6878601240

gadnieniami. Ich rozmiar uzmysławiają narodzone w latach osiemdziesiątych XIX w. inicjatywy wydawnicze, jak Encyklopedia wychowawcza, "Rocznik Pedagogiczny", "Przegląd Pedago-giczny" czy "Muzeum". Dziecko, zwłaszcza u Prusa, staje się częstym bohaterem literackim. Nie jest to romantyczna kreacja małego geniusza, naznaczonego już w kolebce stygmatem cierpienia. Pozytywistyczne dziecko demaskuje zło społeczne, tworzone przez dorosłych. Moment psycho-społecznej inicjacji, tak częsty w ówczesnej prozie, akcentował niewinność dziecka, jego brak uprzedzeń. Złu można zaradzić przez odpowiednie wychowanie, a najlepsze* skłonności zmarnować przez głupotę, lekkomyślność czy anachroniczną skalę wartości wychowawcy.

Takie przekonania legły u podłoża Sierocej doli, Grzechów dzieciństwa, Emancypantek... 0 tym mówi niejedno opowiadanie Konopnickiej. Podpatrywaniu dziecięcego świata przez pisarzy towarzyszyły zamierzenia perswazyjne, mimo to potrafili oni rozpoznać jego specyfikę i autonomiczne wartości. Ich ustami dziecko upomniało się o prawo do dziecięctwa, do zabawy, odrębnego świata fantazji. Do zabawek, więc i do lalki. Obserwacje psychologów były tu wspierane przez ustalenia etnologów, starających się w kulcie "kłód i kamieni" dostrzec

Q

więź, która łączy człowieka pierwotnego z ucywilizowanym . Lalka stała się przedmiotem wielostronnych obserwacji, dzięki którym Fryderyk Oueyrat mógł później sformułować zasadnicze przyczyny jej popularności u dzieci. Jego zdaniem lalka zaspokaja podstawowe instynkty dziecięce, tj. instynkt macierzyństwa i naśladownictwa, a przy tym "odpowiada pragnieniu odgrywania roli przyczyny"¹⁰.

Z tych względów jest ona częstym rekwizytem w ówczesnym obrazie dziecka. Jest obiektem pożądania i środkiem wychowawczym. Przypomnijmy, że bohaterka Anielki, kiedy rozbudził się w niej talent poetycki, obiecuje w wierszu młodszemu •bratu, iż nieobecna matka wróci i "kupi lalkę z porcelany, / Którąś tak bawić się lubił". Pan Karol w Jednya z wielu,

162