plik


ÿþPWSZ IPiA STUDIA LUBUSKIE Tom V Sulechów 2009 ANNA CHABASICSKA PaDstwowa Wy|sza SzkoBa Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych w Polsce w latach 1945-1956 Tre[ci niniejszego artykuBu s rozwa|ania na temat politycznych i prawnych aspektów funkcjonowania mniejszo[ci religijnych w pierwszych latach powojennych. Nale|y pamita, i| zagadnienia wyznaniowe w historii Polski zawsze nale|aBy do problemów zBo|onych, wymagajcych delikatnej i przemy[lanej polityki ze strony wBadz. WynikaBo to przede wszystkim z istnienia w przedwojennej Polsce du|ych skupisk mniejszo[ci religijnych. Z uwagi na to, w[ród wielu zadaD jakie stanBy przed odrodzonym w 1918 r. paDstwem, byBo równie| ustosunkowanie si do dziaBajcych zwizków wyznaniowych oraz prawne uregulowanie ich funkcjonowania. Pod koniec lat trzydziestych na terenie II Rzeczypospolitej funkcjonowaBo okoBo pidziesiciu Ko[cioBów i nierzymskokatolickich zwizków religijnych. Ich wyznawcy stanowili okoBo 30 proc. ogóBu obywateli (okoBo 11,5 mln osób)1. WedBug spisu powszechnego z 1931 r. w Polsce zamieszkiwaBo m.in. 3,8 mln 1 Dziel i rzdz. O polityce wobec Ko[cioBów protestanckich w PRL z Ryszardem Michalakiem rozmawia Barbara Polak, [w:]  Biuletyn IPN 2004, nr 3(38), s. 16; Por.: J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985, s. 35; K. Urban, Mniejszo[ci religijne w Polsce 1945-1991, (zarys statystyczny), Kraków 1994, s. 9. 38 ANNA CHABASICSKA prawosBawnych, 3,1 mln wyznawców judaizmu, 840 tys. protestantów, okoBo 80 tys. staroobrzdowców i 6 tys. muzuBmanów2. Po 1945 r. sytuacja ulegBa diametralnej zmianie. Eksterminacja {ydów3 oraz zmiana granicy wschodniej uksztaBtowaBy now struktur wyznaniow spoBeczeDstwa, która charakteryzowaBa si wzrostem wyznawców katolicyzmu kosztem innych mniejszo[ci religijnych. Du|e skupiska prawosBawnej i greckokatolickiej ludno[ci ukraiDskiej oraz biaBoruskiej znalazBy si od 1944 r. w ZSRR. Ponadto, w latach 1944-1946 na podstawie umów z 9 i 22 IX 1944 r., zawartych midzy PKWN a rzdami Republiki UkraiDskiej, BiaBoruskiej i Litewskiej, wyjechaBo do ZSRR okoBo 518 tys. UkraiDców4. Równocze[nie wyznaczenie granicy na Odrze i Nysie Au|yckiej wymusiBo konieczno[ rozstrzygnicia kwestii gBównie protestanckiej ludno[ci niemieckiej. Spodziewano si, |e ten problem rozwi|e si automatycznie na skutek przesiedlenia ludno[ci niepolskiej. Szybko si jednak okazaBo, |e istnienie mniejszo[ci religijnych przeszkadza w centralizacji kraju. Szczególnie newralgicznym obszarem, który wymagaB oddzielnej uwagi, byBy tzw. Ziemie Odzyskane. Ró|niBy si one w sposób zasadniczy od pozostaBej cz[ci kraju. Jak stwierdza CzesBaw Oskowski to wBa[nie tam  (...) dokonaBa si niespotykana w dziejach tej cz[ci Europy wymiana ludno[ci 5. PowstaB w ten sposób do[ istotny problem integracji tych ziem z reszt kraju. ZaistniaBa sytuacja wymusiBa na aparacie wBadzy podjcie zdecydowanych kroków, które miaBy doprowadzi do likwidacji nabrzmiewajcego problemu zwizanego z istnieniem Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych. Narzdziem do realizacji tego celu, byBo tworzone w tym zakresie ówczesne prawo wyznaniowe. Pierwsze powojenne akty prawne stworzyBy zBudne nadzieje dla mniejszo[ci wyznaniowych, |e wBadza ludowa przywróci prawdziw wolno[ wyznania i sumienia, jednak|e lata nastpne przyniosBy cz[ciowe rozczarowanie i zniechcenie. Odnoszc si do tego problemu warto przytoczy sBowa Kazi- mierza Urbana, który uwa|aB, i|  (...) w Polsce powojennej mniejszo[ci naro- 2 J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu& , op. cit., s. 35; K. Urban, Mniejszo[ci religijne& , op. cit., s. 10; Por.: T. Langer, PaDstwo a nierzymskokatolickie zwizki wyznaniowe w Polsce Ludowej, PoznaD 1967, s. 47-50. 3 Na podstawie szacunkowych obliczeD w roku 1945 znalazBo si w Polsce okoBo 170 tys. osób narodowo[ci |ydowskiej. Liczba ta znacznie stopniaBa w latach 1946- 1950, kiedy to wyjechaBo z Polski do Izraela okoBo 12 tys. osób, za: T. Langer, PaDstwo a nierzymskokatolickie& , op. cit., s. 195. 4 Ibidem, s. 192. 5 Cz. Oskowski, Ziemie Odzyskane w latach 1945-2005. SpoBeczeDstwo, wBadza, gospodarka, Zielona Góra 2006, s. 6. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 39 dowe i religijne zawsze sytuowaBy si bardzo peryferyjnie. A w PRL tak na dobr spraw mniejszo[ci religijne w okresach kryzysów i przesileD politycz- nych byBy pozostawione przez wBadze na pastw losu 6. WynikaBo to przede wszystkim z dominujcej roli Ko[cioBa rzymskokatolickiego, który skupiaB na sobie caB uwag wBadz. Z drugiej za[ strony, jego potga wywoBywaBa w[ród mniejszo[ci religijnych uczucie zazdro[ci, a nawet wrogo[ci. Ich w wikszo[ci ulegBa postawa wobec paDstwa staBa wic w opozycji wobec Ko[cioBa rzymsko- katolickiego tym bardziej, i| istnienie i funkcjonowanie wspólnot wyznanio- wych byBo w du|ej mierze uzale|nione od aktualnych stosunków paDstwo  Ko[cióB rzymskokatolicki. Brak wpBywu na mo|liwo[ kreowania wBasnego losu i caBkowite uzale|nienie od decyzji administracyjnych paDstwa musiaBo wpBywa deprymujco na dziaBalno[ Ko[cioBów nierzymskokatolickich. Nale- |y jednak pamita, |e [rodowisko mniejszo[ci wyznaniowych nie byBo zupeB- nie bierne wobec rzeczywisto[ci. Wa|nym elementem jego istnienia byBo staBe d|enie do wspóBpracy w ramach jednej ponadwyznaniowej organizacji. Efek- tem tego procesu byBo uksztaBtowanie si jeszcze w czasie wojny, w koDcu 1942 r., Tymczasowej Rady Ekumenicznej. W 1944 r. w kaplicy metodystycz- nej w Warszawie duchowni Ko[cioBów Ewangelicko-Augsburskiego, Ewange- licko-Reformowanego, Metodystycznego, Starokatolickiego Mariawitów i Pol- skiego Narodowego Ko[cioBa Katolickiego podpisali dokument  Konfesja Pol- ska. Wyznanie wiary polskich chrze[cijan , bdcy sformuBowaniem zasad dogmatycznych Rady. Po wojnie nie zaprzestano wspóBpracy i 15 listopada 1946 r. w Warszawie oficjalnie ukonstytuowaBa si Chrze[cijaDska Rada Ekumeniczna (od 1958 r. zwana Polsk Rad Ekumeniczn) w obecno[ci 46 delegatów z 12 Ko[cioBów, które przystpiBy do Rady. ByBy to Ko[cioBy: Ewangelicko-Augsburski, Ewangelicko-Reformowany, Metodystyczny, Ewangelicznych Chrze[cijan (dwie grupy), Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej, Adwentystów Dnia Siódmego, Starokatolicki Mariawitów, Starokatolicki, Polski Narodowy Ko[cióB Katolicki, Polski Ko[cióB Chrze[cijan Baptystów, Zwizek Ko[cioBów Chrystusowych oraz Polski Autokefaliczny Ko[cióB PrawosBawny. Prezesem Rady zostaB ks. Zygmunt Michelis z Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego7. Pierwsze lata jej funkcjonowania byBy niezmiernie trudne, a to ze wzgldu na panujce w[ród komunistów przekonanie, ze w[ród czBonków Rady znajduj si szpiedzy obcych paDstw. Efektem tych teorii, byBa podjta w 1951 r. próba jej likwidacji. 6 Zwalczani i koncesjonowani. O mniejszo[ciach wyznaniowych w PRL z Kazi- mierzem Urbanem rozmawia Barbara Polak, [w:]  Biuletyn IPN 2004, nr 3 (38), s. 15. 7 http://www.ekumenia.pl/index.php?D=22. 40 ANNA CHABASICSKA Projekt rozwizania Rady nie znalazB jednak uznania w[ród jej czBonków, ale napita atmosfera wpBywaBa niekorzystnie na jej istnienie i osBabiaBa i tak nie[miaB dziaBalno[. Dopiero zbli|ajca si odwil| 1956 r. przyniosBa popraw nastrojów w[ród czBonków Rady. Problemy w funkcjonowaniu Polskiej Rady Ekumenicznej w pierwszym dziesicioleciu powojennej Polski wynikaBy z panujcej w komunistycznej rzeczywisto[ci koncepcji paDstwa jednonarodowego. Niestety, wBadze czsto identyfikowaBy wyznanie z narodowo[ci, a to nie sprzyjaBo rozwojowi mniejszo[ci religijnych. Inspirowana przez partie robotnicze PPR i PPS, a potem PZPR, polityka wBadzy ludowej wzgldem Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych od samego pocztku opieraBa si na deklaracji uznawania i przestrzegania zasady wolno[ci sumienia i wyznania. Ju| w lipcu 1944 r. PKWN uznaB j za podstawow przesBank polityki wyznaniowej paDstwa. Manifest PKWN zapowiadaB tak|e reform roln, która w swoich zaBo|eniach nie miaBa dotyczy dóbr  martwej rki , to znaczy ko[cielnych majtków ziemskich. Motywem takiego rozwizania byBo dostrze|one przez Zbigniewa BBa|yDskiego zaBo|enie komunistów,  (...) |e im wikszy bdzie stan posiadania Ko[cioBa i duchowieDstwa w okresie chwilowego rozejmu, im wicej bdzie miaBo do stracenia, tym wicej [rodków nacisku i presji bdzie miaBa w swym rku partia, kiedy dojdzie do frontalnego ataku 8. yródBem inspiracji dla polskich komunistów byBa polityka wyznaniowa prowadzona przez ZSRR. W zakresie stosunku paDstwa i wyznaD, stalinowska konstytucja z 1936 r. przyznawaBa  (...) wolno[ wykonywania kultów religijnych oraz wolno[ propagandy antyreligijnej 9, jak równie| oddzielenie Ko[cioBa od paDstwa i szkoBy. Na tej koncepcji wzorowaB si autor re|ymowego planu walki z Ko[cioBem katolickim w Polsce, generaB NKWD Iwan Iwanow- Sierow, który zdawaB sobie jednak spraw, |e  (...) NKWD dziaBa po raz pierwszy w kraju, który jest w ogromnej wikszo[ci katolicki. W zwizku z tym (...) metody stosowane w Polsce winny by powolniejsze i bardziej delikatne 10. To twierdzenie determinowaBo polityk komunistów, którzy nie od pocztku byli programowo nastawieni na likwidacj Ko[cioBów i zwizków wyzna- niowych, zwBaszcza, |e sytuacja mniejszo[ci religijnych po zakoDczeniu wojny byBa niezwykle skomplikowana. Ich dziaBalno[ skupiBa si przede wszystkim na odbudowie struktury ko[cielnej, pozyskiwaniu nowych lub utraconych 8 Z. BBa|ynski, Mówi Józef ZwiatBo. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955, Warszawa 2003, s. 178. 9 H. Zwitkowski, PaDstwo i wyznania w ZSRR, Warszawa 1949, s.17. 10 Z. BBa|yDski, Mówi Józef ZwiatBo& , op. cit., s.179. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 41 obiektów sakralnych oraz odtwarzaniu kadry kapBaDskiej. Znacznie mniej czasu po[wicano pracy misyjnej. Zdawano sobie spraw, |e bez wykwalifikowanych ksi|y i w przypadku braku [wityD niezmiernie trudno bdzie pozyska nowych wyznawców. Ten problem dotyczyB przede wszystkim Ziem Odzyskanych, gdzie diasporalno[ grup wyznaniowych dodatkowo utrudniaBa ich rozwój. Zaanga|owanie we wBasn prac nie przyniosBoby jednak oczekiwanych rezultatów, gdyby nie wyra|ona przez paDstwo zgoda na ich funkcjonowanie. I wBa[nie o uznanie ze strony paDstwa zwizki wyznaniowe zabiegaBy najbardziej11. Tymczasem stosowana przez komunistów taktyka postpowania wobec mniejszo[ci byBa ró|na, mimo |e cel do którego d|ono byB jeden  stworzenie laickiego paDstwa opartego na ateistycznym spoBeczeDstwie. Polityka ta miaBa charakter selektywny. W stosunku do poszczególnych mniejszo[ci religijnych zastosowano ró|ne metody perswazji. W odniesieniu do jednych byBa kompromisowa, czy nawet liberalna, bywaBa równie| koncesyjna. Wzgldnym spokojem mogBy si cieszy np. wspólnota muzuBmaDska, czy karaimska, które wBadze traktowaBy jako lokalny orient. Jednak potrafiBa by tak|e niezwykle represyjna, czego do[wiadczyli Zwiadkowie Jehowy, czy te| przetrzymywani w Jaworznie grekokatoliccy i prawosBawni duchowni. ZBudne okazywaBo si chwilowe sprzyjanie poszcze- gólnym Ko[cioBom. To zjawisko dotyczyBo przede wszystkim nieakcepto- wanego do pocztku lat pidziesitych Ko[cioBa polskokatolickiego, który po tym okresie miaB za zadanie rozbija jedno[ katolików oraz Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego, któremu paDstwo wyznaczyBo rol repolonizatora Ziem Zachodnich i PóBnocnych. WBadze wykorzystywaBy tak|e Ko[cióB prawosBawny w ich konflikcie z grekokatolikami. Widzc w grekokatolikach  wikszych nacjonalistów ni| w ludno[ci prawosBawnej, przyspieszono proces dyskredytacji greckokatolickiej hierarchii12. Po aresztowaniu ordynariusza 11 Szerzej na temat statusu prawnego zwizków wyznaniowych L. Górnicki, Problem nabywania oraz charakteru osobowo[ci prawnej ko[cioBów i innych zwizków wyznaniowych w Polsce, [w:] Prawo wyznaniowe. PrzeszBo[ i terazniejszo[, MateriaBy XI Konferencji historyków paDstwa i prawa, Kowary 6-8 wrze[nia 2007 r., red. J. Koredczuk, WrocBaw 2008, s. 217-235. 12 Rozsiewano m.in. pogBoski, |e ordynariusz bp Jozefat KocyBowski jest wspóBpracownikiem OUN, czego skutkiem byBo jego aresztowanie  zob.: I. BiBas, Likwidacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej oraz tragiczne losy jej ordynariusza biskupa Jozafata KocyBowskiego w kontek[cie polityki wyznaniowej ZSRR, [w:] Polska  Ukraina. 1000 lat ssiedztwa, red. S. StpieD, t. 3, s. 285-286. 42 ANNA CHABASICSKA przemyskiego biskupa KocyBowskiego13, rozpoczto akcj eliminowania z |ycia spoBecznego i religijnego wszelkich inicjatyw greckokatolickiego [rodowiska14. Te dziaBania poparte byBy szerok antyukraiDsk propagand, która rzucaBa oskar|enia nie tylko wobec dziaBaczy OUN, ale greckokatolickiego kleru. Dodatkowo po uniewa|nieniu konkordatu we wrze[niu 1945 r. zaprzestano dzieli Ko[cióB katolicki na obrzdki15. Aresztowania duchownych, nieustajce szykany wobec instytucji diecezjalnych spowodowaBy znaczne osBabienie parafii greckokatolickich nie tylko pod wzgldem duchowym, ale i admi- nistracyjnym. Cho wBadze nie zdecydowaBy si na formaln likwidacj Ko[cioBa unickiego, to udaBo im si dekretem z wrze[nia 1949 r. przej mienie grekokatolickie, a nietolerowanych ksi|y deportowano do USRR. Nieco Bagodniej postpowano z Ko[cioBem prawosBawnym. Do 1948 r. na jego funkcjonowaniu zawa|yBy dwie kwestie: autokefalia i problem metropolity Dionizego16. Dla polskich wBadz zwBaszcza ta pierwsza sprawa byBa bardzo istotna, gdy| prawo do autokefalii traktowano jako symptom niepodlegBo[ci 13 We wrze[niu 1945 r. zostaB aresztowany ordynariusz przemyski bp Jozafat KocyBowski, a nastpnie wypuszczony razem z kanonikiem Bazylim Hrynykiem w styczniu 1946 r. Do ponownego aresztowania ordynariusza KocyBowskiego doszBo 25 czerwca 1946 r., a w dniu nastpnym aresztowani zostali bp pomocniczy diecezji przemyskiej Hryhorij Aakota oraz dwaj czBonkowie kapituBy Roman ReszetyBo i Iwan Kuzycz. Przekazano ich stronie radzieckiej  zob. S. StpieD, Ko[cióB greckokatolicki w Polsce po II wojnie [wiatowej i w czasach wspóBczesnych (do roku 1998), [w:] Polska  Ukraina. 1000 lat ssiedztwa, red. S. StpieD, t. 4 Przemy[l 1998, s. 345; L. Derdziak, Uwizienie, katorga i mczeDska [mier ks. Hryhorija (Grzegorza) Aakoty biskupa pomocniczego greckokatolickiej diecezji przemyskiej,  Biuletyn Ukrainoznawczy 2002, nr 8, s. 130-135; S. Dudra, Ko[cióB prawosBawny na Ziemiach Zachodnich i PóBnocnych Polski po II wojnie [wiatowej, Zielona Góra 2004, s. 92; D. Iwaneczko, Historia dwóch aresztowaD przemyskiego biskupa greckokatolickiego Jozafata KocyBowskiego, [w:]  Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2001, nr 7, s. 27-30; Abp J. Martyniak, Ko[cióB greckokatolicki w Polsce w pidziesicioleciu powojennym (1945-1995), [w:] Unia brzeska z perspektywy czterech stuleci, red. J.S. Gajek, ks. S. Nabywaniec, Lublin 1998, s. 226-230. 14 Zakazano m.in. prowadzenia zaj w przemyskim greckokatolickim seminarium duchownym, lekcji religii w istniejcym gimnazjum z ukraiDskim jzykiem nauczania. Zakonom greckokatolickim zabroniono prowadzenia sierociDców i akcji charytatyw- nych. Nie dopuszczono do objcia stanowisk kapelanów greckokatolickich w Wojsku Polskim  zob. S. StpieD, Ko[cióB greckokatolicki& , op. cit., s. 343. 15 S. StpieD, Ko[cióB greckokatolicki& , op. cit., s. 339. 16 S. Dudra, Ko[cióB prawosBawny& , op. cit., s. 48. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 43 paDstwa17. Odsuniecie od wBadzy metropolity Dionizego18, utworzenie zarz- dzeniem MAP Tymczasowego Kolegium Rzdzcego oraz uznanie autokefalii z 1924 r. za niewa|n, doprowadziBo do normalizacji sytuacji Ko[cioBa prawosBawnego w Polsce19. Dziki tym zabiegom stworzono warunki do wyboru nastpcy metropolity, który z peBnym zaanga|owaniem prowadziBby polityk wyznaniow paDstwa. Realizacja tego planu nastpiBa z pocztkiem lat pidziesitych, kiedy to stanowisko UdSW i organy bezpieczeDstwa postanowiBy obsadzi hierarch rosyjskiego Ko[cioBa prawosBawnego. W ten sposób zapewniono sobie peBn lojalno[ oraz dobr wspóBprac z Patriarchatem Moskiewskim. Warto równie| zauwa|y, |e opisywane powy|ej sposoby rozwizywania kwestii wyznaniowych wpisane byBy w caBo[ciow polityk paDstwa wobec swojego spoBeczeDstwa. Do 1947 r. nawizywano do rozwizaD z okresu midzywojennego, oczywi[cie biorc pod uwag przyjt powojenn doktryn polityczn20. ByBy to jednak dziaBania dorazne, czsto niekonsekwentne i wewntrznie sprzeczne. W grudniu 1948 r. zostaBa okre[lona polityka paDstwa wobec poszczególnych Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych. Na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS Aleksander Zawadzki w swoim przemówieniu powiedziaB, |e  (...) PZPR nie zamierza ingerowa w sprawy wewntrzne ko[cioBa. Ale znaczy to zarazem, |e PZPR stoi na stanowisku niedopuszczania ingerencji ko[cioBa w sprawy polityki paDstwowej. Co wicej PZPR domaga si od duchowieDstwa wszystkich wyznaD bezwarunkowo lojalnego stosunku do paDstwa ludowego w jego poczynaniach przynoszcych peBne wyzwolenie spoBeczne, dobrobyt, postp i szcz[cie ogromnej wikszo[ci narodu. (...) W sposób nieprzejednany zwalcza bdziemy i zwalczamy wszelkie tendencje reakcyjnej dziaBalno[ci kleru pod jakimkolwiek pBaszczykiem by si one nie 17 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), UdSW, Wydz. III Nierzymskokatolicki, sygn. 131/391, MemoriaB H. Zwitkowskiego, Warszawa 10 II 1947 r. Szerzej zob.: K. Urban, Ko[cióB prawosBawny w Polsce w latach 1944-1956. Studia i materiaBy, Kraków 1998, s. 111-138. 18 Zarzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie cofnicia uznania udzielo- nego Dionizemu WaledyDskiemu, jako metropolicie Polskiego Autokefalicznego Ko[cio- Ba PrawosBawnego,  Wiadomo[ci Metropolii PrawosBawnej w Polsce 1948, nr 1-5, za: K. Urban, Ko[cióB PrawosBawny w Polsce..., op. cit., s. 133. 19 Szerzej zob. fragmenty wspomnieD pierwszego biskupa wrocBawsko-szcze- ciDskiego M. Kiedrowa, Trudy i dnie,  Przegld PrawosBawny 2007, nr 2(260), 3(261), 4(262). 20 K. Urban, Ko[cióB prawosBawny..., op. cit., s. 14. 44 ANNA CHABASICSKA ujawniBy 21. Kilka miesicy pózniej w Karlovych Varach odbyBa si konferencja Kominformu po[wicona walce z religi. Podczas jej obrad ujednolicono strategi walki z jej przejawami. Efektem tego spotkania byBo zaostrzenie stanowiska wzgldem Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych. PaDstwo weszBo w okres represyjnego sposobu rozwizywania nabrzmiewajcych problemów. PrzejawiaBo si to w prze[ladowaniach i inwigilacji Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych. Jednak  opieka Urzdu BezpieczeDstwa w tym czasie polegaBa przede wszystkim na zbieraniu informacji na temat Ko[cioBów nierzymskokatolickich. Jedynym zwizkiem wyznaniowym, który na tym tle si wyró|niaB, byli Zwiadkowie Jehowy, którymi ju| w 1946 r. w sposób szczególny interesowaB si aparat bezpieczeDstwa, a to ze wzgldu na dostarczane przez informatorów sugestie, |e agituj za bojkotem wyborów22. Na polecenie Ministerstwa Administracji Publicznej (dalej: MAP) urzdy wojewódzkie zarzdziBy  (...) roztoczenie nadzoru nad wymienionym stowarzyszeniem religijnym oaz przedBo|enie w terminie do 30.06.1946 r. sprawozdania z wyniku poczynionych obserwacji 23. Zajto si zbieraniem na szerok skal informacji dotyczcych dogmatów wiary, charakterystyki wiernych, a przede wszystkim [rodków finansowania. Zebrane materiaBy wyra|aBy w wikszo[ci przypadków nieprzychylne stanowisko miejscowych wBadz wobec infiltrowanego [rodowiska24. W inwigilacji Zwiadków Jehowy anga|owano równie| ró|nego rodzaju instytucje, które dostarczaBy wBadzom 21 PaDstwo a Ko[cióB. Z przemówienia A. Zawadzkiego na Kongresie Zjedno- czeniowym,  Trybuna Wolno[ci 1948, 21-27 grudnia, za: K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Wybrane problemy i dokumenty, Kraków 1982, s. 32. 22 Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeDstwa wobec Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych 1945-1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004, s. 33. 23 Archiwum PaDstwowe w Gorzowie Wlkp. (dalej: APG), SPG, sygn. 382, Pismo UWG do Starostów Powiatowych oraz PeBnomocników Rzdu R.P. na Ziemi Lubuskiej, PoznaD 15 V 1946 r., k. 25. 24 Dla przykBadu, na obszarze dziaBania Urzdu Wojewódzkiego PoznaDskiego Ekspozytury w Gorzowie Wlkp. (dalej: UWPEG) poszczególni starostowie wypowiadali si w sposób negatywny o Zwiadkach Jehowy. Do wyjtku nale|aBa mimo woli pochlebna opina starosty [wiebodziDskiego, który w raporcie omawiane [rodowisko opisaB w sposób nastpujcy:  Na wyznawców «Zwiadków Jehowy» do czasu obecnego nie wpBynBo |adne za|alenie, opinie jako poszczególni obywatele maj dobr i znani s jako spokojni i zgodni w wspóB|yciu z ludno[ci obywatele , APG, UWG, sygn. 1377, k. 319. Podobne opinie pojawiaBy si na Dolnym Zlsku, o czym powiadamiaBa lokalna administracja, APW, UWW, sygn. VI/688, Pismo starosty powiatowego gBogowskiego do UW we WrocBawiu, GBogów, 13 I 1948 r., k. 299. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 45 interesujce je wiadomo[ci25. Do czerwca 1950 r. skupiano si przede wszystkim na zbieraniu informacji dotyczcych  obywateli Teokracji . Starano si równie| wypracowa sposób postpowania wobec Zwiadków Jehowy, cho nigdy nie udaBo si wprowadzi w skali caBego kraju jednej spójnej polityki26. WynikaBo to przede wszystkim ze sBabej orientacji wojewódzkich, a zwBaszcza powiatowych wBadz w zakresie obowizujcego prawa. Cho ten problem dotyczyB wikszo[ci mniejszo[ci religijnych, jednak w sposób najjaskrawszy wystpowaB przy identyfikacji Zwiadków Jehowy27. Propozycje prawnego uregulowania tej kwestii skBadane przez lokaln administracj nie zyskaBy przez dBugie dziesiciolecia poparcia centralnych wBadz, które nie miaBy pomysBu na rozwizanie tej palcej kwestii. 25 W Gorzowie Wlkp. dziki pomocy Zarzdu Nieruchomo[ci Miejskiej udaBo si wBadzom ustali nie tylko miejsce spotkaD Zwiadków Jehowy, ale równie| personalia wyznawców, APG, ZMiMRN, sygn. 27, Pismo Zarzdu Nieruchomo[ci Miejskich do Zarzdu Miejskiego, Gorzów Wlkp. 4 VI 1947 r., k. 47. 26 Lokalne wBadze przedstawiaBy wielokrotnie organom centralnym swoje wizje uBo|enia stosunków ze Zwiadkami Jehowy. I tak np., wicewojewoda UWP w Gorzowie Wlkp. Florian Kroanke przedstawiB w swoim pi[mie do Ministerstwa Ziem Odzyskanych koncepcj rozwizania problemu Zwiadków Jehowy. W pi[mie czytamy:  Ustalenie regulatora prawnego mo|e sta si podstaw do akcji przeciwko tej sekcie. Uwa|am, |e stosowanie w dzisiejszym stanie rzeczy represji byBoby niecelowe i mogBoby wywoBa odwrotny skutek. Sekty tej nie mo|na bagatelizowa, gdy| prowadzi umiejtnie swoj propagand, szczególnie na starych ziemiach  ziemiach za[ odzyskanych, gdzie raczej dziaBalno[ jest dopiero zapocztkowana, Batwiej bdzie przeciwdziaBa prawnymi [rodkami , APG, SPG, sygn. 1377, Pismo UWP do MZO Dep. Administracji Publicznej, Gorzów Wlkp. 7 II 1948 r., k. 345. Z kolei w województwie [lskim wBadze postulowaBy pewn obojtno[, a nawet tolerancj postpowania wzgldem Zwiadków Jehowy, liczc na odkrycie rzeczywistego oblicza i planów stowarzyszenia. ProponowaBy tak|e zorganizowanie domów modlitwy i wprowadzenie zakazu spotkaD w domach prywatnych. W poBudniowych cz[ciach województwa uwa|ano, |e stowarzyszenie nale|y zdelegalizowa; A. NamysBo, Tchórze? Szpiedzy? Wywrotowcy? WBadze województwa [lskiego wobec Zwiadków Jehowy w pierwszych latach powojennych,  Biuletyn IPN 2004, nr 3(38), s. 58. 27 Problemy z ustaleniem stanu prawnego miewaBy równie| inne instytucje, np. kro[nieDska Prokuratura Wojskowa, która musiaBa w tej sprawie zwróci si z pomoc do Urzdu Wojewódzkiego. Niestety wojewodzie, jak czytamy w pi[mie,  nie s znane pózniejsze a szczególnie powojenne akty prawne, które by odmiennie regulowaBy dotychczasowy stan i w zwizku z tym  Ekspozytura zawiadamia, |e w przedmiotowej sprawie stoi w kontakcie sBu|bowym z Ministerstwem Ziem Odzyskanych, od którego oczekuje dalszych decyzji , APG, UWG, sygn. 1377, Pismo UWP EG do Wojskowej Prokuratury 2 OddziaB Ochr. Pogranicza w Kro[nie OdrzaDskim, Gorzów Wlkp., 26 IV 1948 r., k. 351. 46 ANNA CHABASICSKA Jednak|e mimo to, na tle innych krajów komunistycznych, polskie wBadze zachowaBy stosunkowo najszersz gam uprawnieD w dziedzinie wolno[ci. WynikaBo to przede wszystkim ze specyfiki paDstwa polskiego, jako kraju w 90 procentach katolickiego. Komuni[ci musieli w pierwszych latach powojennych rozgrywa kwestie wyznaniowe dwutorowo. Z jednej strony d|ono do peBnej kontroli [rodowisk religijnych, z drugiej za[ nale|aBo przynajmniej powierzchownie i pozornie sprzyja Ko[cioBowi katolickiemu i innym zwizkom nierzymskokatolickim. Ta decyzja wynikaBa przede wszystkim z koncepcji unikania otwartego konfliktu z Ko[cioBem rzymskokatolickim, którego poparcie byBo niezbdne w procesie przejmowania wBadzy. Przy czym warto zauwa|y, i| mimo marksistowsko-leninowskich zródeB inspiracji komunistów, do 1947 r. zajto si przede wszystkim eliminacj opozycji i stabilizowaniem sytuacji politycznej w kraju. Nie mo|na jednak uzna, |e mniejszo[ci wyznaniowe pozostawaBy poza krgiem zainteresowania komunistycznych wBadz. Zwiadczy o tym mo|e szeroko rozbudowany system organów paDstwowych, których zadaniem byBo kontrolowanie zwizków religijnych. GBównymi wykonawcami polityki wyznaniowej paDstwa byBy dwa ministerstwa: MAP, a w nim WydziaB III Nierzymskokatolicki oraz przeksztaBcone z Resortu BezpieczeDstwa Publicznego w styczniu 1945 r. Ministerstwo BezpieczeDstwa Publicznego (dalej: MBP), a od 1950 r. mocno powizany z aparatem bezpieczeDstwa Urzd do Spraw WyznaD (dalej: UdSW). W MBP ju| od wrze[nia 1945 r. istniaBy piony wydzielone do walki z religi, które w nastpnych latach zostaBy przeksztaBcone w odrbne departamenty resortu spraw wewntrznych28. W 1946 r. w Departamencie V powstaBa Sekcja II  ObsBugi Ko[cioBa Greckokatolickiego, PrawosBawnego, Ewangelickiego i innych29. Po powoBaniu Departamentu V tworzono równie| WydziaBy V w wojewódzkich urzdach bezpieczeDstwa publicznego oraz Sekcje V w urzdach powiatowych i miejskich. ZajmowaBy si one walk z religi oraz Ko[cioBami i zwizkami wyznaniowymi. Niezwykle istotn kwesti dla funkcjonowania zwizków wyznaniowych po zakoDczeniu II wojny [wiatowej byBo uregulowanie ich prawnego poBo|enia oraz zagwarantowanie Ko[cioBom praw do obiektów sakralnych. Bezspornie na rozwój mniejszo[ci religijnych miaB tak|e wpByw zachodzcy w Polsce proces 28 Szerzej na temat struktury i zakresu dziaBania aparatu bezpieczeDstwa odpowie- dzialnego za walk z religi zob.: Metody pracy operacyjnej..., op. cit. 29 ZaczBa ona funkcjonowa z koDcem 1947 r., za: Aparat bezpieczeDstwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: lata 1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 12. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 47 laicyzacji |ycia spoBecznego, zwBaszcza, |e komuni[ci uznali, i|  (...) funda- mentaln zasad polityki wyznaniowej (...) paDstwa ludowego jest zapewnienie obywatelom wolno[ci sumienia. Instytucjonalnym zabezpieczeniem tego prawa jest konsekwentne oddzielenie Ko[cioBa od paDstwa 30. Warto w tym miejscu zwróci uwag, i| wydawane ówcze[nie akty prawne miaBy na celu stworzenie przesBanek do wprowadzenia rozdziaBu Ko[cioBa od paDstwa. Tymczasem w sprawie uregulowania prawnego poBo|enia zwizków wyznaniowych spu[cizna pozostawiona po ustawodawstwie paDstw zaborczych wymagaBa do[ szybkiej regulacji31. Dodatkowo powstaBa konieczno[ organizacyjnego rozwizania kwestii zwizanych z now sytuacj w ruchu protestanckim32. 30 Sprawy religii i laicyzacji, red. D. KuBakowska, Warszawa 1964, s. 96. 31 Szerzej na temat sytuacji prawnej zwizków wyznaniowych w II Rzeczy- pospolitej zob.: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1982, s. 108-143; Z. Ayko, Sytuacja prawna Ko[cioBa Adwentystycznego w Polsce midzywojennej 1918-1939, s. 97-172. Regulacja prawna sytuacji zwizków religijnych nastpiBa w drodze aktów prawnych z moc ustawy: Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku PaDstwa do Wschodniego Ko[cioBa Staroobrzdowego, nieposiadajcego hierarchii duchownej (DzU Nr 38 z 1928 r., poz. 363), Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku PaDstwa do MuzuBmaDskiego Zwizku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30 z 1938 r., poz. 240), Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku PaDstwa do Karaimskiego Zwizku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30 z 1936 r., poz. 241), Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku PaDstwa do Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 88 z 1936 r., poz. 613), Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku PaDstwa do Polskiego Autokefalicznego Ko[cioBa PrawosBawnego (DzU Nr 88 z 1936 r., poz. 597), Rozporzdzenie z dnia 1 listopada 1916 r. o organizacji {ydowskiego Towarzystwa Religijnego, za: J. Dziobek-RomaDski, Uznawanie zwizków religijnych w Polsce (1944-1989) narzdziem dyskryminacyjnej polityki wBadz, Lublin 2004, s. 97. 32 ZaistniaBa konieczno[ uregulowania sytuacji prawnej wyznaD protestanckich w paDstwie, usankcjonowania stanu, jaki wytworzyB si po faktycznej likwidacji czterech Ko[cioBów ewangelickich (Ko[cioBa Ewangelicko-Unijnego w Polsce Zachodniej, Ko[cioBa Ewangelicko-Unijnego na Polskim Górnym Zlsku, Ewangelickiego Ko[cioBa Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w MaBopolsce oraz Ko[cioBa Staroluterskiego w Wielkopolsce i na Pomorzu z siedzib w Rogoznie), o wikszo[ci niemieckiej oraz rozstrzygnicia kwestii pozostaBego po nich majtku, za: J. DemiaDczuk-Jurkiewicz, Unifikacja polskiego prawa wyznaniowego,  PaDstwo i Prawo 1948, z. 5-6, s. 25; T. Langer, PaDstwo a nierzymskokatolickie..., op. cit., s. 109. 48 ANNA CHABASICSKA Zapowiedz uBo|enia nowych stosunków w relacjach paDstwa ze zwizkami wyznaniowymi nastpiBa ju| w Manife[cie PKWN33. Deklarowano w nim m.in. przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równo[ci wszystkich obywateli bez ró|nicy rasy, narodowo[ci czy wyznania. PotwierdziB t zasad Sejm Ustawodawczy z 1947 r. Pierwszym i zarazem najbardziej spektakularnym efektem deklaracji PKWN w sferze stosunków wyznaniowych, byBo zerwanie konkordatu ze Stolic Apostolsk34. O ile bowiem, re|ym komunistyczny w pierwszych latach powojennych [wiadomie powstrzymywaB si od dziaBaD skierowanych przeciwko zwizkom wyznaniowym oraz hierarchii Ko[cioBa katolickiego, o tyle staraB si skonfliktowa polskich biskupów ze Stolic Apostolsk. UchwaBa Tymczasowego Rzdu Jedno[ci Narodowej z dnia 12 wrze[nia 1945 r. w sprawie Konkordatu35 gBosiBa, |e  (...) konkordat zawarty pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Stolic Apostolsk przestaB obowizywa wskutek jednostronnego zerwania go przez Stolic Apostolsk 36. W ten sposób wBadze uzyskaBy  (...) swobodniejsz rk w dowolnym dekretowaniu sytuacji prawnej Ko[cioBa w Polsce 37. Po zerwaniu konkordatu podstaw prawn dla funkcjonowania Ko[cioBa katolickiego byBa Konstytucja marcowa, cho sama skuteczno[ uchwaBy budziBa wtpliwo[ci natury formalnej, polegajce na braku legitymacji Tymczasowego Rzdu Jedno[ci Narodowej oraz nieopublikowaniu tego aktu w Dzienniku Ustaw, co byBo warunkiem jego wej[cia w |ycie38. Niemniej konsekwencj wypowiedzenia konkordatu staBo si uwolnienie paDstwa od licznych zobowizaD, w tym tak|e natury finansowej. Z drugiej za[ strony Ko[cióB rzymskokatolicki utraciB swoje przywileje i uprawnienia, które wynikaBy z tre[ci konkordatu. 33 Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r., (DzU Nr 1 z 1944 r., zaB.). 34 Do jego wypowiedzenia d|yB przede wszystkim antyklerykalnie nastawiony minister sprawiedliwo[ci Henryk Zwitkowski. Konkordat zostaB jednostronnie uniewa|niony 12 wrze[nia 1945 r. uchwaB Rady Ministrów. Szerzej zob. A. Dudek, R. Gryz, Komuni[ci i Ko[cióB w Polsce (1945-1989), Kraków 2006, s. 14-16. 35  {ycie Warszawy 1945, 13 wrze[nia, za: K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., dok. 1, s. 31. 36 Ibidem. 37 B. CywiDski, Ogniem próbowane, t. II  ...i was prze[ladowa bd , Lublin 1990, s. 34. 38 Szerzej zob.: J. Dziobek-RomaDski, Uznawanie zwizków religijnych..., op. cit., s. 155-156. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 49 W tym samym czasie powoBano przy Ministerstwie Sprawiedliwo[ci specjaln komisj39, której zadaniem byBo przygotowanie programu laicyzacji obowizujcego systemu prawnego. PolegaB on na  (...) uniezale|nieniu przepisów prawnych od reguB i nakazów religijnych 40. Efektem prac komisji byBy dwa dekrety: Przepisy wprowadzajce prawo o aktach stanu cywilnego41 oraz Przepisy wprowadzajce prawo maB|eDskie42. Na ich mocy odebrano zwizkom religijnym kompetencje w dziedzinie prowadzenia ksig stanu cywilnego oraz orzekania w sprawach maB|eDskich. Konsekwencje tych posuni skomplikowaBy sytuacj przede wszystkim Ko[cioBa katolickiego, cho nie ominBy tak|e innych wyznaD. Odtd Ko[cióB rzymskokatolicki oraz pozostaBe zwizki wyznaniowe zostaBy ograniczone jedynie do dziaBalno[ci typowo religijnej. Powy|sze dekrety wpisywaBy si w caBo[ciow koncepcj laicyzacji prawa w komunistycznym paDstwie. Temu miaBy sBu|y równie| inne akty prawne, które wprowadzaBy jednolite roty [lubowania43, czy te| skBadanie przez [wiadków w postpowaniu sdowym [wieckich przyrzeczeD44. Jednocze[nie zajto si eliminowaniem z dokumentów publicznych informacji dotyczcych przynale|no[ci wyznaniowej obywateli45. Manifest odniósB si tak|e do kwestii wBasno[ci [wityD. Zapowiedziano, |e wBasno[ ko[cielna zrabowana przez Niemców, zostanie zwrócona jej prawowitym wBa[cicielom. Po upBywie roku wBadze centralne uregulowaBy tak|e sprawy zwizane z ko[cielnym majtkiem poniemieckim. MAP 19 X 1945 r. wydaBo okólnik, w którym podzielono majtek nale|cy do tych Ko[cioBów, które byBy w Polsce prawnie uznane przed 1 IX 1939 r. (Ko[cióB PrawosBawny, Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-Reformowany) oraz tych, którym nie udaBo si osign takiego statusu (Ko[cióB Ewangelicko- 39 W jej skBad wchodzili: Jan Wasilkowski, Seweryn Szer, Aleksander Wolter, za: A. Dudek, R. Gryz, Komuni[ci i Ko[cióB..., op. cit., s. 15. 40 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe..., op. cit., s. 89. 41 Dekret z dnia 25 wrze[nia 1945 r. przepisy wprowadzajce prawo o aktach stanu cywilnego, (DzU 1945 r. Nr 48, poz. 273). 42 Dekret z dnia 2 wrze[nia 1945 r. przepisy wprowadzajce prawo maB|eDskie (DzU 1945 r. Nr 48, poz. 271). 43 Dekret PKWN z dnia 28 grudnia 1944 r. o [lubowaniu urzdników paDstwowych sdziów (DzU Nr 18, poz. 94), Ustawa z 8 VII 1950 r. o przysidze wojskowej (DzU Nr 36, poz. 328). 44 Ustawa z dnia 27 IV 1948 r. o zmianie przepisów postpowania karnego (DzU Nr 32, poz. 238). 45 Rozporzdzenie Ministra Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z 15 XI 1947 r. w sprawie zmiany rozporzdzenia ministra spraw wewntrznych o meldunkach i ksigach ludno[ci (DzU z 1948 r. Nr 2, poz. 7). 50 ANNA CHABASICSKA Augsburski i Helweckiego Wyznania, Staroluterski oraz Ko[cioBy Unijne)46. W stosunku do tych pierwszych wykluczono uznawanie ich majtku za mienie opuszczone, nawet w sytuacji, gdy wikszo[ wyznawców danej jednostki ko[cielnej stanowili wcze[niej Niemcy, natomiast odno[nie drugiej grupy, ich majtek uznano za mienie poniemieckie i oddano pod nadzór Tymczasowego Zarzdu PaDstwowego. Szereg wtpliwo[ci47, które pojawiBy si przy wykonywaniu okólnika spowodowaBy, |e kolejnym aktem prawnym, dotyczcym tej samej kwestii byB wydany 8 III 1946 r. dekret o majtkach opuszczonych i poniemieckich48. StanowiB on, |e majtek niemieckich i gdaDskich osób prawnych prawa publicznego z mocy samego prawa publicznego przechodziB na wBasno[ odpowiednich polskich osób prawnych. Jednak w tym wypadku problemem okazaBo si wskazanie polskich odpowiedników osób prawnych49, co doprowadziBo do niejednolitej praktyki stosowanej przez organy administracyjne. Nastpnym chronologicznie aktem, który odniósB si do tej niezwykle skomplikowanej i powodujcej liczne spory materii, byB dekret prezydenta z 19 IX 1946 r. o zmianie dekretu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 XI 1936 r. o stosunku paDstwa do Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego w RP50. WedBug art. 1 dekretu, Ko[cióB Ewangelicko-Augsburski RP staB si spadkobierc wszystkich parafii ewangelicko-luterskich, staroluterskich, helweckich i innych na Ziemiach Zachodnich, o ile w dniu wej[cia w |ycie tego dekretu majtek ruchomy i nieruchomy tych|e parafii znajdowaB si w jego rkach. W innym przypadku przechodziB na wBasno[ paDstwa, które mogBo samo rozdysponowa majtek pomidzy ró|ne zwizki religijne ze specjalnym 46 Por.: H. KoBodziejek, Sytuacja prawna nieruchomo[ci ko[cielnych na Ziemiach Zachodnich i PóBnocnych w latach 1945-1956,  Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagielloDskiego. Studia Religiologica 1986, z. 16, s. 85. 47 IstniaBy trudno[ci z zastosowaniem nowych przepisów do Ziem Zachodnich i PóBnocnych, a to wizaBo si z caBkowicie nowymi realiami wyznaniowymi na tym obszarze, zob.: R. Michalak, Ko[cioBy protestanckie i wBadze partyjno-paDstwowe w Polsce (1945-1956), Warszawa 2002, s. 130. 48 Dekret z 8 III 1946 r. o majtkach opuszczonych i poniemieckich (DzU z 1946 r. Nr 13, poz. 87). 49 Szerzej zob. R. Michalak, Ko[cioBy protestanckie..., op. cit., s. 131. 50 Dekret prezydenta z dnia 19 IX 1946 r. o zmianie dekretu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 XI 1936 r. o stosunku paDstwa do Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego w RP (DzU z 1946 r. Nr 54, poz. 304), Archiwum PaDstwowe we WrocBawiu (dalej: APW), UWW, SYGN. VI/686, k. 9-10. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 51 uwzgldnieniem Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego51. Niestety, kolejny akt prawny, jakim byBa ustawa z 4 VII 1947 r. wywoBaBa liczne rozbie|no[ci w interpretacji, co doprowadziBo do jeszcze wikszych nieporozumieD i konfliktów midzy paDstwem a zwizkami wyznaniowymi, a to nie wpBywaBo korzystnie na proces integracji spoBeczeDstwa. Niezale|nie od niezwykle dynamicznych wydarzeD krajowych, paDstwu udaBo si w pierwszych latach powojennych uregulowa sytuacj prawn najliczebniejszych zwizków wyznaniowych, które w okresie midzywojennym dziaBaBy w oparciu o przepisy zaborcze, bdz póBlegalnie52. ByBo to wynikiem d|eD do unifikacji prawa wyznaniowego w Polsce. W formie ustawowej uznano Ko[cióB metodystyczny53, Ewangelicko-Reformowany, mariawicki i starokatolicki54 oraz Ewangelicko-Augsburski55. Legalizacj prawn nastpnych trzech Ko[cioBów zajB si Minister Administracji Publicznej, który zalegalizowaB byt prawny Polskiego Ko[cioBa Katolicko-Narodowego56, Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego57, Polskiego Ko[cioBa Ewangelicznych Chrze[cijan Baptystów58. Wraz z uregulowaniem sytuacji prawnej cz[ci zwizków religijnych, paDstwowa administracja staraBa si zapewni sobie peBn kontrol nad ich funkcjonowaniem. Przez okres kilkunastu lat wBadze w sposób wBa[ciwie nieskrpowany (wynikaBo to z faktu, |e jedyn realn siB, która mogBa si przeciwstawi, byB Ko[cióB rzymskokatolicki) wydawaBy wiele aktów 51 Dekret z 19 IX 1946 r. DzU RP, Nr 54 z 31 X 1946 r., poz. 304. ZostaB on w sposób istotny zmieniony ustaw o identycznej nazwie z 4 VII 1947 r., DzU z 1947 r. Nr 52, poz. 304, szerzej zob.: R. Michalak, Ko[cioBy protestanckie..., op. cit., s. 133. 52 K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s. 17. 53 Dekret z dnia 16 pazdziernika 1945 r. o stosunku paDstwa do Ko[cioBa Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1945 r. Nr 46, poz. 259. 54 Dekret z dnia 5 wrze[nia 1947 r. o uregulowaniu poBo|enia prawnego Ko[cioBa Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, Ko[cioBa Mariawickiego i Ko[cioBa Starokatolickiego (DzU 1947 r. Nr 59, poz. 316); APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 1. 55 Dekret z dnia 19 IX 1946 r. w sprawie zmiany dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku paDstwa do Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 52, poz. 272). 56 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z 1 II 1946 r. o uznaniu prawnym Polskiego Ko[cioBa Katolicko-Narodowego, AAN, UdSW, L.V.14486/45, nie publ.; APG, ZMiMRN, sygn. 79, k. 5. 57 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 26 kwietnia 1946 r., APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 3. 58 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 5 maja 1946 r. 52 ANNA CHABASICSKA normatywnych, których zadaniem byBo sukcesywne eliminowanie i osBabianie pozycji Ko[cioBa katolickiego, a co za tym idzie tak|e zwizków nierzymskokatolickich. Z t my[l wydano w sierpniu 1949 r. dekret o zmianie przepisów prawa o stowarzyszeniach z dnia 27 pazdziernika 1932 r.59 Jak uwa|a K. Urban  (...) narzucenie tego| prawa byBo nieudoln prób uchwycenia stanu faktycznego wyznaD nierzymskokatolickich, w czym wBadze nie miaBy zbyt wielkiej orientacji 60. W ten sposób wBadze podporzdkowaBy sobie nie tylko procedur postpowania przy zakBadaniu nowego, nieuznanego wcze[niej zwizku religijnego61, ale wymusiBy tak|e ponowne rejestrowanie wszystkich zakonów, kongregacji duchownych oraz innych zrzeszeD, majcych na celu wykonywanie kultu religijnego. Jednocze[nie wszystkie stowarzyszenia o charakterze wyznaniowym, które na mocy rozporzdzenia z 27 pazdziernika 1932 r.62 nie podlegaBy rejestracji oraz zwizki religijne prawnie nieuznane, ulegaBy z mocy prawa rozwizaniu, o ile w przecigu 90 dni nie zalegalizowaBy swojego statusu. Ich ewentualny majtek miaB ulec sekularyzacji i zosta przeznaczony zgodnie z wol rzdu na inny cel. Pierwszymi ofiarami nowych rozwizaD prawnych stali si Zwiadkowie Jehowy, którzy mimo staraD przez wiele lat spotykali si z odmow rejestracji63. Inne, jak np. Ko[cióB Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej wysyBaB do swoich zborów okólnik, w którym 59 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach (DzU Nr 45. poz. 335). 60 Zwalczani i koncesjonowani..., op. cit., s. 9. 61 Zgodnie z instrukcj sporzdzon 1 wrze[nia 1949 r. przez Juli Brystygierow, dyrektor Departamentu V MBP, w zwizku z nowelizacj ustawy o stowarzyszeniach podania o rejestracj miaBy zBo|y: Zjednoczony Ko[cióB Ewangeliczny, Zjednoczenie Ko[cioBów Chrystusowych Wyznania Ewangelicznego, Zjednoczenie Wolnych Badaczy Pisma Zwitego, Ko[cióB Braci Polskich Unitarian, Stowarzyszenie Zwieckiego Ruchu Misyjnego  Epifania , Ko[cióB Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej, Zrzeszenie Religijne Christian Science, Polski Ko[cióB Zjednoczonych Ewangelicznych Chrze[cijan Dnia Siódmego, Zrzeszenie Religijne Zwiadków Jehowy, Stowarzyszenie Zborów Badaczy Pisma Zwitego. Zob.: D. ZamiataBa, Instrukcje Ministerstwa BezpieczeDstwa Publicznego z 5 i 18 sierpnia 1949 roku w spawie egzekwowania dekretów rzdowych,  Archiwalia, Biblioteki i Muzea Ko[cielne 2002, t. 78, s. 390, za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., s. 39. Pierwsz wspólnot, która zostaBa zarejestrowana na mocy znowelizowanej ustawy byB Zjednoczony Ko[cióB Ewan- geliczny. 62 Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 27 pazdziernika 1932 r. o prawie o stowarzyszeniach (DzU RP Nr 94, poz. 808). 63 Decyzja Urzdu do Spraw WyznaD z 2 lipca 1950 r., w sprawie odmowy rejestracji wyznania Zwiadków Jehowy / Badaczy Pisma Zwitego, APG, UWG, sygn. 1377, k. 93. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 53 szczegóBowo omawiaB sposób wypeBnienia dokumentów rejestracyjnych, w obawie przed negatywn decyzj wBadz wyznaniowych64. 5 sierpnia 1949 r. wydany zostaB dekret o ochronie wolno[ci sumienia i wyznania65. PorczaB on wszystkim obywatelom wolno[ sumienia i wyznania oraz przewidywaB sankcje karne w przypadku nadu|ywania tego prawa. ZakazywaB ograniczania obywateli w ich prawach ze wzgldu na przynale|no[ wyznaniow, bdz przekonania religijne lub bezwyznaniowo[. Zabronione zostaBo odmawianie udostpniania obrzdu lub czynno[ci religijnych z powodu dziaBalno[ci lub pogldów politycznych, spoBecznych albo naukowych. Karane miaBy by nawoBywania do wa[ni religijnych oraz l|enie i wyszydzanie obywateli z powodu przynale|no[ci wyznaniowej. Stalinizacja |ycia politycznego miaBa swoje odzwierciedlenie w prowa- dzonej przez wBadze polityce wyznaniowej paDstwa, która dla wielu zwizków wyznaniowych staBa si wyjtkowo represyjna. W drugiej poBowie lat pidziesitych rozpoczBo si ofensywne dziaBanie skierowane przeciwko zwizkom religijnym. Poprzedzone ono zostaBo rozpracowaniem przez WydziaB V Departamentu V MBP Ko[cioBów i zwizków religijnych66. We wrze[niu na podstawie zebranych informacji o czBonkach poszczególnych Ko[cioBów doszBo do niespotykanych dotd aresztowaD w [rodowisku ewangelicznych protestantów. UB zamknBo wszystkie obiekty nale|ce do tych Ko[cioBów i aresztowano 199 pastorów i aktywnych dziaBaczy [rodowiska prote- stanckiego67. Prze[ladowania dotknBy Zjednoczony Ko[cióB Ewangeliczny, Ko[cióB Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej oraz Zjednoczenie Ko[cioBów Chrystusowych. Niektórzy z aresztowanych opu[cili wizienie dopiero po kilku latach68. W lipcu wydano zakaz dziaBania w Polsce Stowarzyszenia Zwiadków 64 Okólnik nr 5, Aódz X 1949, APG, UWG, sygn. 1386, k. 20. 65 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolno[ci sumienia i wyznania. 66 Spo[ród obiektów Sekcji II opracowywano Ko[cióB Mariawicki, Metodystyczny, Polski Ko[cióB Chrze[cijan Baptystów, Ko[cióB Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej, Zjednoczony Ko[cióB Chrystusowy, Zwiadków Jehowy, Zjednoczony Ko[cióB Ewangeliczny. Poza tym, infiltrowano 12 pozostaBych zwizków nierzymskokatolickich oraz 2 wyznania niechrze[cijaDskie tj.: MuzuBmaDski Zwizek Religijny i Karaimski Zwizek Religijny, AIPN, Departament III MSW, Zakres i organizacja pracy departamentu V [MBP] i wydziaBów V WUBP 1949-1953, 01206/123, b. p., oryginaB, mps, za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 20, s. 138-141. 67 Dziel i rzdz... op. cit., s. 24. 68 W 1953 r. wizienie opu[cili np. czBonkowie wBadz naczelnych KZCh J. Sacewicz, M. Korniluk, B. Winnik, N. Hury, Ko[cióB Zborów Chrystusowych. Rys historyczny (3),  SBowo i {ycie 1995, nr 10-12. Na 9 lat zostaB skazany L. Szenderowski z Zjednoczonego Ko[cioBa Ewangelicznego. 54 ANNA CHABASICSKA Jehowy, który równie| byB poprzedzony aresztowaniami69. Pretekstem staB si bojkot akcji zbierania podpisów pod apelem pokoju (apelem sztokholmskim). Asygnaty tego dokumentu wymagano tak|e od wszystkich Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych. Odmowa podpisania apelu byBa jednoznacznie traktowana jako sprzeciw wobec  pokojowej polityce ZSRR . Prezydia PRN i WRN donosiBy w swoich sprawozdaniach o stanowisku Ko[cioBa rzymsko- katolickiego i poszczególnych mniejszo[ci religijnych wobec tego problemu70. Kilka dni pózniej odbyBa si konferencja Ministra BezpieczeDstwa Publicznego StanisBawa Radkiewicza, podczas której Zwiadkowie Jehowy zostali okre[leni mianem  szpiegów imperializmu siejcych histeri wojenn 71. DziaBania te najprawdopodobniej byBy wynikiem zakrojonej na szerok skal akcji, gdy| do delegalizacji wyznawców Jehowy doszBo równie| w tym samym czasie w radzieckiej strefie Niemiec72. Niechlubny udziaB w prze[ladowaniu Zwiadków Jehowy miaB równie| Ko[cióB rzymskokatolicki, który organizowaB napa[ci na gBosicieli Pisma Zwitego, odmawiaB pochówku na cmentarzu73. O powizaniach z  centralami zachodnimi oskar|ano tak|e Polski Narodowy Ko[cióB Katolicki, spoBeczno[ci ewangeliczne: Zjednoczony Ko[cióB Ewan- geliczny, Ko[cióB Chrystusowy, Ko[cióB Chrze[cijan Wiary Ewangelicznej. Przypuszczalnie wynikiem tych dziaBaD byBo powstanie w 1953 r. po kon- sultacjach z wBadzami nowego tworu jakim byB Zjednoczony Ko[cióB Ewangeliczny. Chcc uzyska peBn kontrol nad wszystkimi wyznaniami komuni[ci podjli si próby ksztaBtowania w[ród hierarchii ko[cielnej oraz duchowieDstwa i wiernych postawy lojalno[ci i ulegBo[ci wzgldem wBadz, która to próba staBa si kolejnym symptomem prowadzonej przez nich polityki wyznaniowej. Temu celowi miaB sBu|y opisany w dalszej cz[ci artykuBu dekret z 9 lutego 1953 r. oraz z 31 XII 1956 r. Majc do[wiadczenie w rozbijaniu jedno[ci Ko[cioBa katolickiego za pomoc  ksi|y patriotów , starano si zrealizowa podobny 69 Szerzej na temat prze[ladowaD Zwiadków Jehowy w 1950 r. zob.: K. BiliDski, Hiobowie XX wieku. Wspomnienia Zwiadków Jehowy (Badaczy Pisma Zwitego), WrocBaw 1998. 70 APG, PMRN, sygn. 1288, Sprawozdanie z przebiegu Narodowego Plebiscytu Pokoju i wypowiedzi poszczególnych wyznawców, k. 7. 71 J. Rzdowski, NajdBu|sza konspiracja PRL?,  Biuletyn IPN 2004, nr 3(38), s. 43. 72 Ibidem. 73 Zwiadcz o tym liczne relacje Zwiadków Jehowy zebrane w przez K. BiliDskiego. M.in. wspomnienia J. Pieniewskiego, S. Florczaka, J. Wilka i wielu innych, zob.: K. Bilinski, Hiobowie XX wieku..., op. cit. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 55 plan w zwizkach nierzymskokatolickich. OdbywaBo si to poprzez sprzyjanie [rodowiskom lojalnym wobec paDstwa, majcym ambicj zajcia silnej pozycji na szczycie wBadz ko[cielnych. Taka sytuacja miaBa miejsce w Ko[ciele metodystycznym, gdzie w koDcu 1951 r. powstaBa frakcja  pastorów demokratów 74, w Ko[ciele Polskokatolickim byBa to grupa inicjatywna na czele z ks. Józefem Dobrochowskim75, kolejna to grupa pastorów z otoczenia ks. Zygmunta Michelisa w Ko[ciele Ewangelicko-Augsburskim, cze[ pastorów popierajcych Jana Kulaka w Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego oraz stronnicy StanisBawa Krakiewicza i PawBa BajeDskiego w [rodowisku ewan- gelicko-baptystycznym. Warto jednak odnotowa, |e Ko[cioBem, w którym nie udaBo si stworzy tzw.  ruchu ksi|y patriotów , byB Ko[cióB prawosBawny i jak zauwa|yB Stefan Dudra zdarzali si duchowni, którzy kontestowali komunistyczn rzeczywisto[76. W dziedzinie dalszego ograniczania uprawnieD majtkowych zwizków wyznaniowych wydano na przestrzeni dwóch lat dwa akty prawne: Ustaw o przejciu przez paDstwo dóbr martwej rki, porczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Ko[cielnego77 oraz dekret o zniesieniu fundacji78. Efektem pierwszej ustawy byBa likwidacja zasady, |e ziemia nale|ca do Ko[cioBa jest wyBczona z postanowieD ustawy o reformie rolnej. W ten sposób nastpiBo dalsze ograniczenie suwerenno[ci Ko[cioBa poprzez objcie kontrol jego zródeB finansowania. Na jej mocy utracono blisko 155 tys. hektarów ziemi oraz utworzono Fundusz Ko[cielny79, który miaB wspiera finansowo potrzebujce zwizki wyznaniowe oraz przede 74 Jej pocztki sigaj 1949 r., o czym [wiadczy notatka sporzdzona w UdSW, AAN, UdSW, sygn. III 4a/11/53, k. 26-27, por. R. Michalak, Protestanci polscy w  nowej rzeczywisto[ci (1945-1956),  Wiz 2004, nr 1, s. 94. 75 AAN, WydziaB III, 9/180, Notatka naczelnika WydziaBu III UdSW z rozmowy z naczelnikiem WydziaBu III Departamentu V MBP w sprawie planowanych przez MBP zmian personalnych w kierownictwie Polskiego Narodowego Ko[cioBa Katolickiego, Warszawa 18 I 1951 r., za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 28, s. 163. 76 S. Dudra, Ko[cióB prawosBawny..., op. cit., s. 57. 77 Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejciu przez paDstwo dóbr martwej rki, porczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Ko[cielnego (DzU Nr 9, poz. 87, zm.: Nr 10, poz.111). 78 Dekret z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (DzU Nr 25, poz. 172). 79 SkBadaB si on z dochodów z nieruchomo[ci ziemskich przejtych przez paDstwo oraz dotacji uchwalanych przez Rad Ministrów. W ten sposób finansowano: odbudow i utrzymywanie ko[cioBów, pomoc materialn i lekarsk dla potrzebujcych duchownych, ubezpieczenia chorobowe duchownych. Nadzór nad Funduszem sprawowaB Dyrektor UdSW. 56 ANNA CHABASICSKA wszystkim ruch prorzdowo nastawionych  ksi|y patriotów . Z kolei dekret o zniesieniu fundacji przewidywaB przejcie caBego majtku fundacji na wBasno[ paDstwa oraz pozostawienie w u|ytkowaniu dotychczasowych posiadaczy, gospodarstw rolnych proboszczów i budynków sBu|cych do celów religijnych, je[li stanowiBy cze[ majtku fundacji. Podsumowaniem ksztaBtowanego w pierwszych latach powojennych stosunku komunistycznego paDstwa do wolno[ci wyznania byBa uchwalona 22 VII 1952 r. przez Sejm Konstytucja80. WprowadzaBa ona rozdziaB Ko[cioBa od paDstwa. WedBug WBadysBawa GomuBki oznaczaBo to  (...) |e paDstwo nie miesza si do wewntrznych spraw Ko[cioBa, a zarazem nie pozwala ko[cioBowi ingerowa w sprawy paDstwowe 81. Z kolei jak uwa|a konstytucjonalista WiesBaw SkrzydBo, konstytucja  (...) wyra|aBa osobliwo[ci epoki, w której powstaBa; podobnie jak inne konstytucje paDstw socjalistycznych przyjmowaBa wzorce radzieckie i kopiowaBa stalinowski model paDstwa 82. Podstaw prawa wyznaniowego w Polsce staB si rozdziaB Ko[cioBa od paDstwa. OznaczaB on  (...) eliminacj tre[ci i inspiracji religijnych ze sfery dziaBania paDstwa. Przy okre[laniu swojej struktury, swych funkcji i celów, paDstwo nie posBuguje si kryteriami wynikajcymi z nakazów moralnych i religijnych zwizków wyznaniowych 83. Jako podstawowe zasady prawa wyznaniowego w art. 70 Konstytucji uznano: wolno[ sumienia i wyznania, swobod wypeBniania funkcji religijnych przez zwizki wyznaniowe, równouprawnienie obywateli bez wzgldu na wyznanie, oraz ustawow form regulacji sytuacji prawnej zwizków wyznaniowych84. W praktyce okazaBo si, |e byBy to jedynie niepoparte faktami puste deklaracje85, czego dowodem byBy wprowadzane ograniczenia przy obsadzaniu stanowisk ko[cielnych, czy te| usuwanie religii ze szkóB. Jednocze[nie na mocy art. 70 nadu|ywanie wolno[ci sumienia i wyznania dla celów godzcych w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej miaBo by karane. Kodeks karny wprowadzaB zaostrzon odpowiedzialno[ wobec duchownych, którzy przy wykonywaniu obrzdów lub innych funkcji religijnych naruszali wolno[ sumienia i wyznania obywateli, na szkod 80 DzU 1952 Nr 33, poz. 232. 81 W. GomuBka, Aktualne zadania szkolnictwa, [w:] Sprawy religii i laicyzacji, red. D. KuBakowska, Warszawa 1964, s. 90. 82 Polskie prawo konstytucyjne, red. W. SkrzydBo, Lublin 1997, s. 57. 83 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe..., op. cit., s. 183. 84 Szerzej zob.: ibidem, s. 175. 85 Por. K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s. 18-19. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 57 paDstwa. Interpretacj pojcia nadu|ycia pozostawiono orzecznictwu sdowemu. Efektem zaostrzania si sytuacji na linii paDstwo  Ko[cioBy byB wspom- niany wcze[niej dekret z 9 II 1953 r. o obsadzaniu duchownych stanowisk ko[cielnych86. ByB on niezbdnym wBadzom aktem prawnym, który wyeliminowaB stan rzeczy jaki nastaB po zerwaniu konkordatu87. Mimo |e skierowany byB przeciwko Ko[cioBowi rzymskokatolickiemu, jego konsekwen- cje prawne objBy tak|e pozostaBe nierzymskokatolickie zwizki wyznaniowe. Odtd duchowne stanowiska ko[cielne mogli zajmowa tylko obywatele polscy, za uprzedni zgod odpowiednich organów paDstwowych, po zBo|eniu [lubowania w UdSW, bdz w PWRN na wierno[ Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W przypadku prowadzenia przez osob duchown dziaBalno[ci sprzecznej z prawem i porzdkiem publicznym, miaBa by ona usuwana ze stanowiska przez zwierzchni organ ko[cielny na |danie organów paDstwowych. StanowiBo to do[ istotn ingerencj w sprawy ko[cielne. W ten sposób wBadzom udaBo si zalegalizowa sprawowanie kontroli nad Ko[cioBami i zwizkami wyznaniowymi, tym bardziej, |e  (...) do 1953 r. wBadze zmuszone byBy raczej pozorowa bezpo[rednie ingerencje w wewntrzko[cielne sprawy personalne 88. W celu wykonania powy|szej ustawy wydano tajn Instrukcj Nr 2789, która precyzowaBa procedur usuwania duchownych ze stanowisk ko[cielnych. MiaBa ona zapewni jednolito[ i elastyczno[ [rodków zmierzajcych do realizacji dekretu. W marcu 1953 r. umarB Józef Stalin. WedBug Jerzego Eislera  jego [mier zamykaBa nie tylko rozdziaB historii ZSRR, ale tak|e oznaczaBa koniec pewnego etapu w dziejach paDstw realnego socjalizmu. Równie| i w Polsce wydarzenie to miaBo daleko idce konsekwencje: otwieraBo cig wydarzeD, które po kilku latach miaBy doprowadzi do Pazdziernika 90. RozpoczB si dBugotrwaBy proces liberalizacji sytemu politycznego, którego jednym z efektów byBo o|ywienie dziaBalno[ci publicznej mniejszo[ci wyznaniowych. WBadze utraciBy peBn kontrol nad nastrojami spoBecznymi, w których [rodowiska wyznaniowe coraz 86 Dekret z dnia 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu duchownych stanowisk ko[cielnych (DzU Nr 10, poz. 32). 87 W wyniku rozwizania konkordatu paDstwo zostaBo caBkowicie odsunite od wpBywu na sprawy organizacyjne i personalne w Ko[ciele rzymskokatolickim. DawaBo to nieograniczon mo|liwo[ obsadzania wa|nych stanowisk w hierarchii ko[cielnej przez duchownych, którzy uwa|ani byli za wrogów ustroju. 88 K. Urban, Ko[cióB PrawosBawny..., op. cit., s. 227. 89 Ibidem, s. 248-249. 90 J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992, s. 52. 58 ANNA CHABASICSKA cz[ciej artykuBowaBy swoje potrzeby i domagaBy si ich realizacji. Koncepcja polityki wyznaniowej wBa[ciwie nie ulegBa zmianie, d|ono jedynie do odnowienia instrumentów i dopasowania ich do nowych realiów politycznych. Liberalizacja |ycia nie oznaczaBa dla komunistów odej[cia od procesu laicyzacji spoBeczeDstwa. Efektem dziesiciu lat pracy w walce z Ko[cioBami byBo wypracowanie prze[wiadczenia, i|  (...) nie mo|na sobie wyobrazi, |e obumieranie religii w szerokiej skali spoBecznej dokonuje si automatycznie  w wyniku zniesienia wyzysku, rozwoju gospodarczego, wzrostu o[wiaty i kultury. Na wiksz lub mniejsz |ywotno[ religii, (...) na tempo odchodzenia od niej szerokich rzesz ludzi du|y wpByw wywiera zwalczanie zabobonów, obskurantyzmu i ciemnoty 91. Tak wic, zadaniem partii byBo dalsze, nieustanne  podnoszenie socjalistycznej [wiadomo[ci mas oraz  walka z pogldami, które postp socjalistyczny hamuj 92. W tym burzliwym okresie warto zwróci uwag na  kontrolowan liberalizacj polityki wobec mniejszo[ci religijnych. Jak podkre[la K. Urban przejawiaBo si to m.in. poprzez:  (...) podjcie prób cz[ciowego naprawienia krzywd i uchylenie niektórych decyzji represyjnych, cz[ciowe rozszerzenie mo|liwo[ci prowadzenia dziaBalno[ci religijnej, podjecie regulacji prawnych, normujcych dziaBalno[ wspólnot wyznaniowych i umo|liwienie kontaktów z pokrewnymi organizacjami zagranicznymi 93. Drugim charakterystycznym dla tego okresu zjawiskiem staB si gwaBtowny wzrost migracji, na któr pozwalaBy, zajte wewntrznymi problemami wBadze. Do Polski wracali na mocy umów repatriacyjnych, {ydzi z ZSRR94, a jak zauwa|yB Piotr Malajczyk, opuszczali j czBonkowie tych mniejszo[ci,  (...) które zwizane byBy z krajami oferujcymi im awans cywilizacyjny i wikszy zakres wolno[ci 95. W tej grupie znajdowaBa si przede wszystkim ludno[ autochtoniczna, nale|ca w du|ej cz[ci do Ko[cioBa Ewangelicko- Augsburskiego, metodystycznego, Polskiego Ko[cioBa Chrze[cijan Baptystów, Ko[cioBa Adwentystów Dnia Siódmego, Ko[cioBa Chrze[cijan Dnia Sobotniego, Zborów Stowarzyszenia Nowoapostolskiego, staroobrzdowców mazurskich, mormonów, Ewangelicznego Stowarzyszenia Modlitwy96. Exodus ludno[ci 91 Sprawy religii..., op. cit., s. 95. 92 Ibidem. 93 K. Urban, Mniejszo[ci religijne..., op. cit., s. 55. 94 Do Polski napBynBo ok. 18 000 {ydów, z których 2/3 natychmiast wyjechaBo na Zachód, A. {bikowski, {ydzi, WrocBaw 1997, s. 282. 95 P. Madajczyk, Mniejszo[ci narodowe..., op. cit., s. 47. 96 K. Urban, Mniejszo[ci religijne..., op. cit., s. 78. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 59 protestanckiej byB na tyle du|y, |e spowodowaB konieczno[ reorganizacji jednostek Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego97. Ewangeliccy duchowni czsto podkre[lali, |e jedn z przyczyn wyjazdu ich wiernych z Polski byBo fikcyjne równouprawnienie wyznaD, co powodowaBo liczne konflikty na tle religijnym98. Warto zaznaczy, |e podobnie jak w pierwszych latach powojennych nastpiB rozdzwik midzy wytycznymi centralnych wBadz wyznaniowych, a ich realizacj przez lokalne organy administracyjne99. UdSW |daB zaBatwienia konkretnych spraw  (...) w interesie ludno[ci autochtonicznej i jej repolonizacji, poniewa| (...) sprawy te maj du|y i caBkowicie negatywny, szkodliwy dla PaDstwa wydzwik 100. Wydarzenia roku 1956 nie doprowadziBy do zmiany polityki wyznaniowej paDstwa, a jedynie do dalszej jej liberalizacji. Niezmiennym elementem tej rzeczywisto[ci byBo utrzymanie caBkowitego nadzoru nad dziaBalno[ci wspólnot religijnych. OdbywaBo si to za pomoc dwóch rodzajów regulacji prawnych. Pierwsza, to rejestracja zwizków w oparciu o prawo o stowarzyszeniach, przeprowadzona w latach 1959-1961, a dotyczca Zjednoczonego Ko[cioBa Ewangelicznego, Zwieckiego Ruchu Misyjnego  Epifania , Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Zwitego, Stowarzyszenia Badaczy Pisma Zwitego, Stolicy Apostolskiej w Jezusie Chrystusie. Ko[cioBa Chrze[cijan Dnia Sobotniego, Zwizku Religijnego Wyznania Moj|eszowego oraz w 1967 r. Jednoty Braci Polskich. W ten sposób dziaBajce zwizki wyznaniowe uzyskaBy osobowo[ prawn101. Druga, to równoczesne 97 Jak czytamy w pi[mie Konsystorza Ko[cioBa Ewangelicko-Augsburskiego do UdSW, reorganizacja objBa w szczególno[ci województwa: wrocBawskie, zielonogórskie i szczeciDskie, APG, UWG, sygn. 1397, k. 164. 98 Spory dotyczyBy przede wszystkim przekazania obiektów sakralnych. Proboszcz parafii w Zielonej Górze napisaB w swoim pi[mie do Konsystorza, |e wspóBwyznawcy nie mogc doczeka si plebani, tym motywuj sw ch wyjazdu na Zachód,  Boj si wpBywu wojujcego katolicyzmu i powstajcych na tym tle konfliktów. (...) WytworzyBa si w tym mie[cie paradoksalna sytuacja, |e Ko[cióB rzymskokatolicki ma wiksze prawa do byBej ewangelickiej plebani, ni| Ko[cióB Ewangelicko-Augsburski i nikt nie chce przeci tego gordyjskiego wzBa, bojc si wyklcia , APG, UWG, sygn. 1397, Pismo proboszcza Jana Zajczkowskiego do UdSW, Legnica 4 IX 1957 r., k. 123. 99 APG, UWG, sygn. 1397, Wycig z protokoBu sesji Miejskiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 8 VII 1961 r., k. 169. 100 APG, UWG, sygn. 1397, Pismo PWRN w Zielonej Górze do Przewodniczcego PMRN w Zielonej Górze, Zielona Góra XI 1958 r., k. 147. 101 Osobowo[ prawn miaBy zwizki wyznaniowe uznane w trybie ustawowym, administracyjnym oraz na podstawie prawa o stowarzyszeniach. Natomiast osobowo[ci 60 ANNA CHABASICSKA zatwierdzanie dla tych wspólnot statutów wewntrznych, które nie tylko regulowaBy ich wewntrzne funkcjonowanie, ale tak|e sankcjonowaBy sprawowanie nadzoru ze strony wBadz administracyjnych102. Poza tym zajto si równie| nowelizacj statutów wewntrznych Ko[cioBów i zwizków wyznaniowych uznanych przed wojn, bdz w latach 1945-1947. Objto nimi Ko[cióB Ewangeliczno-Augsburski, polskokatolicki, Adwentystów Dnia Siódmego, starokatolicki mariawitów, katolicki mariawitów, Ewangelicko- Reformowany, chrze[cijan baptystów, metodystyczny, prawosBawny oraz zwizków religijnych muzuBmaDskiego i karaimskiego. Na skutek osignicia porozumienia rzdu z Episkopatem w grudniu 1956 r., wBadze opisany powy|ej dekret o obsadzaniu stanowisk duchownych zastpiBy nowym o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk ko[cielnych103. Uzale|niB on tworzenie, przeksztaBcanie, znoszenie oraz ustalanie granic i siedzib parafii i diecezji od zgody organów wBadzy paDstwowej. Mianowanie na stanowiska ko[cielne (arcybiskupów, biskupów diecezjalnych i koadiutorów z prawem nastpstwa) wymagaBo uprzedniej zgody rzdu, a w przypadku proboszczów i administratorów zgody odpowiedniego prezydium WRN. Jak dostrzegB Antoni Dudek, w stosunku do uchylonego dekretu z 1953 r.  (...) mo|na zauwa|y zmniejszenie restrykcyjno[ci poszczególnych sformuBowaD (m.in. przez dopuszczenie mo|liwo[ci rozwizywania konfliktów personalnych drog negocjacji) oraz ograniczenie liczby stanowisk, których obsadzenie wymagaBo zgody wBadz paDstwowych (dekret lutowy mówiB ogólnie o stanowiskach ko[cielnych) 104. KoDczc ten krótki szkic, nale|y stwierdzi, i| pierwsze dziesiciolecie funkcjonowania komunistycznej Polski opieraBo si na próbie wprowadzenia rozdziaBu paDstwa od Ko[cioBa. WBadze liczyBy, |e prowadzona przez nich polityka wewntrzna, wzorowana na rozwizaniach radzieckich oraz towarzyszce jej akty prawne, rozwi| problem istnienia Ko[cioBa rzymskokatolickiego i innych zwizków wyznaniowych. Podsumowujc okres prawnej nie posiadaBy zwizki wyznaniowe bdce stowarzyszeniami zwykBymi, szerzej zob.: W. WysoczaDski, Prawo wewntrzne ko[cioBów i wyznaD nierzymskokatolickich w PRL, Warszawa 1971, s. 17. 102 Generaln zasad przy tworzeniu i akceptacji statutów byBo zastpowanie jednoosobowego kierownictwa organami kolegialnymi; szerzej zob.: T. Langer, PaDstwo a nierzymskokatolickie zwizki..., op. cit., s. 209-215. 103 Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk ko[cielnych (DzU z 1957 r., Nr 1, poz. 6). 104 A. Dudek, R. Gryz, Komuni[ci i Ko[cióB w Polsce..., op. cit., Kraków 2006, s. 112. Polityka wBadz wobec mniejszo[ci wyznaniowych& 61 polskiej odwil|y, który nastaB po 1956 r., na przestrzeni kolejnych dziesiciu lat daje si zauwa|y pewne efekty prowadzonej przez lata polityki wyznaniowej paDstwa. Przede wszystkim wyraznie rysuje si znaczny spadek wyznawców Ko[cioBa Ewangeliczno-Augsburskiego i metodystycznego. ByBo to wynikiem nieprzemy[lanej polityki wBadz, która doprowadziBa do zwikszonej w latach 1955-1959 emigracji do Niemiec. Podobny spadek zanotowaB równie| Zwizek Religijny Wyznania Moj|eszowego, tyle tylko, |e wynikaB on zarówno z emigracji do Izraela, jak równie| z zachodzcych procesów laicyzacji mniejszo[ci |ydowskiej. Czy jednak mo|na uzna, |e osignite rezultaty wieloletniej pracy organów wBadzy, doprowadziBy do sukcesu promowanej koncepcji laicyzacji |ycia? Wydaje si, |e chyba nie. Najlepszym dowodem na nieskuteczno[ doboru metod, jak równie| [rodków prawnych jest obserwowany w latach represji dynamiczny rozwój najbardziej prze[lado- wanego [rodowiska Zwiadków Jehowy, które przez caBy okres PRL wielokrotnie zwikszyBo swoj liczebno[. To przywizanie wiernych do swojej religii doprowadziBo w latach nastpnych do konieczno[ci normalizowania stosunków z Ko[cioBem rzymskokatolickim i zwizkami wyznaniowymi. The policy of authorities for reason denominational Minorities in Poland in years 1945-1956 S u m m a r y The article discusses political and legal aspects of functioning of religious minorities in the early post war years, which were heavily influenced by the concept of nationally homogeneous state promoted at that time by the state authorities. The minorities were wrongly treated as a non Polish, thus a hostile element. The existing stereotypes hindered legalisation of religious congregations, rebuilding church structures and attracting the faithful lost during the war. Religious minorities for many years functioned at the margin of social life. Struggling for survival, they tried to avoid an open conflict with the authorities, thus compromising their prestige, while the communist state used them for current political needs, mainly in its conflict with the Roman Catholic Church. Only the political relaxation of 1956 brought about the longed for liberalisation of the state religious policy. 62 ANNA CHABASICSKA Die Politik der Mächte angesichts konfessioneller Minderheiten in Polen in den Jahren 1945-1956 Z u s a m m e n f a s s u n g Der Gegenstand der vorliegenden Abhandlung sind die Überlegungen zum Thema des Funktionierens der konfessionellen Minderheiten in den ersten Nachkriegsjahren. Die zu jener Zeit von der Regierung geförderte Idee des Nationalstaates hatte ihre Konsequenzen für den Bereich, in welchem diese Minderheiten funktionierten. Sehr oft wurden sie, fälschlicherweise, als das nicht-polnische und daher feindliche Element behandelt. Die vorkommenden Klischeevorstellungen erschwerten und verspäteten die Legalisierung von Religionsgesellschaften, den Wiederaufbau der kirchlichen Strukturen, die Gewinnung der im Laufe des Krieges verlorenen Gläubigen. Die konfessionellen Minderheiten in Polen existierten viele Jahre hindurch am Rande des gesellschaftlichen Lebens. Indem sie um das Überleben kämpften, bemühten sie sich, einen offenen Konflikt mit der Staatsmacht zu vermeiden, wodurch sie ihre Autorität einbüssten. Dazwischen nutzte der kommunistische Staat sie für die Umsetzung seiner aktuellen, politischen Ziele, vor allem für seinen Kampf gegen die römisch-katholische Kirche, aus. Erst politisches Tauwetter des Jahres 1956 brachte mit sich die lang erwartete Liberalisierung der staatlichen Religionspolitik.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Polityka państwa wobec sektorów nafty i gazu w latach 1990–2010
Polityka Hiszpanii wobec UE
Głuchowska Wójcicka Polityka UE wobec Arktyki
Material09 Polityka UE wobec sektora MSP cz2
03 NIEMIECKA POLITYKA DEMOGRAFICZNA WOBEC POLSKI
09 B Abdalla Polityka UE wobec Bliskiego Wschodu
Polityka UE wobec przestępczości
Polityk katolik wobec in vitro w świetle nauczania Kościoła
Polska wobec europejskiej polityki energetycznej
Smith PolitykaKPCh Mniejszosci
Polityka Unii Europejskiej wobec Chin
2013 nr 26 Rosyjska polityka wobec Zachodu – wybrane zagadnienia
PRL i Polacy wobec Praskiej Wiosny
komunizm historiografia wobec polityki ipn

więcej podobnych podstron