Rola węgla kamiennego w polskiej gospodarce.
Stan aktualny i szanse jej zwiększenia.
Węgiel kamienny od co najmniej kilku stuleci stanowi jedno z podstawowych z
ródeł
energii pierwotnej w światowej gospodarce energetycznej. Nie ulega wątpliwości, że w wielu
krajach świata właśnie węgiel kamienny- jako z
ródło energii- był podstawą ich rozwoju
gospodarczego i cywilizacyjnego.
Aktualne zasoby paliw kopalnych wyglądają następująco:
" Węgiel kamienny i brunatny  70,0 %
" Ropa naftowa  15,2 %
" Gaz ziemny  14,8 %.
Jak łatwo zauważyć, węgiel stanowi ogromną większość zasobów energii pierwotnej.
Spójrzmy wobec tego na światową lokalizację węgla. Geograficzna struktura rozmieszczenia
światowych zasobów węgla prezentuje się następująco:
" Kraje byłego ZSRR - 23,4 %
" Afryka - 6,2 %
" Azja - 8,8 %
" Australia - 9,3 %
" Chiny - 11,6 %
" Ameryka Północna - 26,1 %
" Ameryka Południowa i Środkowa - 2,2 %
" Europa - 12,4 %.
Warto zwrócić uwagę, iż na terenie byłych krajów ZSRR oraz Ameryki Północnej znajduje
się niemal połowa światowych zasobów węgla. Celem mojej prezentacji jest jednak rola
węgla w polskiej gospodarce, w związku z tym spójrzmy jak wygląda produkcja węgla
w Unii Europejskiej:
" Polska  51 %
" Czechy  7 %
" Hiszpania  7 %
" Niemcy  18 %
" Francja  2 %
" Wielka Brytania  15 %.
Po wstąpieniu nowych krajów do dawnej  15 Polska zajmuje czołowe miejsce w produkcji
węgla kamiennego w UE  51%. Skoro produkujemy tyle węgla, z pewnością odgrywa
on ważną role w naszej gospodarce. Zanim jednak przejdę do sedna problemu, chciałbym
przedstawić kilka faktów z górnictwa węgla kamiennego w Polsce w roku 2004.
Górnictwo węgla kamiennego w Polsce w 2004 roku:
" Sprzedaż węgla kamiennego ogółem zwiększyła się w porównaniu do 2003 r.
o 0,3 mln t i wyniosła 98,8 mln t. zwiększenie sprzedaży ogółem uzyskano przy
obniżeniu sprzedaży w kraju o 0,5mln t i zwiększeniu sprzedaży do państw Unii
Europejskiej oraz na eksport do innych krajów o 0,8mln t. wydobycie węgla
Rola węgla kamiennego w polskiej gospodarce. Stan aktualny i szanse jej zwiększenia.
kamiennego po raz pierwszy od początku transformacji polskiego górnictwa
do warunków rynkowych spadło poniżej poziomu 100 mln t (99,3 mln t).
" Zwiększenie tempa obniżania zatrudnienia w górnictwie, do czego przyczyniło
się wejście w życie przepisów ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (łączny spadek
zatrudnienia wyniósł 9,4 tys. osób).
" W rezultacie korzystnej sytuacji na rynkach zbytu, średnia cena zbytu węgla
ukształtowana się na poziomie 187,88 zł/t i była wyższa niż z 2003 r. o 44,7 zł/t,
tj. 31,2 %. Średnia cena zbytu węgla kierowanego na eksport do innych krajów
wzrosła przy tym o 93,1 % osiągając poziom 204,97 zł/t. Przy jednostkowym koszcie
sprzedanego węgla wynoszącym 157,44 zł/t, jednostkowy wynik ze sprzedaży węgla
wyniósł 30,44 zł/t.
" Zysk ze sprzedaży węgla przyczynił się w decyduj abym stopniu do osiągnięcia
dodatniego wyniku finansowego netto górnictwa węgla kamiennego w wysokości
2 706,9 mln zł. W 2004 r. nastąpiła wyraz
na poprawa sytuacji płatniczej
przedsiębiorstw górniczych, wyrazem czego było pełne regulowanie należnych
bieżących płatności publicznoprawnych wobec ZUS, Funduszu Pracy, itp.
" W 2004 r. nastąpiło obniżenie poziomu zobowiązań górnictwa węgla kamiennego
z poziomu 8,7 mld zł na koniec 2003 r. do 8,0 mld zł na dzień 31 grudnia 2004 r.
Osiągnięta poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw górniczych stwarza warunki
do dalszego obniżania poziomu zobowiązań.
Zużycie energii pierwotnej w ostatnich latach w Polsce było związane z realizowanymi
programami restrukturyzacyjnymi i modernizacją gospodarki. W okresie od roku 1994
do 2003 udział węgla kamiennego w strukturze zużycia energii pierwotnej zmalał o około
11 %. Spadek udziału węgla kamiennego odbywał się przede wszystkim na rzecz udziału
ropy naftowej (wzrost z 16 % w roku 1994 do 23 % w roku 2003) i gazu ziemnego (wzrost
z 8 % w roku 1994 do 12 % w roku 2003). Struktura zużycia energii pierwotnej w Polsce
zasadniczo różni się od struktury zużycia energii pierwotnej państw należących od wielu lat
do Unii Europejskiej. Wysokie, krajowe zasoby węgla kamiennego kształtują wysoką pozycję
tego surowca w strukturze energii pierwotnej w Polsce. Pomimo spadku jego udziału
w strukturze zużycia paliw pierwotnych, udział węgla kamiennego jest nadal znacznie wyższy
niż w krajach byłej piętnastki Unii Europejskiej. Na podstawowe różnice w strukturze zużycia
energii pierwotnej w Polsce i wówczas piętnastu krajów należących do Unii Europejskiej
wpływają:
" Ponad czterokrotnie większy udział zużycia węgla kamiennego w Polsce (około 62 %)
niż w UE (15 %),
" Dwukrotnie niższy udział paliw węglowodorowych w Polsce (ponad 35 %)
w porównaniu z UE (63 %),
" Brak energetyki jądrowej w Polsce; w UE to średnio około 16 % udziału w strukturze
paliw pierwotnych,
Zużycie węgla kamiennego w latach 1990  2003 zmniejszyło się odpowiednio
ze 119 926 tys. t do 84 691 tys. t. Największy udział w krajowym zużyciu węgla kamiennego
mają elektrownie i elektrociepłownie zawodowe (52 %). Istotny udział w krajowym zużyciu
stanowią odbiorcy węgla kamiennego  pozostali , do których należą: gospodarstwa domowe,
ciepłownie, przemysł i inne działy gospodarki (27 %), koksownie (15 %) oraz
elektroenergetyka przemysłowa ( 6%). Dominującym paliwem dla elektrowni
i elektrociepłowni jest węgiel kamienny i brunatny, a dla ciepłowni tylko węgiel kamienny.
Dla elektrowni i elektrociepłowni udział węgla z zużyciu paliw wyniósł w 1995 r. 98,2 %,
2
Rola węgla kamiennego w polskiej gospodarce. Stan aktualny i szanse jej zwiększenia.
a w roku 2002 zmalał do 95,68 %. Wzrósł znacząco udział gazu  odpowiednio z 0,17 %
do 1,75 %, a udział paliw odnawialnych z 0,09 % do 0,59 %; udział energii wodnej
praktycznie nie uległ zmianie: 0,44 % w roku 1995 i 0,54 % w roku 2002.
Głównym celem polityki energetycznej w większości krajów jest zapewnienie
bezpieczeństwa energetycznego państwa, rozumianego jako:
" Bezpieczeństwo dostaw energii wymaganego rodzaju i wymaganej jakości;
" Akceptowalne dla gospodarki i odbiorców ceny poszczególnych nośników energii;
" Ograniczenie negatywnego wpływu energetyki na środowisko.
Na bezpieczeństwo dostaw energii w Polsce wpływa przede wszystkim bezpieczeństwo
dostaw energii pierwotnej. Zmiana struktury energii pierwotnej na bardziej
zdywersyfikowaną o większym udziale szlachetnych nośników energii jest, obok
racjonalizacji użytkowania paliw i energii, głównym zadaniem długoterminowym w polityce
energetycznej każdego państwa. Polska dysponuje znacznymi zasobami krajowymi paliw
stałych ( węgla kamiennego i brunatnego), natomiast mniejszymi zasobami paliw
węglowodorowych (gazu ziemnego i ropy naftowej). W tej sytuacji zróżnicowanie
i zrównoważenie struktury nośników energii, które tworzą bilans paliwowy, wymaga importu
brakujących paliw, jednakże nie jest to zagrożeniem dla bezpieczeństwa energetycznego
kraju. Zagrożeniem może być natomiast:
" Niekorzystna struktura importu,
" Nierzetelni dostawcy,
" Uzależnienie się od jednego dostawcy,
" Niekorzystne ceny,
" Niekorzystne klauzule kontraktów.
Największe uzależnienie Polski od importu występuje w zakresie ropy naftowej, której udział
w zużyciu krajowym w latach dziewięćdziesiątych XX w. znacznie przekraczał 90 %.
W ostatnich latach, dzięki wydobyciu krajowemu, udział importowanej ropy nieznacznie się
zmniejszył. Import gazu ziemnego to także element dużego uzależnienia, jednak nie tak
wysokiego jak ropy naftowej. Obecnie import gazu przekracza 65 % zużycia krajowego
i pochodzi w znacznej większości z Rosji. Bezpieczeństwo dostaw gazu jest sprawą bardzo
istotną dla gospodarki i ważnym celem polityki energetycznej kraju.
Struktura energii pierwotnej naszego kraju wynika z posiadanych zasobów. Stąd węgiel
kamienny jest nadal podstawowym nośnikiem energii w naszej gospodarce i ważnym
składnikiem bezpieczeństwa energetycznego. Węglowa monokultura naszych zasobów
energetycznych tworzy nietypową w skali międzynarodowej specyficzną strukturę zużycia
nośników energii pierwotnej. Zasoby węgla kamiennego, którymi dysponujemy, (w tym
zasoby już udostępnione) oraz koszt ich wydobycia pozwalają potwierdzić tezę o bardzo
istotnym znaczeniu węgla kamiennego dla gospodarki. Stąd należy stwierdzić,
że w najbliższym dwudziestoleciu zapewnienie bezpieczeństwa i efektywność dostaw węgla
kamiennego nie tylko dla sektora wytwarzania energii, ale także dla hutnictwa, będzie wielka
szansą dla polskiego górnictwa.
Warto zwrócić uwagę na obowiązek wypełnienia wymagań ekologicznych zgodnie
z przepisami Unii Europejskiej, które będą skutkowały rezygnacją z eksploatacji starych
bloków energetycznych niespełniających odpowiednich norm. Rezygnacja ta będzie
prowadzić do zastępowania tych z
ródeł nowoczesnymi jednostkami produkcyjnymi. Jednostki
te, wykorzystujące najnowocześniejsze technologie spalania węgla, powinny być wysoko
3
Rola węgla kamiennego w polskiej gospodarce. Stan aktualny i szanse jej zwiększenia.
sprawne i spełniające przy tym wymagania ekologiczne. Biorąc pod uwagę te argumenty,
konieczna jest kontynuacja restrukturyzacji przedsiębiorstw sektora górnictwa kamiennego.
Również sektor wytwarzania energii jest z
ródłem emisji dwutlenku węgla, dwutlenku siarki
oraz pyłów. Ponad to, kopalnie węgla kamiennego powodują zmiany w krajobrazie i szkody
materialne na powierzchni oraz niekorzystnie wpływają na jakość wód. Stąd podstawowym
kierunkiem będzie zmniejszenie oddziaływania na środowisko górnictwa węgla kamiennego
i podsektora wytwarzania energii, a co za tym idzie  wprowadzenia nowych rozwiązań
technologicznych nie tyko w samym górnictwie, ale i w całym podsektorze wytwarzania
energii. Potrzeba sprostowania wymogom ekologicznym wymusi:
" Stosowanie czystych technologii węglowych, które w przyszłości będą podstawą
wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej. Istotny jest także rozwój technologii
umożliwiających utylizację dwutlenku węgla ze spalin, dla ograniczenia emisji gazów
cieplarnianych.
" Zmniejszenie oddziaływania związanego z wydobyciem węgla kamiennego
na środowisko dla przywrócenia terenom zdegradowanym działalnością górniczą
walorów użytkowych i krajobrazowych. Dlatego konieczne jest dalsze podejmowanie
działań umożliwiających zmniejszenie zrzutów wód zasolonych z kopalń do wód
powierzchniowych i stosowania technik eksploatacji zmniejszającej wpływ
działalności górniczej.
Czysty węgiel  charakteryzujący się bardzo małymi zawartościami popiołu i siarki,
oraz kalorycznością zbliżoną do olejów opałowych.
Podsumowanie.
" Węgiel kamienny jest i będzie podstawowym nośnikiem energii pierwotnej w Polsce
i podstawą bezpieczeństwa energetycznego. Relatywnie korzystna baza zasobowa
stanowi istotny składnik szans węgla kamiennego, jednak wykorzystanie tych szans
zależy od zdolności przedsiębiorstw górniczych do konkurencyjności.
" Wykorzystanie szans w sferze konkurencyjności węgla kamiennego zależy przede
wszystkim od poprawy wydajności pracy będącej wynikiem podniesienia sprawności
zarządzania, rozwoju techniki i technologii wydobycia.
" Zaawansowane procesy restrukturyzacji węgla kamiennego powinny być
kontynuowane i ukierunkowane na restrukturyzację rozwojową;
" Obecność Polski w UE wiąże się z koniecznością przestrzegania norm wynikających
z Traktatu Akcesyjnego; szczególnej intensywności działań wymaga ograniczenie
negatywnego wpływu procesu produkcji i użytkowania węgla na środowisko.
" W polityce energetycznej Polski, węgiel jest traktowany jako jedno z podstawowych
z
ródeł energii pierwotnej. Zarówno prawo polskie, jak i unijne, zezwala w ramach
procesów restrukturyzacyjnych wspomagać zmiany w górnictwie węgla kamiennego
i to należy traktować jako kolejny wektor szansy jego rozwoju.
" Polskie górnictwo węgla kamiennego wymaga znaczących nakładów na modernizację
techniczną kopalń i poprawę w sferze ochrony środowiska. Należy bowiem podkreślić
potrzebę ekologizacji produkcji i wykorzystania węgla do tego stopnia, aby spełnić
wymagania norm emisji gazów i pyłów.
" Ze względu na bezpieczeństwo energetyczne kraju i poziom zużycia paliw, wielkość
wydobycia węgla w Polsce nie musi spadać, pod warunkiem wzmożenia działań
ukierunkowanych na  Czystą Produkcję , czyli technologicznie czyste spalanie.
4
Rola węgla kamiennego w polskiej gospodarce. Stan aktualny i szanse jej zwiększenia.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej stworzyło nową sytuację w górnictwie węgla
kamiennego. Polski węgiel stał się węglem unijnym. Bezpieczeństwo energetyczne Polski
związane jest z bezpieczeństwem energetycznym Unii. Polski węgiel może być gwarantem
bezpieczeństwa energetycznego UE, gdyż Polska jest obecnie największym producentem
węgla we Wspólnocie. Nowa sytuacja powinna wpłynąć na zmianę programów
restrukturyzacyjnych polskiego górnictwa. Zamiast likwidacji kopalń, należy rozważyć
zwiększenie wydobycia węgla. Z jednej strony oznaczałoby to obniżenie kosztów
jednostkowych pozyskania węgla, co pozwalałoby oferować niższe, konkurencyjne ceny,
a z drugiej strony można by uzyskać dodatkowy węgiel z przeznaczeniem na unijny rynek.
Reasumując oraz biorąc pod uwagę rolę węgla kamiennego w skali światowej, wysuwa się
kolejnych kilka wniosków, mianowicie:
" Węgiel jest dyspozycyjny w stopniu pozwalającym zaspokoić gwałtownie rosnący
popyt na węgiel energetyczny; pomimo wyczerpywania złóż pozostaną one ogromne
zarówno co do ilości węgla jak i w porównaniu do zasobów ropy i gazu.
" Węgiel jest dostępny zwłaszcza po przetworzeniu go na energię elektryczna dla
rosnącej liczby ludzi; ceny węgla na międzynarodowym rynku pozostaną stabilne lub
wzrosną znacznie mniej aniżeli ceny ropy i gazu; węgiel przyczyni się
do zmniejszenia o połowę (do 2030 r.) liczby ludzi bez dostępu (lub z dostępem
ograniczonym) do energii.
" Węgiel, z którego w 2030 roku prawdopodobnie będzie wytwarzać się
72 % energii będzie akceptowalny o ile będą stosowane wdrożone technologie
czystego węgla, skuteczne usuwanie metanu i dwutlenku węgla.
Opracował:
Piotr Błażejewski
[e-mail]
5