnie od poziomu komunikacji - są bowiem charakterystycznymi elementami przedstawiania rzeczywistości z perspektywy mówiącego podmiotu w tekście. Dotyczy to zarówno bohaterów, jak i narratora w prozie, czy podmiotu lirycznego w poezji. Modalność jest więc szczególnie nacechowana we wszystkich wypowiedziach pierwszoosobowych, szczególnie autobiograficznych i odpowiadających im gatunkach narracyjnych czy typach dyskursów, takich jak: komentarze, wyznania, sprawozdania, listy, wspomnienia, zapisy dia-rystyczne, etc. Formy modalne przynoszą niestematyzowane informacje o pod-

2-/ E. Jędraszko łączy typy modalności w tekście z postawami człowieka wobec świata, wśród których wyróżnia postawy: wolitywną, postulatywno-deontyczną, intelektualno-oceniającą oraz emocjonalno-wartościującą, Modalność w... _y s.137.