6218157406

NADPROŻE (PORTAL) [ łac.], arch. lub arch.-rzeźb. obramowanie otworu drzwiowego, pot. także wejście z takim obramowaniem; otwór jest po bokach ujmowany w glify o różnych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk; portale bardziej rozbud. mają zwieńczenia w formie odcinków belkowania, szczytów itp.; w zależności od charakteru podpór i kształtu zwieńczeń rozróżnia się portale: kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; portale występują od starożytności; w średniow. architekturze sakralnej wykształcił się typ portalu o szerokich, skośnie wciętych w mur ościeżach, z wstawionymi w ich uskoki kolumienkami, a górą archiwoltami, z tympanonem nad wejściem; portale te (portale perspektywiczne) były bogato dekorowane rzeźbą ornamentalną i figuralną, prezentującą złożone programy treściowe; w okresie renesansu przeważały w portalach zestawy elementów architektury klas., w okresie baroku wzrosła znacznie plastyka detali arch. i rzeźb., charakterystyczne też były m.in. portale, których zwieńczenia łączono z balkonem piętra.

NIMB - w sztukach plastycznych krąg świetlisty wokół głów istot boskich i świętych (najczęściej promienisty, krzyżowy, trójkątny, czworoboczny). Inaczej tzw. aureola.

PIETA [wł.], szt. piast, przedstawienie martwego Jezusa Chrystusa leżącego na kolanach boleściwej Marii; wywodzi się zapewne ze średniow. tzw. traktatów pasyjnych; pojawiła się w XIV w., rozpowszechniła w XV i XVI w.; najbardziej znana jest Pieta watykańska Michała Anioła; często występuje w sztuce poi., gł.

(m.in. piety z Wojnicza i z Lubiąża).

Michał Anioł, Pieta Watykańska, Bazylika Św. Piotra w Rzymie

PILASTER [franc. < wł.], element arch. w formie płaskiego pionowego występu z lica ściany; pełni funkcję podpory i dekor. rozczłonkowania ściany, występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych itp.; analogicznie jak kolumna składa się z głowicy (określonego porządku), gładkiego lub kanelowanego trzonu, często również z bazy i cokołu; może występować w formie zwielokrotnionej (pilastry coraz węższe, nałożone na siebie)

PINAKIEL [ franc. < łac.], fiala, charakterystyczny dla gotyku dekor. element arch. w postaci wysmukłej kam. sterczyny o czworobocznym trzonie i stromym, ostrosłupowym daszku, z szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie; pinakle wieńczyły przypory, naroża wieżyczek, wimpergi, portale, ołtarze itp.

PLAFON [ franc.], szt. piast, duże pole dekor. w centr. części sufitu lub sklepienia, przeważnie zdobione malowidłem ściennym, czasem olejnym na płótnie, rzadziej dekoracją stiukową; plafony występowały już w starożytności i sztuce wczesnochrześc.; rozpowszechniły się od renesansu, zwł. w okresie baroku (plafony iluzjonistyczne) i rokoka, także w XIX w.

PORTYK [ łac.], rodzaj otwartego przedsionka, część budowli, poprzedzająca najczęściej gł. wejście, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów na wysokość jednej lub dwóch kondygnacji, często zwieńczona trójkątnym frontonem; portyk może też być zagłębiony w budynek (portyk wgłębny); portyk wykształcił się w starożytności, od renesansu powszechny w architekturze świeckiej i sakralnej.

Portyk kolumnowy Neue Wachę w Berlinie (proj. Karl Friedrich

Schinkel)

PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE, systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy,

Słownik terminów - historia sztuki 13