2100419523

97

CZY „PAMFLET NA SOCREALIZM”?

Dostrzegam dwie zasadnicze tezy naczelne przeprowadzone poprzez cały, długi, pełen myśli i dygresji wywód:

1)    „nie należy delfinów zamykać do klatek”. Zbędna jest interwencja ideologiczna w życiu literackim,

2)    sens literatury nie polega na uczestnictwie, na współtworzeniu określonych pozalite-rackich faktów i sytuacji społecznych, nie polega na walce, działalności wychowawczej, przeciwstawianiu polityki słusznej polityce złej, ale na zadumie nad upływającym czasem, na refleksyjnym chwytaniu obrazu mijającego życia [...].

Oddziaływanie tych sformułowań widać zarówno w opublikowanych w PRL monografiach „Kuźnicy”^I7, jak i w pisanej na Zachodzie monografii Wata^,8; w dodatku polemika Żółkiewskiego bywała swoiście demonizowana, co zapewne wynikało z anachronicznego kojarzenia przez badaczy tekstu sygnowanego przez wpływowego marksistę z ideową dyscypliną i pryncypializmem stalinizmu: Ża-bicki określił Spór jako „ostrą replikę”, Venclova z kolei odnotowuje znamienny jej „ton ostentacyjnie przyjacielski”, ale jednocześnie stwierdza, niekonkretnie, lecz znacząco, że podziałała „jak najgorszego rodzaju denuncjacja” (VW 251).

Podjęty przez Żółkiewskiego „spór” był wprawdzie zasadniczy - polemista stanowczo odrzucił to, co uznał za „tezy naczelne” Antyzoila - ale wypowiedź miała w dużym stopniu charakter obronny. Redaktor naczelny „Kuźnicy” został sprowokowany przez Wata, który, o czym będzie dalej mowa, polemiczne ostrze swoich uwag kierował właśnie w stronę środowiska „Kuźnicy”. To zresztą, co w Sporze po rekolekcjach uderza nie mniej, jeżeli nie bardziej, niż argumenty i oceny, to swobodna, na poły żartobliwa tonacja, którą wyznaczało nazywanie Antyzoila „kazaniem”, a Wata „surowym kaznodzieją Ojcem Aleksandrem ZZLP”. Ta wieloznaczna stylistyka nawiązywała zarówno do tytułu rozprawy, funkcji, jaką wówczas pełnił jej autor w zarządzie ZZLP, zapewne także do znanego w środowisku literackim faktu konwersji religijnej Wata - jak i do tego, że utrzymujący towarzyskie powiązania ze środowiskiem „Kuźnicy” były redaktor „Miesięcznika Literackiego” w jakimś stopniu aspirował do roli „ojca”, mentora wobec środowiska młodszych od niego marksistów ¹⁹. Można się zastanawiać, czy dobrotliwy ton Żółkiewskiego nie był sygnałem dystansu wobec takich ambicji Wata, nie ma jednak podstaw, aby ów ton traktować jako wykalkulowany na zimno chwyt retoryczny.

Z kolei Borejsza, który zresztą nie opublikował tekstu w całości poświęcone-

¹⁷    Zob. Z. Żabicki, „Kuźnica’’ ijejprogram literacki. Kraków 1966, s. 255. - H. Gosk, W kręgu „Kuźnicy”. Dyskusje krytycznoliterackie lat 1945-1948. Warszawa 1985, s. 203. W obu opracowaniach opinie na temat Antyzoila budowane są w oparciu o stylistykę pierwszej „tezy naczelnej” Żółkiewskiego.

¹⁸    Venclova cytuje „tezy naczelne” i opatruje ten cytat (jeden zresztą z najobszerniejszych we fragmencie poświęconym Antyzoilowi) pozytywnym komentarzem: „Przytoczone podsumowanie, jakkolwiek niewolne od uproszczeń, nader jest przenikliwe” (VW 251).

¹⁹    To ostatnie stwierdzenie brzmi zapewne zaskakująco w kontekście utrwalonego przez Mój wiek wizerunku Wata - zdeklarowanego od czasu pobytu w ZSRR antykomunisty, ale motywuje je chociażby sposób, w jaki mówi on o środowisku „Kuźnicy” w tymże Moim wieku, m.in.: „Lubiłem ich. [...] Łączyły mnie takie jakieś czułe struny”; nb. pojawiające się tu wzmianki o - nieudanych -próbach wskazania kuźnicowcom „błędów logicznych” w ich poglądach i postawie odnieść można do Antyzoila (zob. MW 1, 60-61). Towarzyskie związki Wata ze środowiskiem łódzkiego tygodnika poświadcza fakt drobny, ale znamienny: w styczniu 1948 Wat przyczynił się do przyjęcia Żółkiewskiego do Pen Clubu (zob. M. Dąbrowska, Dzienniki powojenne. T. 1. Warszawa 1996, s. 176— 177, zapis z 20 1 1948). Trzeba też odnotować, że Wat najwyraźniej konsultował z redaktorem naczelnym „Kuźnicy” przynajmniej niektóre tezy swojej rozprawy (zob. przypis 42).