KOP biul 3 2013

K O MI T E T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y
P O L S K I E J A K A D E MI I N A U K
Biuletyn
Komitetu ochrony Przyrody
PolSKieJ AKAdemii nAuK
Vol. 3 4 / 2012 2013
K R A K Ó W
SPIS TREŚCI CONTENTS
Od Redakcj i ( Fr om t he Edi t or )
Z. Mirek: Rok Ochrony Przyrody Ojczystej (Year of Homeland Nature Protection) . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Art ykuł y probl emowe i przegl ądowe (Topi cal and revi ew art i cl es)
J. Kruszelnicki: Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody (The role of the Polish national
parks in the conservation of nature) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
J. Partyka: Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody parków narodowych na przykładzie Ojcow-
skiego Parku Narodowego (Ten priorities in the nature protection of national parks based on the case of
the Ojców National Park). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
H. Okarma, Z. Głowaciński: Zarządzanie populacjami zwierząt łownych w parkach narodowych
(Management of game species populations in national parks) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
P. Czarnota: Problemy ochrony porostów w polskich parkach narodowych (Problems with the conse-
rvation of lichen biota in Polish national parks) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
P. Pawlaczyk: Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych z perspektywy orga-
nizacji pozarządowych (Current nature conservation problems in Polish national parks: a non-governmental
organisation perspective) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
P. Skawiński: Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym: wsparcie czy
przeszkoda? (Social perception of nature conservation in the Tatra National Park: support or an obstacle?) . . . 61
L. Tomiałojć, W. Walankiewicz: Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków
w naszych parkach narodowych (Polish national parks and a long-term thriving of rare bird species) . . . . 71
K. Wozniak: Czy możliwa jest skuteczna ochrona polskich parków narodowych? Przykład Słowińskiego
Parku Narodowego (Is it possible to efficiently protect Polish national parks? Słowiński National Park case
study) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
S t a n o w i s k a K o m i t e t u O c h r o n y P r z y r o d y P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k
( S t a t e m e n t s o f t h e C o m m i t t e e o n N a t u r e C o n s e r v a t i o n o f t h e P o l i s h
Academy of Sciences)
Apel Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie poszerzenia obszaru ochrony
azalii pontyjskiej (Rhododendron luteum Sweet) na stanowisku w Kołaczni (The appeal by the Com-
mittee on Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences concerning the extending of the protected
area for Yellow Azalea (Rhododendron luteum Sweet) on the site in Kołacznia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Apel Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie ochrony ścisłej i częściowej w kontek-
ście tworzenia planów ochrony parków narodowych (An appeal by the Committee on Nature Conservation of
the Polish Academy of Sciences concerning strict and partial protection in the context of preparation protection plans
for national parks). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Apel Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie prywatyzacji kolejki linowej na
Kasprowy Wierch (An appeal by the Committee on Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences
concerning privatization of the Mt. Kasprowy Wierch cable car line) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Stanowisko i apel Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie umieszczenia Do-
liny Kościeliskiej w Tatrach na liście Światowego Dziedzictwa (Kulturowego i Przyrodniczego)
w ramach wpisu polsko-słowackiego Doliny Mezozoiczne Karpat Zachodnich (A statement and
an appeal by the Committee on Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences concerning putting
the Dolina Kościeliska valley in the Tatra Mts on the World Heritage List within the Polish-Slovak entry The
West Carpathian Mesozoic Valleys ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Poparcie uczestników konferencji: Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywili-
zacyjnych dla idei utworzenia parku narodowego Pogórza Karpackiego (A support of the participants
of the conference: Nature conservation in Poland facing present civilizational challenges for the idea of
establishing of the Carpathian Foothills National Park) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Var i a ( Var i a)
J. Kruszelnicki: Fundacja Na Rzecz Ochrony Przyrody i Krajobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazo-
wego i Dorzecza Krutyni (Foundation for Nature and Landscape Conservation of the Masurian Landscape
Park and Krutynia River Basin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
J. Kruszelnicki: Udział Komitetu Ochrony Przyrody PAN w Konferencji Narodów Zjednoczonych
w sprawie Zrównoważonego Rozwoju Rio+20; 20 22 czerwca 2012 r. (Participation of the Committee
for Rio+20 The United Nations Conference on Sustainable Development; 20 22 June 2012) . . . . . . . . . . . . 105
L. Tomiałojć [tłum.]: O ścisłej ochronie przyrody. Fragmenty z książek dr F. R. Sztilmarka (About
strict nature protection. Extracts of the F. R. `til"mark's books) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Z. Mirek, W. Paul: Actions for Wild Plants 6. Konferencja Planta Europa, Kraków, Instytut Bo-
taniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, 23 27 maja 2011 r. Sprawozdanie ( Actions for
Wild Plants 6th Planta Europa Conference, Kraków, the W. Szafer Institute of Botany of Polish Academy
of Sciences, 23 27 May 2011 Report) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
J. W. Sneep: Laudacja na cześć prof. dr hab. Romualda Olaczka z okazji nadania mu Nagrody Silver
Leaf Planta Europa (Laudation in honor of prof. dr hab. Romuald Olaczek on the occasion of conferring
him the Silver Leaf Planta Europa award) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Deklaracja Krakowska 2011 Planta Europa (Planta Europa Kraków Declaration 2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
A. Nikel: Informacja o zmarłym Członku KOP PAN, Profesorze Krzysztofie Jakubowskim (The infor-
mation about the late Member of the Committee, Professor Krzysztof Jakubowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
A. Nikel: 23. sesja Światowego Kongresu Ochrony Przyrody krótka informacja (23rd session of the
IUCN World Conservation Congress a brief information). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
A. Nikel: Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych konferencja
naukowa, Kraków, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 24 25 pazdziernika 2013 r.
( Nature conservation in Poland facing present civilizational challenges scientific conference, Kraków, the
Institute of Nature Conservation, Polish Academy of Sciences, 24 25 October 2013) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
A. Nikel: Kalendarium prac Komitetu (Calendar of Committee activity) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Fotografie krajobrazów i roślin z obszaru Tatrzańskiego Parku Narodowego na stronach nr: 6, 18, 27, 28, 34, 60, 70, 86,
92, 96, 99, 101, 102, 126, 133 i 134 są autorstwa Zbigniewa Mirka.
Photographs of landscapes and plants of the Tatra National Park on pages: 6, 18, 27, 28, 34, 60, 70, 86, 92, 96, 99, 101,
102, 126, 133, and 134 have been taken by Zbigniew Mirek.
Od REdakCjI
ROK OCHRONY PRZYRODY OJCZYSTEJ
Year of Homeland Nature Protection
Lata 2012 i 2013 przywołują dwie, wspominane już przez nas wcześniej, różnice, szczególnie ważne
dla ochrony przyrody w Polsce.
W roku 2012 minęła setna rocznica powstania pierwszej polskiej organizacji ochrony przyrody,
jaką była Sekcja Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego (pózniej Polskiego Towarzystwa Tatrzań-
skiego). Jej szeroko zakrojona działalność torowała drogę organizacyjnym i prawnym podstawom
nowoczesnej ochrony przyrody. To, że jej aktywność skierowana była głównie ku Tatrom i Podtatrzu
nie czynił z niej wcale organizacji mało znaczącej. Tatry, jako ówczesna mekka turystyki górskiej
oraz tygiel ogólnonarodowej kultury, były bowiem w tamtym czasie centrum kształtowania się
podstaw ochrony przyrody.
Z kolei na rok 2013 przypada setna rocznica innego ważnego wydarzenia, jakim była publi-
kacja Kultura a natura autorstwa Jana Gwalberta Pawlikowskiego współtwórcy i pierwszego
przewodniczącego wspomnianej już Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego. Ta niezbyt
obszerna broszura stanowi swoisty manifest ideowy ochrony przyrody ważny nie tylko dla kul-
tury polskiej. Wyjątkowa aktualność i bogactwo zawartych w nim myśli czynią zeń dzieło warte
szczególnego przypomnienia.
Oba przywoływane tu wydarzenia stały się powodem ogłoszenia, na wniosek Komitetu Ochrony
Przyrody PAN i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Roku Ochrony Przyrody Ojczystej, rozcią-
gającego się de facto na dwa lata (2012/2013). Honorowy Patronat nad obchodami tego Roku objął,
na wniosek Komitetu, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Wśród ważnych wydarzeń, które złożyły
się na świętowanie Roku Ochrony Przyrody Ojczystej, warto wspomnieć różnego typu spotkania,
przygotowane zarówno przez Komitet, jak i współpracujące z nim organizacje i instytucje, takie jak:
Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP), Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk
(IOP PAN), Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Tatrzański Park Narodowy, Akademia Wychowania
Fizycznego w Krakowie, i inne.
Najważniejszym wydarzeniem roku 2013 była ogólnopolska konferencja pt.: Ochrona przyrody
w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych (Kraków, 24 25 pazdziernika 2013 r.),
zorganizowana wspólnie przez Komitet Ochrony Przyrody PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN
i Państwową Radę Ochrony Przyrody. Pokłosiem tej konferencji będzie specjalny tom zbierający
wygłoszone wówczas referaty. Ukaże się on drukiem w roku 2014.
Podwójny zeszyt Biuletynu Komitetu Ochrony Przyrody PAN za lata 2012/2013, trafiający do
rąk Państwa, zawiera artykuły oparte o wystąpienia z wcześniejszej konferencji Komitetu Ochrony
Przyrody PAN, poświęconej aktualnym problemom ochrony geo- i bioróżnorodności w parkach
narodowych. Te najcenniejsze obszary naszego dziedzictwa przyrodniczego, a często i kulturalnego,
wciąż poddane są ogromnej i stale rosnącej antropopresji, głównie, choć nie wyłącznie, ze strony
różnych form turystyki i rekreacji. Świadomość tych zagrożeń pozwala lepiej chronić parki naro-
dowe i bezpieczniej je udostępniać.
Osiem artykułów, przygotowanych przez grono wybitnych specjalistów, tak ze środowisk aka-
demickich, jak i przedstawicieli parków narodowych oraz reprezentantów rozmaitych organizacji
pozarządowych, zajmujących się profesjonalnie tą problematyką, pozwala zorientować się w sze-
rokim spektrum zagadnień związanych z udostępnianiem i zagrożeniami tych najbardziej gorących
punktów na mapie bioróżnorodności Polski.
Miejmy nadzieję, że kolejny już, podwójny tym razem zeszyt Biuletynu, okaże się równie przy-
datny jak dwa poprzednie. Pozostaje zatem życzyć owocnej lektury.
Zbigniew Mirek
PROBLEMY OCHRONY PRZYRODY
W PARKACH NARODOWYCH
POLSKI
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 7 18
Rola polskich parków narodowych
w ochronie przyrody
Jerzy Kruszelnicki
Kruszelnicki J. 2012 2013. The role of the Polish national parks in the conservation of
nature. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 7 18
Abstract. National parks, which constitute the highest institutional form of nature conservation
in Poland, have to be allowed a greater autonomy than at present and they can not be dependent
on local governments. Buffer zones created around the national parks play an important and
often underrated part in the protection of parks ecosystems in the long term.
Many Polish national parks such as Białowieski NP, Roztoczański NP, Wielkopolski NP,
Biebrzański NP or Narwiański NP, are of great significance for protection of European nature
because they protect unique ecosystems of Central-European deciduous forests and marshy
river valleys. Currently, there are 23 national parks in Poland with their total surface area of
317 thousand hectares, which constitutes only 1 per cent of surface area of the country. New
national parks creation process should not be stopped and their target surface area of Poland
should reach 2 per cent. At least 10 new national parks ought to be created, among them Ma-
surian NP (NE Poland), Turnicki NP (SE Poland) and Mierzeja Wiślana NP (N Poland).
Key words: national park, Natura 2000, nature reserve, landscape protection, buffer zone,
biodiversity
Jerzy Kruszelnicki, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii Uniwersytetu Warmińsko-
Mazurskiego, Plac Aódzki 3, 10-727 Olsztyn Kortowo; e-mail: jerzykruszelnicki@wp.pl
1. PaRkI NaROdOwE a INNE fORmy
administracji publicznej, a określenie i zmiana
OChRONy PRzyROdy w POlSCE
ich granic nie mogą być uzależnione od woli
wybRaNE PROblEmy PRawNE
samorządów, lecz powinny być wynikiem ar-
gumentów merytorycznych, sformułowanych
Parki narodowe są najwyższą formą ochrony
przez naukowców znających dany teren, sa-
przyrody w Polsce i jedyną, której zasoby
morządowców, organizacje społeczne. Sytu-
przyrodnicze objęte są ochroną w myśl Ustawy
acja prawna w obowiązującej obecnie Ustawie
z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego
z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody2,
charakteru strategicznych zasobów naturalnych
a w szczególności artykuł 10 ust. 2, jest nie-
kraju1. Stąd, parki narodowe jako instytucje,
zgodna z podstawową międzynarodową zasadą,
powinny odznaczać się większą niż dotychczas
ustanowioną na konferencji w Delhi w 1969 r.,
autonomią i niezależnością od innych organów
według której parki narodowe tworzone są przez
1 2
Dz. U. Nr 97, poz. 1051. Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.
8 J. Kruszelnicki
najwyższe władze krajowe rząd lub par- mieszkalne, co jest sprzeczne z zasadą ustano-
lament. Co prawda, nowelizacyjna Ustawa wioną na międzynarodowej konferencji w Banff
z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy w 1972 r., która mówi, że nie należy wznosić
o ochronie przyrody oraz niektórych innych w parku narodowym budynków służących do
ustaw3 wprowadziła zasadę, że utworzenie parku zamieszkania. W polskiej regulacji prawnej za-
narodowego jako państwowej osoby prawnej sada ta nie wszędzie jest przestrzegana. Ochrona
następuje w drodze ustawy sejmowej, łącznie krajobrazowa w parkach narodowych powinna
z nadaniem mu nazwy i określeniem dnia wej- polegać na preferencji ochrony krajobrazu
ścia ustawy o utworzeniu parku narodowego kulturowego, ukształtowanego historycznie
w życie, lecz regulacje dotyczące podstawo- w warunkach danego regionu, a w przypadku
wych elementów parku należą do kompetencji terenów rolnych w tej strefie na wykorzysty-
Rady Ministrów, która w swoim rozporządzeniu waniu programów rolno-środowiskowych do-
określa: obszar parku narodowego, przebieg towanych przez Unię Europejską, najbardziej
granicy parku narodowego, a także zasięg jego zbliżonych do tradycyjnych form gospodaro-
otuliny oraz wykaz nieruchomości Skarbu Pań- wania. W ramach tych działań można zachować
stwa, nieoddawanych w użytkowanie wieczyste wiele interesujących, z punktu widzenia nauki
parkowi narodowemu, jak np. główne drogi (Ra- i estetyki, siedlisk przyrodniczych, jak np.: łąki
decki 2012). W istniejącym stanie rzeczy wła- storczykowe, murawy kserotermiczne z ro-
ściwym miejscowo organom uchwałodawczym ślinnością stepową, wilgotne łąki trzęślicowe,
jednostek samorządu terytorialnego (rada gminy, a także biotopy charakterystycznych zwierząt
rada powiatu, sejmik województwa) w polskim polnych, takich jak: kuropatwa, przepiórka,
prawodawstwie w dalszym ciągu przysługuje derkacz, czajka, chomik europejski czy suseł
prawo veta wobec powołania do życia każdego perełkowany, które ustępują pod wpływem in-
nowego parku narodowego. Dowodem na to jest tensyfikacji w rolnictwie.
niemożność utworzenia od 12 lat (tj. od 2001 r.) Powierzchnia istniejących obecnie 23 parków
żadnego parku narodowego. Należy zauważyć, narodowych Polski wynosi łącznie około 317 tys.
że jest to swojego rodzaju paradoks, bowiem ha, co stanowi zaledwie 1% powierzchni kraju
de facto niższej rangi obszarowe formy ochrony (Symonides 2008). Jedyną, obok parków narodo-
przyrody jak: użytki ekologiczne, zespoły przy- wych, skuteczną krajową formą ochrony przyrody
rodniczo-krajobrazowe czy obszary Natura są rezerwaty przyrody, podległe obecnie Regio-
2000, które realnie ograniczają prawo własności, nalnym Dyrekcjom Ochrony Środowiska. Spo-
nie wymagają zgody właściciela gruntu na ich śród krajowych form ochrony przyrody w Polsce
ustanowienie. Jednakże, ustawodawca przekazał tylko te dwie formy są celem publicznym, w myśl
te formy w kompetencje samorządów gminnych, ustawy o ochronie przyrody. Jednakże, większość
które od tej pory skutecznie zatrzymały proces rezerwatów przyrody ma względnie niedużą po-
ich kreowania. Podobną zasadę zastosowano do wierzchnię, a proces ich tworzenia w ostatnich
klasycznych form ochrony krajobrazu, jakimi są latach został wyraznie zahamowany. Przy ich
parki krajobrazowe i obszary chronionego krajo- znacznej liczbie prawie 1,5 tys. zajmują
brazu, które z kompetencji wojewodów przeszły powierzchnię około 170 tys. ha, co stanowi
do samorządów wojewódzkich. Duże kontro- niewiele ponad 0,5% powierzchni kraju. Jest to
wersje budzą zasady gospodarowania w strefie wartość znikoma w porównaniu z powierzchnią
ochrony krajobrazowej niektórych parków na- 120 parków krajobrazowych, zajmujących ponad
rodowych na przykład w Wigierskim Parku 8% powierzchni kraju, i obszarami chronionego
Narodowym w tej strefie stawiane są budynki krajobrazu pokrywającymi prawie jedną czwartą
powierzchni Polski. Zahamowanie procesu two-
rzenia parków narodowych i uznawania cennych
3
Dz. U. Nr 224, poz. 1337. przyrodniczo terenów za rezerwaty przyrody
Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody 9
wynika z utrwalanego od początku XXI wieku naturalnych. Stąd, wydaje się niewłaściwe, aby
braku zrozumienia, że realna ochrona przyrody granice parków narodowych pokrywały się z ob-
i strategia ochrony bioróżnorodności związana szarami ochrony ptaków i siedlisk sieci Natura
jest z funkcją państwa, więc nie można tej dzie- 2000. Parki narodowe chronią przyrodę w sposób
dziny decentralizować i przekazywać podmiotom kompleksowy, natomiast sieć obszarów Natura
nie zainteresowanym. Rozbudowany aparat admi- 2000 w swoim założeniu ma chronić tylko wy-
nistracyjny w tej dziedzinie (Ministerstwo Środo- brane gatunki i siedliska, i to często na terenach
wiska, Generalna i Regionalne Dyrekcje Ochrony objętych gospodarowaniem człowieka. W Polsce
Środowiska, Departamenty Ochrony Środowiska ochronę przyrody w ramach obszarów Natura
w Urzędach Marszałkowskich, samorządy po- 2000 traktuje się mało konsekwentnie. Przykła-
wiatowe i gminne) nie sprzyja i deprecjonuje dowo, na terenie Puszczy Piskiej na Pojezierzu
ideę ochrony przyrody sensu stricto, a środki Mazurskim, objętej granicami obszaru ochrony
finansowe nie są przeznaczane bezpośrednio na ptaków Natura 2000 Puszcza Piska i obszaru
ochronę tworów przyrody, lecz są zużywane na ochrony siedlisk Natura 2000 Ostoja Piska
utrzymanie tejże administracji lub inwestowane wykonuje się w gospodarce leśnej zręby wiosną
w pozorowane działania typu: organizowanie (kwiecień, maj), co ma oczywiście negatywny
konferencji, opracowywanie programów, planów wpływ na lęgi ptaków i płoszy gatunki antropo-
ochrony i planów zadań ochronnych, które nie fobowe w okresie ich rozrodu, do których zalicza
są zatwierdzane i wprowadzane w życie, czego się duże ssaki drapieżne, takie jak występujące tu
wymownym przykładem jest zatwierdzenie planu wilki i rysie. Z kolei, w granicach Mazurskiego
ochrony tylko Parku Narodowego Borów Tuchol- Parku Krajobrazowego (projektowany Mazurski
skich. Powodem powyższego stanu rzeczy jest, Park Narodowy!), na którego teren nakładają się
między innymi, niestabilność prawa, silne lobby powyższe dwa obszary Natura 2000, Regionalna
inwestorów zainteresowanych anektowaniem pod i Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska często
budownictwo najcenniejszych terenów przyrodni- uzgadniają lokalizację budownictwa (mieszkal-
czych i krajobrazowych Polski oraz szerokie moż- nego, a nawet osiedlowego, zagrodowego oraz
liwości zarabiania (nawet nie przez ekspertów) hotele SPA) poza istniejącymi jednostkami osad-
na różnego rodzaju opracowaniach, ekspertyzach, niczymi w miejscach cennych przyrodniczo, np.
raportach związanych z ochroną przyrody, a które przy klifowych brzegach jeziora Śniardwy, przy
często stawiają interes osobisty, grupowy (nie- jeziorze Bełdany, na podmokłych łąkach w po-
które organizacje) lub inwestora ponad dobro bliżu rezerwatów przyrody Jezioro Warnołty
publiczne, jakim jest ojczysta przyroda. i Krutynia . Są to dowody na to, że nałożenie
się obszarów Natura 2000 na dotychczas dobrze
funkcjonujące krajowe formy ochrony przyrody,
2. PaRkI NaROdOwE
może prowadzić nie do zachowania walorów
a ObSzaRy NaTuRa 2000
przyrodniczych i krajobrazowych, lecz do ich
Pokrywanie się granic parków narodowych degradacji poprzez niewłaściwe stosowanie pro-
z granicami obszarów sieci Natura 2000 może cedur ocen oddziaływania na środowisko. Po-
przynieść wprawdzie korzyści poprzez dodatkowe mimo negatywnych przykładów, parki narodowe
ograniczenia szkodliwej dla przyrody działalności wraz z rezerwatami przyrody, stanowią aktualnie
człowieka, lecz z drugiej strony może wywołać najskuteczniejszy system ochrony przyrody, nie
komplikacje w razie sprzeczności metod ochrony tylko w Polsce, ale też w Unii Europejskiej. Ich
niektórych gatunków i siedlisk z załączników do rolę w kontekście tworzenia i funkcjonowania ob-
Dyrektyw Rady Europy Siedliskowej i Ptasiej, szarów Natura 2000 umniejszono z powodu rela-
wymagających ochrony czynnej, z zadaniami tywnie małych środków finansowych w stosunku
związanymi z preferowaną w parkach narodo- do programu Natura 2000. Jednakże, z uwagi
wych ochroną ścisłą ekosystemów o cechach na strategiczne znaczenie parków narodowych
10 J. Kruszelnicki
i rezerwatów przyrody w zachowaniu bioróżno-
3. OTulINa POlSkICh PaRków
rodności, powinny być one lepiej niż dotychczas
NaROdOwyCh zadaNIa I PROblEmy
finansowane przez budżet Państwa w celu za-
Otulina parku narodowego jest, co należy
chowania i rozwijania ich podstawowej funkcji,
szczególnie podkreślić, podstawą ochrony
jaką jest ochrona przyrody. Szczególnie ważne
jest przeznaczenie wystarczających środków fi- jego przedpola i ekosystemów samego parku
w perspektywie długoterminowej (Ryc. 1). Stąd
nansowych na wykup gruntów na rzecz parków
narodowych, niezbędnych do pełnego zabez- wszelkie inwestycje na jej obszarze powinny
być uzgadniane z dyrektorem parku, nie tylko na
pieczenia ich wartości. Zmianie ulec powinna
dotychczasowa regulacja prawna, która pozwala- etapie ustalania warunków zabudowy, ale także
na etapie wydawania pozwolenia na budowę, co
łaby na zabezpieczenie terenów projektowanych
ma związek z kształtowaniem właściwej archi-
parków narodowych przed degradacją walorów
tektury w krajobrazie i zagospodarowania terenu
przyrodniczych i krajobrazowych do czasu ich
formalnego utworzenia (podobnie, jak w przy- działek. Na terenie otulin parków narodowych
powinno obowiązywać ograniczenie budow-
padku projektowanych obszarów Natura 2000).
nictwa do już istniejących jednostek osadni-
Niedopuszczalna jest sytuacja intensywnego
czych, bez dopuszczania realizacji budownictwa
zabudowywania i zagospodarowywania terenów
projektowanych parków narodowych, uwzględ- na terenach otwartych, zwłaszcza użytkach zie-
lonych, terenach podmokłych i zadrzewionych,
nionych w krajowej strategii ochrony przyrody,
przyjętej przez rząd RP na lata 2007 2013 (pro- co w wielu przypadkach nie jest realizowane
(otuliny parków narodowych: Kampinoskiego,
jektowanych parków narodowych: Mazurskiego,
Karkonoskiego czy Wigierskiego). Takie zapisy
Turnickiego i Jurajskiego).
Ryc. 1. Otwarte przedpola Białowieskiego Parku Narodowego mają strategiczne znaczenie dla jego ochrony (fot. J. Kru-
szelnicki).
fig. 1. Open areas of the buffer zone of Białowieski National Parks are of the utmost importance for its protection (phot.
J. Kruszelnicki).
Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody 11
ustawowe są tu o tyle konieczne, że w przypadku " Budownictwo sąsiadujące z obszarami
lokalizacji w otulinach nowych osiedli mieszkal- chronionymi. Wraz z rozwojem budownictwa
nych nastąpiłaby zmiana stosunków hydrologicz- mieszkalnego i turystycznego w otoczeniu parku
nych na terenie samego parku, zwłaszcza przy narodowego zwiększa się presja człowieka na
jego niedużej powierzchni. Szczególnym przy- ekosystemy samego parku. wzrastająca liczba
kładem jest Ojcowski Park Narodowy, którego zwiedzających park osób oznacza wzrost zagro-
hydrologia jest całkowicie uzależniona w sensie żenia dla żyjących tam dzikich zwierząt (pło-
zasobów wodnych, kierunku spływu wód i ich szenie) i roślin chronionych (niszczenie).
jakości od terenów leżących poza parkiem, " Zmiany stosunków hydrologicznych
zwłaszcza w jego otulinie, gdzie inwestorzy (obniżanie lub gwałtowne podwyższanie po-
domagają się ustalenia warunków zabudowy ziomu wód oraz zmiany kierunków spływu).
(Hibszer, Partyka 2009). Otulina, w przypadku W wielu miejscach kraju realizowano na tere-
parków narodowych o charakterze leśnym, często nach leśnych program tzw. małej retencji , który
pełni rolę tzw. korytarza ekologicznego szlaku w swoim założeniu wydaje się korzystny dla
migracji dużych ssaków kopytnych i drapież- środowiska przyrodniczego. Jednakże błędy po-
nych. Szlaki te powstają poprzez wymuszenie pełnione na etapie projektowania i dokonywania
wędrówek wzdłuż strefy ekotonowej, na pogra- oceny oddziaływania na środowisko (czy nawet
niczu lasu i terenu otwartego, w wyniku natra- liczne przypadki odstąpienia od takich ocen!)
fiania przez migrujące zwierzęta na bariery typu doprowadziły do gwałtownych zmian poziomu
jednostki osadnicze, ogrodzenia śródpolne lub wód powierzchniowych i wyginięcia stanowisk
ruchliwe drogi. Z umiejscowieniem tras migracji gatunków chronionych roślin i siedlisk przyrod-
w brzeżnych partiach lasu mamy do czynienia niczych w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej
np. w Bieszczadzkim i Tatrzańskim Parku Na- Rady Europy. Do takich przypadków w Polsce pół-
rodowym (jelenie, niedzwiedzie), Białowieskim nocno-wschodniej można przykładowo wskazać
Parku Narodowym (żubry), czy w Kampinoskim zanik licznych stanowisk gatunków chronionych
i Biebrzańskim Parku Narodowym (łosie, rysie takich jak Listera ovata, Gladiolus imbricatus czy
i wilki). Część gatunków zwierząt, jak np. łoś, Dianthus superbus oraz siedlisk zmiennowilgot-
jeleń szlachetny, sarna, dzik czy zając szarak mają nych łąk trzęślicowych czy jezior ramienicowych
swoje ostoje dzienne na terenach leśnych parku (wskutek spływu osadów organicznych z zalanej
narodowego, a w porze nocnej udają się na że- zlewni). Na skutek przegradzania małych cieków
rowiska w jego otulinie. Stąd, słusznie ustawo- spowolniono ich przepływ, czyli polepszono tzw.
dawca umożliwił w otulinie parku narodowego retencję wodną, ale wskutek zwiększenia jej za-
utworzenie strefy ochronnej zwierząt łownych, stoiskowości doprowadzono do zmniejszenia lub
której teren nie podlega włączeniu w granice wyginięcia populacji krasnorostów rzecznych,
obwodów łowieckich, co umożliwia niezakłó- małży czy gąbek słodkowodnych. Nie wzięto
cone sezonowe i dobowe wędrówki większych przy tym pod uwagę efektu skumulowanego
zwierząt przy relatywnie małych powierzchniach z działalnością bobra europejskiego, dla którego
polskich parków narodowych. nowe urządzenia hydrotechniczne były atrak-
cyjnym i dogodnym miejscem do zakładania tam.
Doprowadzało to do podwyższenia wody często
4. dzIałalNOŚć ludzka
o ponad 0,5 1,0 m ponad zakładany poziom spię-
zagRażająCa PRzyROdzIE
trzenia (projektowany Mazurski PN i rezerwat
ObSzaRów POdlEgająCyCh
przyrody Pierwos , Puszcza Białowieska).
OChRONIE REzERwaTOwEj
" Turystykę pod różnymi postaciami,
Do głównych czynników zagrażającym w tym przeloty turystyczne samolotów, heli-
parkom narodowym i rezerwatom przyrody za- kopterów i paralotni czy balonów na niskich
liczyć należy: wysokościach oraz nasilający się ostatnio ruch
12 J. Kruszelnicki
jednośladów i pojazdów czterokołowych (tzw. cały dzień turyści z przewodnikami wędrują po
quadów), zwłaszcza w rezerwatach przyrody. leśnych ścieżkach. Tego rodzaju działalność jest
Ruch turystyczny na olbrzymią skalę znany jest zaprzeczeniem ochrony ścisłej, ponieważ wy-
oczywiście z górskich i nadmorskich parków na- wiera presję na dziko żyjące zwierzęta, zwłaszcza
rodowych (np. Tatrzańskiego, Karkonoskiego ssaki, i powoduje nieświadome przenoszenie
czy Słowińskiego). Tu presja ludzka dotyczy nasion roślin obcych występującym tam eko-
nie tylko zwierząt i roślin, ale także przyrody systemom grądu subkontynentalnego i łęgów.
nieożywionej (erozja gruntu, masowy ruch tu- Najbardziej właściwe w sensie naukowym, choć
rystyczny na wydmach). Spływy kajakowe na kontrowersyjne z punktu widzenia społecznego,
masową skalę znane z wielu miejsc Polski ni- byłoby całkowite wyłączenie ze zwiedzania
żowej (na rzekach takich jak: Drawa, Krutynia obszarów ochrony ścisłej, takich jak np. ta
czy Czarna Hańcza) prowadzą z jednej strony podlegająca największej presji część Puszczy
do płoszenia niektórych gatunków ptaków, Białowieskiej, a także konsekwentnie zlikwi-
zwłaszcza drapieżnych, a drugiej strony do dowanie dróg i linii oddziałowych.
nienaturalnego oswajania innych, zwłaszcza Na podstawie obserwowanych me-
różnych gatunków kaczkowatych (np. łabędzie, chanizmów działających w ekosystemach
krzyżówki, cyraneczki czy tracze nurogęsi). i własnych przemyśleń można sformułować
Także organizowane w ostatnich latach komer- zasadę stabilności , która mówi, że im dłużej
cyjne foto-safari w atrakcyjnych przyrodniczo ekosystem rozwija się w warunkach stabil-
terenach (np. dolina Biebrzy czy dorzecze Kru- nych i na większej powierzchni, tym większa
tyni) zakłócają biologiczny rytm życia u wielu jest jego bioróżnorodność. Przykładami dzia-
gatunków zwierząt, zwłaszcza ssaków i ptaków, łania tej zasady są najbogatsze ekosystemy
często w ich ostojach i rewirach lęgowych. Przy świata, takie jak: deszczowe lasy równikowe
przelotach motolotni i balonów wypłaszane są i rafy koralowe, a w strefie umiarkowanej
z gniazd duże ptaki drapieżne (bielik, rybołów i podzwrotnikowej lasy liściaste i mieszane
czy orlik krzykliwy) i to często celowo dla Europy Południowej oraz Azji Wschodniej
zrobienia atrakcyjnych zdjęć (takie przypadki (Podbielkowski 1987). Zgodnie z tym, należy
znane są z Pojezierza Mazurskiego); płoszą się w Polsce dążyć do sukcesywnego powiększania
także inne zwierzęta, zwłaszcza jeleniowate powierzchni ochrony ścisłej, zarówno w parkach
(jeleń, łoś), co może mieć dla nich, w skrajnych narodowych, jak i rezerwatach przyrody. Jest to
przypadkach, skutek śmiertelny. tym bardziej konieczne, że priorytetem w tych
" Naruszanie zasad ochrony ścisłej formach ochrony przyrody na terenie naszego
w parkach narodowych. Działalność ludzka kraju powinno być zachowanie pozostałości
w rezerwatach ścisłych powinna być jak naj- ekosystemów o cechach naturalnych leśnych,
mniejsza, a nawet całkowicie zaniechana. wodnych, torfowiskowych, skalnych, wybrzeży
Ochrona ścisła w Polsce, stosowana jest często morskich, a nie ochrona samych procesów za-
w innym znaczeniu niż wskazuje na to defi- chodzących w ekosystemach, na które i tak nie
nicja w art. 5. pkt 9. Ustawy z dnia 16 kwietnia mamy dużego wpływu. Procesy nie mogą być
2004 r. o ochronie przyrody, której treść brzmi bezpośrednim przedmiotem ochrony, ponieważ
rygorystycznie i nakazuje: całkowite i trwałe z punktu widzenia prawnego są nieidentyfi-
zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka kowalne i przebiegają różnie w zależności od
w stan ekosystemów, tworów i składników przy- stopnia naturalności ekosystemu. Jednakże, im
rody oraz w przebieg procesów przyrodniczych bardziej naturalny ekosystem chronimy, tym
na obszarach objętych ochroną [...] . Dla przy- samym de facto chronimy bardziej złożone
kładu: w rezerwacie ścisłym obrębu ochronnego procesy w nim zachodzące. W przypadku pół-
Narewka w Białowieskim Parku Narodowym, naturalnych ekosystemów, jak np. barwne łąki
co prawda nie pozyskuje się drewna, lecz przez górskie lub niżowe, ich ochrona nie może być
Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody 13
bierna, lecz musi wiązać się z czynną działal- w ekosystemach są bowiem tak liczne i skom-
nością człowieka przez stosowanie zabiegów plikowane, że próby ich kontroli przez rozbu-
najbliższych tym, dzięki którym przez stulecia dowane zapisy w planach ochrony mijają się
ukształtowały się takie ekosystemy. z celem i mogą być, przy błędnych założeniach
ochronnych, nawet szkodliwe dla przyrody.
Sporządzane obecnie projekty planów ochrony
5. ObSzaRy CENNE PRzyROdNICzO
parków narodowych, podobnie jak rezerwatów
a ICh PlaNy OChRONy
przyrody, parków krajobrazowych i obszarów
Główne zasady ochrony parków narodowych Natura 2000, to ogromne zbiory opracowań
i innych form ochrony przyrody powinny wy- i dokumentów, które są mało przydatne w prak-
nikać z ustawowych zapisów, które kreują dany tycznym podejmowaniu decyzji w ramach za-
obszar chroniony. Taki zapis tworzący park rządzania obszarem chronionym.
narodowy czy inną formę ochrony przyrody W planach ochrony tzw. transgranicznych
powinien zawierać bardziej niż dotychczas roz- parków narodowych (Tatrzańskiego, Pieniń-
budowany katalog przepisów, pozbawiony nie- skiego, Bieszczadzkiego, Karkonoskiego, Gór
uzasadnionych odstępstw od zakazów, nakazów Stołowych i Białowieskiego) powinny być za-
i dopuszczeń, co ma miejsce w dzisiejszym warte zasady współpracy z parkami po drugiej
prawie. Stąd, plany ochrony parków narodo- stronie granicy państwowej, czego przykładem
wych, jak i rezerwatów przyrody, powinny być mógłby być zapis dotyczący wspólnego pro-
jedynie zestawem syntetycznych wytycznych gramu ochrony kozicy, świstaka i niedzwiedzia
do ochrony różnych typów ekosystemów, które w Tatrzańskim Parku Narodowym i słowackim
uwzględniałyby specyfikę i położenie geogra- TANAP-ie, ochrony żubra, jelenia, niedzwie-
ficzne obiektu. Plan ochrony powinien być dzia, wilka, rysia i żbika w Bieszczadzkim PN
zatem uszczegółowieniem ogólniejszych wy- i sąsiednich rezerwatach ukraińskich i słowac-
tycznych podanych w akcie kreującym. Cały kich czy ochrony żubra, rysia, wilka w Biało-
dokument nie powinien przekraczać kilku lub, wieskim PN i białoruskim parku narodowym
co najwyżej, kilkunastu stron. Przykładami ta- Puszcza Białowieska .
kich syntetycznych zapisów mogą być następu- Dla lepszej skuteczności ochrony przyrody
jące: łąki storczykowe należy kosić raz w roku w pobliżu granic parków narodowych należałoby
lekkim sprzętem lub kosą , a w przypadku łąk także tworzyć tzw. sieć satelitarnych obiektów
wytworzonych na torfowiskach niskich lub al- w postaci jak największej liczby, o ile to moż-
kalicznych wypasanie przez niewielką ilość liwe, rezerwatów przyrody, użytków ekologicz-
bydła, którego odchody wpływają dodatnio na nych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych,
rozwój storczyków przez stymulujący wpływ wzmacniających pośrednio ekosystemy parku
na grzyby symbiotyczne . Innymi przykładami poprzez zasilanie go dodatkową pulą genową
zapisów mogłyby być te odnoszące się do natu- migrujących z tych terenów osobników róż-
ralnego lasu bukowo-jodłowego w reglu dolnym nych gatunków zwierząt kręgowych i bezkrę-
czy do grądu na niżu Polski. W pierwszym gowych.
przypadku zapis ograniczałby się do uwagi, że
ten ekosystem pozostawiamy wyłącznie dzia-
6. zNaCzENIE POlSkICh PaRków
łaniu naturalnych procesów (bez ingerencji
NaROdOwyCh w OChRONIE PRzyROdy
człowieka), zaś w drugim przypadku zapis do-
EuROPEjSkIEj
tyczyłby informacji o konieczności usunięcia
w ciągu 20 lat większości sosen pochodzenia W kilku polskich parkach narodowych chro-
antropogenicznego (z wyjątkiem okazów z dziu- nione są ekosystemy, które są unikalne w skali
plami i gniazdami), jako elementu z natury ob- Europy. Należą tu ekosystemy, które w innych
cego temu ekosystemowi. Naturalne procesy częściach naszego kontynentu zostały zniszczone
14 J. Kruszelnicki
Ryc. 2. Bagienne lasy w dolnym biegu rzeki Krutyni na terenie projektowanego Mazurskiego Parku Narodowego (fot.
W. Bzura).
fig. 2. Marsh forests in the lower course of the Krutynia River in the proposed Masurian National Park (phot. W. Bzura).
w wyniku działalności człowieka lub też mają gatunków dużych europejskich drapieżników,
ograniczony zasięg geograficzny, którego główna ale także jest aktualnie, obok Puszczy Białowie-
część znajduje się w granicach naszego kraju. skiej, najważniejszą ostoją żubra, i to linii bia-
Na szczególną uwagę zasługują tu ekosystemy łowiesko-kaukaskiej. Słowiński Park Narodowy
leśne, a wśród nich grądy subkontynentalne Tilio- chroni zaś jeden z trzech obszarów ruchomych,
Carpinetum i środkowoeuropejskie Galio-Carpi- piaszczystych wydm wybrzeża Bałtyku (obok
netum. Poza wschodnią i (punktowo) zachodnią Parku Narodowego Bałtycka Kosa w Obwodzie
częścią Polski, lasy tego typu zachowały się Kaliningradzkim i Parku Narodowego Mierzei
w szczątkowej formie jedynie w zachodniej Kurońskiej na pograniczu Obwodu Kalinin-
Ukrainie i na Białorusi. Dlatego też, tak ważna gradzkiego i Litwy).
jest ich ochrona w Białowieskim, Roztoczań-
skim, projektowanym Mazurskim i Wielkopol-
7. PRzySzłOŚć PaRków
skim Parku Narodowym czy w rezerwacie Las
NaROdOwyCh w POlSCE
Lipowy Obrożyska koło Muszyny w Beskidzie
Sądeckim. Natomiast Biebrzański i Narwiański Parki narodowe w Polsce stanowią zaledwie
Park Narodowy chronią bagienne doliny rzeczne 1% obszaru kraju. Proces tworzenia nowych
z naturalnie zachowanymi korytami rzek Bie- parków narodowych nie powinien się jeszcze za-
brzy i Narwi, płynącymi w otoczeniu żyznych kończyć, a docelowo ich powierzchnia powinna
torfowisk niskich. Tego typu ekosystemy nie osiągnąć 2% powierzchni kraju. Należy utwo-
zachowały się nigdzie indziej w Europie Środ- rzyć takie parki narodowe, jak: Mazurski z do-
kowej i Zachodniej. Z kolei Bieszczadzki rzeczem Krutyni i częścią Puszczy Piskiej (Ryc.
Park Narodowy jest nie tylko ostoją kompletu 2 i 3), Kompleksu Jeziora Mamry oraz Puszczy
Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody 15
Boreckiej (Kruszelnicki 2009), Turnicki na Po- oraz w rejonach Jeziora Nidzkiego i Śniardwy.
górzu Przemyskim (Michalik 1993), Jurajski Wśród nowych propozycji na uwagę zasługuje
z częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej propozycja utworzenia PN Mierzei Wiślanej,
w okolicy Złotego Potoku (Herezniak 2004), jako trzeciego nadmorskiego parku narodowego
Popradzki z pasmami: Radziejowej, Jaworzyny w Polsce; w tym przypadku mamy do czynienia
Krynickiej i Pasmem Leluchowskim (lasy buko- z wybrzeżem Bałtyku, gdzie zachodzą nieliczne
wo-jodłowe, bogata fauna), Śnieżnicki w Sude- w naszym kraju naturalne procesy odkładania
tach (fragment Sudetów Wschodnich z Górami się piasku morskiego i nadbudowy brzegu mor-
Bialskimi i Grupą Śnieżnika), Puszczy Knyszyń- skiego. Należy też zauważyć, że nie ma w Polsce
skiej, Doliny Dolnej Odry (Symonides 2008) parku narodowego, obejmującego fragmenty do-
oraz Mierzei Wiślanej od Krynicy Morskiej do liny dużej rzeki, takiej jak Bug czy środkowa
granicy z Federacją Rosyjską (Ryc. 4). W przy- Wisła, z zachowanymi łęgami topolowo-wierz-
padku projektowanych parków narodowych bowymi Populetum albae, uzależnionymi od
Mazurskiego, Turnickiego i Jurajskiego są to naturalnych zalewów rzecznych.
już dawno udokumentowane propozycje, które Duża część parków narodowych w Polsce
należałoby w pierwszej kolejności zrealizować. powinna być bezwzględnie powiększona: Bia-
W przypadku Mazurskiego PN można rozważyć łowieski o pozostałą część Puszczy Białowie-
alternatywnie w jego miejsce utworzenie sieci skiej, Pieniński o Małe Pieniny, Babiogórski
rezerwatów przyrody na bazie już istnieją- o Pasmo Policy, Gorczański o część Beskidu
cych i projektowanych w dorzeczu Krutyni Wyspowego, Wielkopolski o sąsiednią dolinę
Ryc. 3. Grąd ze starymi dębami w projektowanym Mazurskim Parku Narodowym (fot. J. Kruszelnicki).
fig. 3. Dry-ground with old oaks in the proposed Masurian National Park (phot. J. Kruszelnicki).
16 J. Kruszelnicki
Warty, PN Bory Tucholskie o sąsiednie tereny zwłaszcza na terenach górskich i pojezierzy;
leśno-jeziorne, Świętokrzyski o sąsiednie Pasmo wskazane jest, aby ogólna powierzchnia rezer-
Jeleniowskie, Bieszczadzki o pasmo Otrytu, watów w Polsce przekroczyła 1% powierzchni,
dolinę górnego Sanu i tereny na zachód aż do co razem z powiększoną siecią parków narodo-
Komańczy (Ryc. 5), Woliński o dalszy fragment wych osiągnęłoby 3% powierzchni kraju, a tym
wyspy Wolin oraz Drawieński o dolny odcinek samym byłby to wskaznik charakteryzujący wy-
rzeki Drawy do jej ujścia z Notecią. Powięk- soko rozwinięte kraje zachodnioeuropejskie. Im
szenie Białowieskiego PN o obszar pozostałej większa presja gospodarcza, budowlana i tury-
części Puszczy Białowieskiej miałoby o tyle styczna, tym większe winny być parki narodowe
sens, że pula genów różnych grup organizmów i rezerwaty przyrody w myśl zasad zrównowa-
z dawnego pierwotnego lasu, zachowała się tu żonego rozwoju.
w znacznie większej różnorodności biologicznej Idea tworzenia nowych parków narodo-
niż w jakimkolwiek kompleksie leśnym na niżu wych oraz powiększania już istniejących jest
Europy. Podobnie należałoby powiększyć dwu-, ze wszech miar słuszna, jednak w tym miejscu
a nawet trzykrotnie, obszar Bieszczadzkiego warto podkreślić podstawowy warunek, jaki po-
PN, z uwagi na pełnioną funkcję ostoi dużych winien być spełniony, żeby obszary te mogły
ssaków. Uzupełnieniem sieci parków narodo- prawidłowo funkcjonować. Sama nazwa na-
wych w Polsce powinno być tworzenie dużych rodowy wskazuje, że na terenach tych po-
rezerwatów przyrody w przedziale 500 1500 ha, winna dominować własność Skarbu Państwa,
Ryc. 4. Fragment proponowanego Parku Narodowego Mierzei Wiślanej przy granicy z rosyjskim Obwodem Kaliningradzkim
(fot. J. Kruszelnicki).
fig. 4. Part of the proposed Mierzeja Wiślana National Park near the border with Russian Kaliningrad District (phot.
J. Kruszelnicki).
Rola polskich parków narodowych w ochronie przyrody 17
Ryc. 5. Bieszczadzki Park Narodowy wymaga dwukrotnego powiększenia do przetrwania dużych ssaków drapieżnych (fot.
D. Kruszelnicka).
fig. 5. The Bieszczadzki National Park requires twofold enlargement to assure survival of large predatory mammals (phot.
D. Kruszelnicka).
jako dobra narodowego, bo tylko taki warunek
8. lITERaTuRa
gwarantuje trwałość ochrony i dotyczy to za-
równo ochrony czynnej, jak też, a może przede
Herezniak J. 2004. Z Jurajskim Parkiem Narodowym do
wszystkim, biernej. Znaczna część problemów, Unii Europejskiej. Częstochowskie Towarzystwo Nau-
kowe, Częstochowa.
z jakimi borykają się już istniejące parki naro-
Hibszer A., Partyka J. 2009. Otulina parku narodowego
dowe, wynika z konfliktu interesów właścicieli
strefa ochronna czy strefa (potencjalnych) zagrożeń?
gruntów z celami ochrony przyrody, czego przy-
W: A. Andrzejewska, A. Lubański (red.), Trwałość
kładami są parki Tatrzański i Biebrzański.
i efektywność ochrony przyrody w Polskich Parkach
Pozytywnym przykładem wykupu prywatnych
Narodowych, s. 55 65. Kampinoski Park Narodowy,
Izabelin.
gruntów za środki budżetowe jest Kampinoski
Park Narodowy, który bez tego procesu, w kon- Kruszelnicki J. 2009. 60 lat starań o utworzenie Ma-
zurskiego Parku Narodowego W: A. Andrzejewska,
tekście bliskości aglomeracji warszawskiej, utra-
A. Lubański (red.), Trwałość i efektywność ochrony
ciłby podstawowe funkcje parku narodowego.
przyrody w Polskich Parkach Narodowych, s. 45 53.
W przypadku projektowanego Mazurskiego
Kampinoski Park Narodowy, Izabelin.
Parku Narodowego wykupem najcenniejszych
Podbielkowski Z. 1987. Fitogeografia części świata. 1. Eu-
gruntów przyrodniczych zajmuje się od dwu-
ropa, Azja, Afryka. PWN, Warszawa.
dziestu lat Fundacja Na Rzecz Ochrony Przyrody
Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy. Doku-
i Krajobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazo-
mentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przy-
wego i Dorzecza Krutyni. rody PRO NATURA, Kraków.
18 J. Kruszelnicki
Radecki W. 2012. Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Wydanie III zmienione i uaktualnione. Stan prawny na Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.
1 stycznia 2012 r. Difin, Warszawa, s. 90 139.
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie
Symonides E. 2008. Ochrona przyrody. Wydawnictwa Uni- przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. Nr 224,
wersytetu Warszawskiego, Warszawa. poz. 1337.
Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego
charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju.
Dz. U. Nr 97, poz. 1051.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 19 27
Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody
parków narodowych na przykładzie
Ojcowskiego Parku Narodowego
Józef Partyka
Partyka J. 2012 2013. Ten priorities in the nature protection of national parks based on the
case of the Ojców National Park. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013:
19 27.
Abstract. The article presents ten major problems faced by Polish national parks, especially the
Ojców National Park (ONP) which already has a 50-year history. A lack of law enforcement,
particularly allowing building development within the Park and its buffer zone, is the most impor-
tant among these problems, as well as still insufficient funds for the purchase of privately-owned
land located within the boundaries of the Park. The current law does not permit to purchase the
lands, which are threatened with building development, adjacent to the ONP s border. According
to the Nature Conservation Act consent must be obtained from local authorities for any national
park boundary correction or creating a new park. The Act also introduced the possibility cancel
a national park in case of irretrievable loss of its environmental and cultural values. The Ojców
National Park is still under considerable threat from urban development pressure, heavy tourist
and, especially, automobile traffic. Some problems concerning protection of the Park arise from
its small surface (animal population overdensity), others result from unfavourable large-scale
changes in the environment. The article also covers some issues connected with: invasion of
alien species, water protection and Natura 2000 programme in the Park.
Key words: national parks, nature conservation, tourism, alien species invasion, automobile
traffic, water protection, finances of national parks, investments, Natura 2000 programme,
urban development pressure, Ojców National Park
Józef Partyka, Ojcowski Park Narodowy, 32-047 Ojców 9; e-mail: jozef_partyka@poczta.onet.pl
1. wSTęP
Mimo umocnienia ich pozycji w obowiązującym
prawie, nie wszystkie funkcje mogą być prawi-
Parki narodowe są najważniejszą formą ochrony dłowo przez nie realizowane. Zagadnieniom tym
obszarowej w Polsce i zajmują łącznie tylko 1% poświęcono wiele różnych opracowań będących
powierzchni kraju. Ich celem jest zabezpieczenie plonem konferencji organizowanych przez in-
naturalnych procesów przyrodniczych, ochrona stytucje naukowe (por. m.in.: Grodzińska, Ola-
zasobów genowych flory i fauny, różnorodności czek 1985; Olaczek 1988; Partyka 2002, 2003;
biologicznej oraz krajobrazu charakterystycznego Hibszer, Partyka 2005; Radecki 2007; Partyka,
dla reprezentowanej jednostki geograficznej. Pociask-Karteczka 2008; Partyka 2010a).
20 J. Partyka
Ojcowski Park Narodowy (OPN), z racji ustawy1, do 2001 r. powstało siedem parków.
jego usytuowania w pobliżu wielkich ośrodków Po nowelizacji ustawy i wprowadzeniu wy-
miejskich jest szczególnie narażony na wielkoob- mogu uzyskiwania zgody lokalnych samo-
szarowe zagrożenia zewnętrzne, a także lokalne rządów, w ciągu ostatnich 10 lat nie powstał
i wewnętrzne będące konsekwencją jego małej żaden nowy park narodowy. Samorządy mogą
powierzchni (najmniejszy wśród polskich parków zgłosić veto przy tworzeniu i powiększaniu
narodowych) i struktury przestrzennej. Problemy parków; mimo podejmowanych prób nie
te dostrzegano niemal od początku istnienia OPN; wprowadzono do ustawy zmian ogranicza-
były one tematem wielu naukowych opracowań jących prawa samorządów w tej dziedzinie.
(m.in.: Partyka 1976; Biderman 1991; Partyka et W przypadku Ojcowskiego Parku Narodowego
al. 1996 1997; Partyka et al. 2005; Zachariasz w 1997 r. udało się szczęśliwie uzgodnić z sa-
2008), poruszano je w czasopiśmie Prądnik morządami korektę granic Parku i powiększyć
i w obszernej monografii, podsumowującej wiele jego obszar z 1890 ha do obecnej powierzchni
dawniejszych danych (Klasa, Partyka 2008), wynoszącej 2146 ha, ale sam zapis pozostaje
a także na konferencjach organizowanych przez grozny dla losu parków. W tej samej ustawie
dyrekcję OPN we współpracy z placówkami usunięto zapis mówiący o konieczności podpo-
naukowymi (Partyka 2001; Hibszer et al. 2005; rządkowania ochronie przyrody (która na ich
Baścik, Partyka 2008; Partyka 2010b). Analizując obszarze powinna mieć pierwszeństwo przed
ponad 50-letnią działalność Ojcowskiego Parku innymi formami użytkowania), wszelkich
Narodowego wyróżniono dziesięć głównych pro- działań na terenie parku narodowego. Zapis
blemów, z jakimi zmaga się jego administracja ten miał wprawdzie bardzo ogólny charakter,
w prowadzeniu ochrony zasobów przyrodni- lecz stanowił duże ułatwienie w dyskusjach
czych. Najwięcej dotyczy niewystarczających z potencjalnymi inwestorami i służył za po-
uregulowań prawnych lub braku egzekwowania ważny argument uzasadniający ograniczanie
prawa (zabudowa strefy ochronnej, nielegalne nowych inwestycji. W kolejnych nowelizacjach
budynki na terenie Parku i w jego bezpośrednim ustawy pojawił się zapis wprowadzający możli-
sąsiedztwie), niektóre problemy mają swoje wość likwidacji parku narodowego, lub zmianę
zródło w ograniczonej powierzchni Parku (zbyt jego granic, w przypadku bezpowrotnej utraty
wielka liczebność zwierzyny), pozostałe są wyni- walorów przyrodniczych lub kulturowych.
kiem niekorzystnych zmian przyrody w aspekcie Formuła zawarta w ustawie jest jednak mało
wielkoobszarowym (napływ obcych gatunków). precyzyjna zawsze można udowodnić utratę
Niebagatelny jest także brak funduszy nie po- walorów przyrodniczych lub kulturowych, za-
zwalający na wykup obcych gruntów na terenie leży tylko jak silne jest lobby zainteresowane
Parku. Obowiązujące prawo nie dopuszcza wy- uszczupleniem powierzchni parku oraz kto i na
kupu gruntów przylegających do granicy OPN, czyje zlecenie przygotuje odpowiednią eksper-
którym grozi zabudowa. tyzę. Zapis ten może stanowić bardzo grozny
Poniżej wymienione są główne punkty nale- precedens w ewentualnych próbach wyłączania
żące do zadań priorytetowych. pewnych enklaw z obszaru parku narodowego,
jeżeli przeważy ekonomiczny interes silnych
grup nacisku w przypadku budowy osiedli czy
2. PRIORyTETy w OChRONIE PaRków
inwestycji sportowych.
NaROdOwyCh
2.1. POWIęKSZANIE PARKóW NARODOWYCH
I TWORZENIE NOWYCH
Do tej pory powołano w Polsce 23 parki 1
Ustawa z dnia 16 pazdziernika 1991 r. o ochronie przy-
narodowe. Na mocy znowelizowanej w 1991 r. rody. Dz. U. Nr 114, poz. 492.
Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody parków narodowych... 21
Ryc. 1. Osadnictwo w strefie ochronnej Ojcowskiego Parku Narodowego (fot. J. Partyka).
fig. 1. Settlement in the protection zone of the Ojców National Park (phot. J. Partyka).
2.2. MOżLIWOŚć BLOKOWANIA INWESTYCJI
ochronna o powierzchni 67 km2 wyznaczona
W OTULINACH PARKóW
w 1997 r. i otaczająca teren OPN ma chronić
Park przed zagrożeniami, tymczasem jest wciąż
Strefa ochronna parku narodowego nie
stopniowo zabudowywana i staje się zródłem
jest formą ochrony, nie została wymieniona
konfliktów z potencjalnymi inwestorami. Od
w ustawie o ochronie przyrody2 to nie otulinę
negatywnej opinii dyrekcji Parku inwestorzy
się chroni, lecz otulina [strefa ochronna przyp.
najczęściej odwołują się do Ministerstwa Śro-
aut.] chroni formę ochrony przed zagrożeniami
dowiska, które przy rozpatrywaniu kolejnego
zewnętrznymi (Radecki 2007). W związku
wniosku wymaga bardzo dokładnej argumentacji
z tym dyrekcja parku może tylko opiniować
przyrodniczej, określającej negatywny wpływ
zamierzenia inwestycyjne na terenie tej strefy.
planowanej inwestycji na przyrodę Parku. Poli-
Ojcowski Park Narodowy, najmniejszy w Polsce
tyka, jaką prowadzi w tej dziedzinie Ojcowski
o bardzo rozczłonkowanym obszarze i długiej
Park Narodowy, przynosi konkretne efekty
granicy, znajduje się w podmiejskiej strefie Kra-
dolina Prądnika w granicach OPN jest wyróż-
kowa i w pobliżu aglomeracji śląskiej. Strefa
niającą się enklawą w silnie przekształcanym
otoczeniu strefy ochronnej, mimo, że na jej ob-
2 szarze pojawia się pojedyncza zabudowa legalna
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Dz. U. Nr 92, poz. 880 z pózn. zmianami. lub nielegalna. Niestety postępująca zabudowa
22 J. Partyka
z działalności gospodarczej (m.in. z opłat za
wstęp do parku i jego obiektów, za prowadzenie
zajęć edukacyjnych, usługi i licencje przewod-
nickie i in.). Wprowadzona z dniem 1 stycznia
2012 r. zmiana ustawowa3 przekształciła parki
narodowe w państwowe osoby prawne. Na jej
podstawie parki są finansowane z centralnego
budżetu państwa, mogą być wspierane przez
sponsorów z zewnątrz i zatrzymywać na wła-
snych kontach środki uzyskiwane z działalności
własnej. Najbliższa przyszłość pokaże czy to
rozwiązanie okazało się słuszne. W budżecie
centralnym zwykle szuka się oszczędności
i niewykluczone, że z czasem środki te będą
uszczuplane. Obecnie już brakuje funduszy na
potrzebne inwestycje, w tym na wykupy gruntów
prywatnych.
2.4. OGRANICZENIE PRESJI URBANISTYCZNEJ
Ryc. 2. Presja osadnicza na terenie Ojcowskiego Parku Na- Brak egzekwowania prawa budowlanego
rodowego i w jego bezpośrednim sąsiedztwie w granicach
skutkuje podejmowaniem ryzyka nielegalnej
strefy ochronnej w latach 1990 2010. 1 budowy nielegalne,
budowy przez właścicieli działek. Wzniesienie
2 budowy legalne lub zalegalizowane, 3 propozycje bu-
domu bez uzgodnień i wobec braku pozwolenia,
dowy nowych inwestycji, 4 potencjalne zagrożenia inwe-
stycyjne w strefie ochronnej OPN.
nie wywołuje większych konsekwencji poza fi-
fig. 2. Settlement pressure in the Ojców National Park and nansową karą, na ogół niewspółmiernie niską
its immediate neighbourhood within the boundaries of the
w porównaniu do kosztów całej inwestycji.
protection zone in the years 1990 2010. 1 illegal building,
Rzadko są egzekwowane decyzje o rozbiórce,
2 legal and legalized building, 3 proposals for new con-
tymczasem kilka dokonanych rozbiórek sku-
struction works, 4 potential investment threats within the
protection zone of the ONP. tecznie powstrzymałoby samowolę budowlaną.
Problem powstawania nielegalnej zabudowy
wokół OPN wypełniła w zwartym osadnictwie
dotyczy także Ojcowskiego Parku Narodowego.
już wiele luk (Ryc. 1, 2), które umożliwiały
Również jego strefa ochronna jest zagrożona
dawniej przemieszczanie się zwierząt, stanowiąc
nowymi inwestycjami (Ryc. 1), gdyż poja-
równocześnie formę korytarzy ekologicznych
wiają się propozycje wyznaczania w jej grani-
i zachowując pewien ład w krajobrazie.
cach kolejnych terenów budowlanych (Ryc. 2).
Z ostatnich bardzo niebezpiecznych planów
2.3. PROBLEM FINANSOWANIA PARKóW
inwestycyjnych trzeba wymienić osiedle Cia-
NARODOWYCH
nowice-ogród z dwustu domami, w bardzo
bliskim sąsiedztwie wschodniej granicy OPN.
W świetle obecnej ustawy o finansach pu-
Szeroki protest społeczny i odpowiednie nagło-
blicznych z dniem 31 grudnia 2010 r. nastąpiła
śnienie tego zamierzenia w mediach spowodo-
likwidacja tzw. gospodarstw pomocniczych,
wało wprawdzie odłożenie w czasie realizacji
a więc struktury istniejącej od dawna w sche-
macie organizacyjnym parków narodowych,
której celem była realizacja wielu zadań ochron-
3
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy
nych, w tym również naukowych, edukacyj-
o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U.
nych i wydawniczych, za środki uzyskiwane
Nr 224, poz. 1337.
Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody parków narodowych... 23
tej groznej inwestycji, lecz nie wiadomo, jakie ruchu ze względu na brak możliwości dojazdu
będą zamysły inwestorów w niedalekiej przy- do zamku w Pieskowej Skale. Kilka lat temu
szłości. Kolejnym zagrożeniem inwestycyjnym droga ta została gruntownie przebudowana
jest podejmowana ostatnio próba zabudowy i ulepszona. Od Grodziska, dnem Doliny Prąd-
wzgórza Parnas w bardzo bliskim sąsiedztwie nika do centrum Ojcowa, a następnie na Złotą
zamku w Pieskowej Skale. Pikanterii tej sprawie Górę biegnie z kolei droga powiatowa. W se-
dodaje fakt zaangażowania się w ten pomysł śro- zonie turystycznym, zwłaszcza w dni wolne od
dowiska naukowego Krakowa, które tłumaczy to pracy, w centrum Ojcowa wzdłuż tych dróg za-
odtworzeniem zabudowy uzdrowiskowej w Pie- trzymuje się (parkuje) kilkaset pojazdów samo-
skowej Skale i nawiązaniem do dawnej architek- chodowych, które nie mieszczą się na małych
tury obiektów zdrojowych Ojcowa z przełomu parkingach. Budowa kolejnych miejsc posto-
XIX i XX wieku. W rejonie zamku w Pieskowej jowych dla pojazdów jest niecelowa każdy
Skale na początku XX wieku istniało rzeczy- nowy parking szybko się zapełni, a kolejne
wiście kilka małych domów willowych, które nadjeżdżające samochody będą nadal zajmo-
wkrótce po pierwszej wojnie światowej roze- wały pobocza dróg. Jedynym rozwiązaniem jest
brano. Wzorowanie się na ich przykładach i pro- budowa brakującej drogi poza Parkiem o dłu-
jektowanie wielokrotnie większych obiektów gości 3 km od wsi Sąspów do Pieskowej Skały,
jest jednak zwykłą demagogią chodzi przecież a następnie wprowadzenie ograniczenia wjazdu
o wzniesienie dużego kompleksu hotelowego samochodów, tak jak to uczyniono w 1982 r.
w atrakcyjnym krajobrazowo miejscu, z wido- na 5-kilometrowym odcinku drogi gminnej (tzw.
kiem na zamek i z wykorzystaniem sąsiedztwa serpentynowej) od Murowni do Ojcowa, elimi-
parku narodowego, którego istnienie w tym nując tym samym parking i dużą koncentrację
miejscu może wedle pomysłodawców pod- pojazdów w rejonie Krakowskiej Bramy.
nosić walor inwestycji usytuowanej tuż przy
cennym obiekcie chronionym.
2.6. REGULACJA STRUKTURY WłASNOŚCIOWEJ
W wielu parkach narodowych występuje
2.5. OGRANICZENIE NADMIERNEGO RUCHU
duży areał obcej własności, dochodzący nawet
SAMOCHODOWEGO
do ponad 70% powierzchni. Wykupy są reali-
Przez wiele parków narodowych przebiegają zowane bardzo wolno, gdyż mimo pomocy,
różnej rangi drogi krajowe, wojewódzkie, jakiej od niedawna udziela Narodowy Fundusz
powiatowe, gminne umożliwiające dotarcie Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
na ich teren i tym samym generujące wzmo- i mimo pewnych ułatwień w stosowaniu prawa
żony ruch turystyczny. Liczba zwiedzających pierwokupu, jakie zapewnia ustawa o ochronie
wszystkie parki narodowe wynosi około 11 przyrody z 2004 r., parki narodowe mają zbyt
milionów rocznie. Największą frekwencję mają małe środki własne na wykupy. W przypadku
parki górskie Karkonoski i Tatrzański oraz Ojcowskiego Parku Narodowego ok. 30% (tj.
leżące w sąsiedztwie dużych miast Kampi- ponad 700 ha) jego powierzchni stanowi wła-
noski i Wielkopolski (ponad jeden milion osób sność obca (Partyka et al. 1996 1997). Całko-
w ciągu roku). Ojcowski Park Narodowy w ciągu wite nabycie tego areału przez skarb państwa
sezonu turystycznego (od maja do pazdziernika) jest praktycznie niemożliwe ze względu na
zwiedza około 400 tysięcy osób, z których zde- obecność stałego osadnictwa w granicach OPN
cydowana większość przybywa tu własnymi (m.in. wsi Ojców) i brak zgody właścicieli na
samochodami. W OPN dnem doliny Prądnika sprzedaż prywatnych parcel. Możliwość wy-
na odcinku od Pieskowej Skały do Grodziska kupu może być brana pod uwagę w zasadzie
biegnie droga wojewódzka Olkusz Skała, wobec powierzchni około 200 ha; tymczasem ze
na której nie można wprowadzić ograniczenia względu na bardzo ograniczone środki Ojcowski
24 J. Partyka
Park Narodowy wykupuje rocznie zaledwie po nastąpiła obudowa kratami betonowymi koryta
kilka hektarów. Tak wolne tempo nabywania Prądnika. Jest to silna ingerencja w ekosystem
obcej własności na rzecz skarbu państwa rodzi wodny w obrębie zródłowego odcinka tego po-
przy obecnej słabości egzekwowania prawa toku w bezpośrednim sąsiedztwie OPN.
grozbę niekontrolowanej zabudowy prywatnych
posesji lub ich sprzedaży innym, najczęściej pry-
2.8. OGRANICZENIE EKSPANSJI GATUNKóW
watnym, nabywcom.
OBCYCH
Nowym problemem w strukturze własno-
ściowej OPN są starania spadkobierców rodziny W ostatnich latach na terenie OPN zaob-
książąt Czartoryskich o zwrot części majątku serwowano tendencję do ekspansji dziewięciu
Ludwiki Czartoryskiej, właścicielki Ojcowa obcych gatunków roślin, m.in. niecierpka drob-
w latach 1895 1945. Dobra te wraz z majątkiem nokwiatowego Impatiens parviflora, nawłoci ka-
ziemskim Pieskowa Skała na mocy dekretu o re- nadyjskiej Solidago canadensis, nawłoci póznej
formie rolnej z 1944 r. zostały upaństwowione (olbrzymiej) S. gigantea oraz rdestowca (rdestu)
i weszły w skład Nadleśnictwa Państwowego ostrokończystego Reynoutria japonica gatunku
Ojców, a w 1956 r. Ojcowskiego Parku Naro- zaliczanego do stu najbardziej inwazyjnych na
dowego (Partyka et al. 2005). Obecnie w sądzie świecie. Gatunki obce zajmują nie tylko siedliska
trwa proces, który dotyczy niektórych działek zaburzone przez człowieka niektóre z nich prze-
dawnego osiedla uzdrowiskowego na Złotej nikają także do biotopów naturalnych skutecznie
Górze oraz kilku obiektów budowlanych (willi) konkurując z rodzimymi gatunkami roślin. Do lat
służących obecnie statutowym celom OPN, 60. i 70. XX w. na obszarze OPN notowano tylko
w tym m.in. siedziby dyrekcji OPN i Ośrodka pojedyncze stanowiska gatunków inwazyjnych,
Edukacyjno-Dydaktycznego. a niektóre z nich w ogóle nie występowały na
tym obszarze. Ostatnio obserwuje się wyrazne
rozprzestrzenianie się wymienionych gatunków
2.7. OCHRONA ZASOBóW WODNYCH
i niektórych innych, takich jak: kasztanowiec
Zagrożenie zasobów wodnych dotyczy zwyczajny Aesculus hippocastanum, niecierpek
w zasadzie wszystkich parków narodowych, co gruczołowaty Impatiens glandulifera czy lilak
wykazała niedawna konferencja Wody na ob- pospolity (bez) Syringa vulgaris. Należałoby
szarach chronionych zorganizowana w Ojcowie w związku z tym wypracować sposoby eliminacji
w 2008 r. (Partyka, Pociask-Karteczka 2008). obcych gatunków. W 2012 r. na terenie OPN pod-
W Ojcowskim Parku Narodowym nastąpiła wy- jęto próby mechanicznego usuwania tych roślin
razna poprawa czystości wód dzięki budowie przed okresem kwitnienia i owocowania przez
trzech oczyszczalni. Pierwszą z nich, usytuowaną ich wykopywanie (karczowanie), wyrywanie
w Skale, oddano do użytku w 1994 r. (Partyka podziemnych kłączy i koszenie pojawiających
et al. 1996 1997; Partyka 2001). Oczyszcza ona się osobników. Obecnie obserwowane są efekty
ścieki z tego miasta, odprowadzane wcześniej tych prób.
bezpośrednio do Prądnika. Dwie kolejne oczysz-
czalnie dla wsi Sułoszowa i Wola Kalinowska
2.9. MOżLIWOŚCI ROZWIąZANIA PROBLEMU
oraz Ojców, zbudowane staraniem sąsiednich
ODSTRZAłU ZWIERZYNY
gmin, powstały zamiast w strefie ochronnej
Przegęszczenie zwierzyny, szczególnie saren
OPN niestety na terenie Parku, co w przypadku
awarii może grozić poważnym zanieczyszcze- i dzików, dotyczy małych obszarów ochronnych,
zbyt małych dla zapewnienia równowagi eko-
niem wód Prądnika. Do tej pory oczyszczalni nie
logicznej, ze względu na brak drapieżników.
ma duża wieś Sąspów, leżąca w zródłowej części
Z jednej strony wprowadzenie drapieżników
doliny Sąspowskiej. Powyżej granic OPN, na
jest niemożliwe z uwagi na ich duże terytoria
terenie wsi Sułoszowa, po powodziach w 1996 r.
Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody parków narodowych... 25
osobnicze, niejednokrotnie przekraczające po- bóbr, wydra). Zgodnie z wymogami tej formy
wierzchnię Parku, z drugiej brak korytarzy ochrony Ojcowski Park Narodowy powinien
ekologicznych powoduje zbyt duże nagroma- skupić swą troskę na wybranych gatunkach
dzenie osobników saren i dzików na niewielkim roślin i zwierząt. Jest to 9 gatunków ssaków
obszarze leśnym. W ostatnich latach wysoka li- (w tym 7 nietoperzy), 16 gatunków ptaków, 2
czebność populacji dzika stała się problemem na gatunki płazów (traszka grzebieniasta i kumak
dużym obszarze Polski (poza górami). Sytuacja nizinny), 4 gatunki owadów, 2 gatunki roślin
ta doprowadziła do powstania dylematu redu- (obuwik Cypripedium calceolus i podejzrzon po-
kować wysoki stan dzików w Ojcowskim Parku jedynczy Botrychium simplex). Jeśli zmniejsza
Narodowym, czy też nie ingerować w wielkość się populacja któregoś z tych gatunków lub ga-
ich populacji (wszak dzik jest naturalnym ele- tunek ginie, to zawiadującemu obszarem grożą
mentem fauny Parku, chronionym na równi konsekwencje finansowe. Tymczasem ekosys-
z innymi przedstawicielami naszej flory i fauny). temy są dynamiczne i nie zawsze wszystkim ga-
Wysoka liczba dzików przekraczająca 100 osob- tunkom zapewniają optymalne warunki rozwoju.
ników wywołuje określone szkody w uprawach Szczególnie dotyczy to obszarów ochrony ści-
rolnych, rodząc tym samym pewien konflikt spo- słej, która została powołana do zabezpieczania
łeczny z miejscową ludnością, która domaga się procesów ekologicznych (np. sukcesji, dynamiki
ekosystemów), a nie poszczególnych gatunków.
słusznych odszkodowań za zniszczone (niekiedy
doszczętnie) plony, zwłaszcza ziemniaków i ku- Dla przykładu: na terenie Ojcowskiego Parku
Narodowego w Dolinie Sąspowskiej na stoku
kurydzy. Wysokie odszkodowania wypłacane
o wystawie południowej, w obrębie obszaru
dla rolników obciążają z kolei budżet Parku.
ochrony ścisłej, rośnie obuwik. Z kilkudzie-
W Ojcowskim Parku Narodowym w 2010 r.
sięciu osobników kwitło ostatnio tylko kilka.
wysokość odszkodowań wyniosła już prawie
Tymczasem dla zapewnienia im optymalnego
100 tys. zł (w 2005 r. niespełna 20 tys. zł).
rozwoju trzeba by zmienić kategorię ochrony na
Dyrekcja Parku w tej sytuacji jest zmuszona do
popierania odstrzału zwierząt, które jednocze- częściową i usunąć kilka 200-letnich buków...
Należałoby zatem jasno określić, np. w postaci
śnie się chroni. Konieczne wydaje się więc nie
tylko wprowadzenie obowiązkowych ubezpie- zapisu w kolejnej nowelizacji ustawy o ochronie
przyrody, że ochrona ścisła w parkach narodo-
czeń dla rolników od szkód, ale też wymuszenie
wych powinna mieć priorytet przed ochroną
utrzymania obszarów w otulinie niezbędnych do
przemieszczania się zwierzyny, zalesiania ugoro- gatunków Natura 2000.
wanych pól i terenów wolnych od zabudowy.
3. uwagI kOńCOwE
2.10. WPROWADZENIE W USTAWIE
Z przedstawionego wyżej przeglądu wynika,
PRIORYTETOWEJ ROLI PARKóW NARODOWYCH
że stan zagrożeń Ojcowskiego Parku Narodo-
W OCHRONIE PRZYRODY
wego jest różny (Tabela 1). Największe z nich
Teren Ojcowskiego Parku Narodowego stanowi bardzo duża presja osadnicza, która
jest równocześnie obszarem Natura 2000, jako niestety wykazuje tendencję wzrostową. Ruch
specjalny obszar ochrony siedlisk pod nazwą turystyczny połączony z nadmierną liczbą samo-
Dolina Prądnika , który otrzymał nr PLH chodów od kilku lat utrzymuje się mniej więcej
1200004 (Zachariasz 2008). Jak wiadomo, na tym samym poziomie i zależy głównie od
system ochrony Natura 2000 wyznacza pewne warunków pogodowych (przy sprzyjającej
gatunki zagrożone wyginięciem lub rzadkie aurze dużo samochodów przewija się przez
w skali Europy, którym trzeba zapewnić opty- Ojców również jesienią nawet w listopadzie
malne warunki rozwoju. Niektóre z tych ga- a także na przedwiośniu). Poważnym niebez-
tunków nie należą w Polsce do rzadkości (np. pieczeństwem dla ochrony przyrody OPN może
26 J. Partyka
Tabela 1. Stan i tendencje zagrożeń Ojcowskiego Parku Narodowego w latach 1956 2010.
Table 1. State and trends of threats to the Ojców National Park in the years 1956 2010.
Lata
Zagrożenia Tendencja
Years
Threats Trend
1956 1990 1991 2010
Presja osadnicza Duża Bardzo duża Wzrostowa
Settlement pressure Large Very large Increasing
Presja turystyczna Duża Duża Bez zmian
Tourist pressure Large Large No change
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych Duże Mniejsze Bez zmian
Surface water pollution Large Reduced No change
Wielkoobszarowe zanieczyszczenia powietrza Duże Mniejsze Malejąca
Large-area air pollution Large Reduced Decreasing
Narodowy, Komisja Hydrologiczna Polskiego Towa-
być nieuregulowana struktura własnościowa,
rzystwa Geograficznego, Ojców.
a zwłaszcza podjęte niedawno i konsekwentnie
Biderman A. W. 1991. Zagrożenie zasobów naturalnych Oj-
prowadzone starania spadkobierców dawnych
cowskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojczystą
właścicieli Ojcowa o odzyskanie przynajmniej
47(3): 22 30.
niektórych części Parku (dawnych działek bu-
Grodzińska K., Olaczek R. (red.) 1985. Zagrożenie parków
dowlanych na Złotej Górze) i kilku budynków,
narodowych w Polsce. Państwowe Wydawnictwo Nau-
służących obecnie statutowej funkcji OPN.
kowe, Warszawa.
W przypadku sądowego orzeczenia o koniecz-
Hibszer A., Partyka J. (red.) 2005. Między ochroną przy-
ności zwrotu upaństwowionego majątku książąt
rody a gospodarką bliżej ochrony: konflikt człowiek
Czartoryskich powinny absolutnie znalezć się
przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce.
Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki,
fundusze na wypłatę zasądzonych odszkodowań
Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec Ojców.
dla uniknięcia konieczności zwrotu terenów
Hibszer A., Kruczek S., Kucharczyk A., Partyka J.,
i obiektów w naturze.
żółciak J. 2005. Przewodnik sesji terenowej. W: A. Hib-
Zagrożenie wód powierzchniowych ście-
szer, J. Partyka (red.), Konflikty człowiek przy-
kami wykazuje tendencję malejącą, jakkolwiek
roda na obszarach prawnie chronionych w Polsce.
Materiały konferencji naukowej Sosnowiec Ojców,
odbywa się to kosztem lokowania nowych
16 17 czerwca 2005 r., s. 29 67. Polskie Towarzystwo
inwestycji w granicach OPN, jakimi są nowe
Geograficzne Oddział Katowicki, Ojcowski Park Naro-
oczyszczalnie. W sposobie finansowania parków
dowy, Sosnowiec Ojców.
narodowych powinien być klarowny zapis usta-
Klasa A., Partyka J. (red.) 2008. Monografia Ojcowskiego
wowy gwarantujący regulację struktury własno-
Parku Narodowego. Przyroda. Ojcowski Park Narodowy,
ściowej (niezbędne wykupy gruntów obcych).
Ojców.
Wyraznie zmniejszyło się zanieczyszczenie po-
Olaczek R. (red.) 1988. Gospodarowanie w parkach naro-
wietrza, którego negatywne skutki w przyrodzie
dowych i rezerwatach przyrody. Materiały z sesji Rady
Naukowej Ligi Ochrony Przyrody zorganizowanej
(zamieranie drzew iglastych) obserwowano do
w Warszawie 27 czerwca 1985 r. 60 lat LOP 1928 1988.
około 1990 roku.
Liga Ochrony Przyrody, Warszawa.
Partyka J. 1976. Ojcowski Park Narodowy. Nauka dla
4. lITERaTuRa
Wszystkich 276: 1 84. Zakład Narodowy im. Ossoliń-
skich, Wrocław.
Baścik M., Partyka J. 2008. Przewodnik sesji terenowych. Partyka J. 2001. Przemiany środowiska przyrodniczego
W: M. Baścik, J. Partyka (red.), Wody na obszarach Ojcowskiego Parku Narodowego w ciągu ostatniego
chronionych. Streszczenia referatów i przewodnik sesji ćwierćwiecza (1975 2000). W: K. German, J. Balon
terenowych. Materiały konferencji naukowej Pieskowa (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski
Skała 12 14 czerwca 2008 r., s. 127 189. Instytut Geo- a jego funkcjonowanie, s. 366 374. Instytut Geografii
grafii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Ojcowski Park i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Dziesięć priorytetów w ochronie przyrody parków narodowych... 27
Partyka J. (red.) 2002. Użytkowanie turystyczne parków Partyka J., żółciak K., żółciak J. 2005. Rola dawnych
narodowych. Ruch turystyczny zagospodarowanie własności ziemskich Czartoryskich i Towarzystwa ak-
konflikty zagrożenia. Instytut Ochrony Przyrody PAN, cyjnego Zamek Pieskowa Skała w ochronie przyrody
Ojcowski Park Narodowy, Ojców. i dóbr kultury Doliny Prądnika. W: E. Skowronek
(red.), Wpływ działalności gospodarczej wielkich ma-
Partyka J. (red.) 2003. Ochrona dóbr kultury i historycznego
jątków ziemskich na stan współczesny dziedzictwa przy-
związku człowieka z przyrodą w parkach narodowych.
rodniczego i kulturowego, s. 147 168. Wydawnictwo
Ojcowski Park Narodowy, Regionalny Ośrodek Badań
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
i Dokumentacji Zabytków w Krakowie, Stowarzyszenie
Kultura i Natura , Ojców.
Radecki W. 2007. Ochrona prawna parków narodowych przed
zagrożeniami zewnętrznymi (na kilku przykładach z Oj-
Partyka J. (red.) 2010a. Granice ingerencji człowieka na
cowskiego parku narodowego). Prądnik: prace i mate-
obszarach chronionych. Zasady i modele gospodaro-
riały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera 17: 21 32.
wania. Ojcowski Park Narodowy, Ojców.
Partyka J. 2010b. Przewodnik sesji terenowych. W: J. Par- Ustawa z dnia 16 pazdziernika 1991 r. o ochronie przyrody.
tyka (red.), Granice ingerencji człowieka na obsza- Dz. U. Nr 114, poz. 492.
rach chronionych. Zasady i modele gospodarowania,
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
s. 67 108. Ojcowski Park Narodowy, Ojców.
Dz. U. Nr 92, poz. 880 z pózn. zmianami.
Partyka J., Klasa A., żółciak J. 1996 1997. Sukcesy
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie
i porażki ochrony przyrody Ojcowskiego Parku Narodo-
przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. Nr 224,
wego. Folia Geographica, Series Geographica-Physica
poz. 1337.
28: 79 91.
Partyka J., Pociask-Karteczka J. (red.) 2008. Wody na Zachariasz A. 2008. Ojcowski Park Narodowy. Czasopismo
obszarach chronionych. Instytut Geografii i Gospodarki Techniczne 105(4, 1 A): 5 27. Wydawnictwo Politech-
Przestrzennej UJ, Ojcowski Park Narodowy, Ojców. niki Krakowskiej, Kraków.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 29 34
Zarządzanie populacjami zwierząt łownych
w parkach narodowych
Henryk Okarma, Zbigniew Głowaciński
Okarma H., Głowaciński Z. 2012 2013. management of game species populations in
national parks. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 29 34.
Abstract. Management of populations of large herbivores (red deer, roe deer, moose, wild boar)
which have status of game species is one of the most important problems in Polish national
parks. National parks are too small to maintain their own populations of large game species
and they share them with neighboring hunting grounds. Legal regulations are ambiguous and
do not allow for management of these populations under control of national park authorities.
Moreover, there is lack of reliable data on numbers, density, and sex structure of game species.
It would be necessary to create buffer zones around national parks where hunting would not
be allowed or strictly controlled by national park authorities.
Key words: game species, management, national parks, Poland
Henryk Okarma, Zbigniew Głowaciński, Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków;
e-mails: okarma@iop.krakow.pl, glowacinski@iop.krakow.pl
1. wSTęP
normalna gospodarka łowiecka, która wyklucza
realizację własnego modelu zarządzania popu-
Zarządzanie populacjami zwierząt łownych lacjami przez parki narodowe i rezerwaty przy-
w parkach narodowych jest jednym z ważniej- rody. Model ten zakłada pozostawienie zwierząt
szych problemów w praktyce ochrony przyrody swemu losowi w samoregulującym się systemie
zarówno w Polsce, jak i wielu innych krajach. ekologicznym (sfera ochrony ścisłej), jak też
Chodzi tu o zwierzęta objęte prawem łowieckim, działania stabilizujące w naruszonym układzie
które to zwierzęta w granicach parków naro- ekologicznym: fitocenoza leśna-ssaki kopytne-
dowych i rezerwatów przyrody w świetle duże drapieżniki.
prawa, a konkretnie Ustawy o ochronie przy- Problem ten, który stwarza wiele sytuacji
rody z 2004 r.1 przestają być gatunkami łow- konfliktowych na styku ochrony przyrody, ło-
nymi. Problem polega na tym, że w otoczeniu wiectwa, gospodarki leśnej i rolnej, jest wyni-
terenów chronionych, zajmowanym zwykle kiem braku spójnych regulacji prawnych. Jest
przez obwody łowieckie i obstawionym ambo- on u nas tym bardziej istotny i powszechny, iż
nami myśliwskimi, prowadzona jest w Polsce większość polskich parków narodowych to parki
wybitnie leśne, a występujące w nich duże zwie-
rzęta łowne, głównie kopytne, stanowią z re-
1
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
guły część tej samej, tyle że większej populacji
Dz. U. Nr 92, poz. 880.
30 H. Okarma, Z. Głowaciński
regionalnej, być może nawet funkcjonującej " są podstawowym elementem ekologicz-
w systemie metapopulacyjnym. Rozwiązania nego układu las-roślinożercy-duże drapieżniki,
prawne w tym zakresie są niestety cząstkowe jakkolwiek ten ostatni element układu utrzymuje
i niezbyt zsynchronizowane ze sobą, dotyczą się tylko w niektórych parkach narodowych.
specyficznych problemów każdej z tych sfer Polskie parki narodowe są zbyt małe, często
z osobna i nierzadko są ze sobą sprzeczne. zbyt rozczłonkowane i o niekorzystnym współ-
W kontekście ochrony zwierząt łownych czynniku powierzchni względem granic, aby
niemal całkowicie tracą na znaczeniu otuliny utrzymywać własne populacje ssaków kopyt-
parków narodowych i rezerwatów przyrody, nych według planu obowiązującego w parku
jakkolwiek ustawodawca wprowadził (trudno oraz wpływać trwale na ich poziom liczebny,
egzekwowalną) instytucję uzgodnień , w przy- strukturę populacyjną i behawior. Jelenie szla-
padku gdy tylko w otulinie parku czy rezerwatu chetne, sarny i dziki to zwierzęta o sporych
próbuje się wdrażać projekty gospodarcze mo- wymaganiach przestrzennych, dość mobilne,
gące mieć negatywny wpływ na przyrodę terenu sezonowo zmieniające swoje areały bytowania.
chronionego. Konsekwencją tego jest fakt, że Sezonową zmienność areałów bytowania
skuteczność działań ochronnych i regulacyjnych szczególnie wyraznie obserwuje się w górach,
dotyczących gatunków łownych w parkach na- np. w Bieszczadach i Bieszczadzkim Parku
rodowych, które to działania podejmowane są Narodowym, ale dotyczy ona też niektórych
w tychże parkach, zależy w dużej mierze od gatunków występujących poza górami przykła-
dobrosąsiedzkiej współpracy z kołami łowiec- dowo występujące na nizinach łosie, np. w Bie-
kimi, nadleśnictwami oraz innymi użytkowni- brzańskim Parku Narodowym, zmieniają swoje
kami gruntów w otoczeniu parku. miejsca pobytowe w zależności od pory roku,
warunków klimatycznych i żerowiskowych.
W większym lub mniejszym stopniu parki na-
2. zNaCzENIE zwIERząT łOwNyCh
rodowe, jak już wspomniano, utrzymują te same
w PaRkaCh NaROdOwyCh
populacje, które poza granicami parku podlegają
Zwierzęta łowne są gatunkami pospolicie normalnej gospodarce łowieckiej. W praktyce
i licznie występującymi, dlatego zwykle nie znaczy to, że służby parków narodowych nie są
znajdują się w centrum zainteresowania ochrony w stanie racjonalnie chronić dużych zwierząt,
przyrody. Jednak na obszarach parków narodo- które poza parkiem podlegają innemu modelowi
wych, gdzie ochronie podlega całość przyrody, zarządzania.
także i zwierzęta łowne muszą podlegać okre- Należy jednak dodać, że w niektórych pol-
ślonym regułom ochronnym. Zwierzęta łowne, skich parkach narodowych i ich otoczeniu duże
zwłaszcza duże ssaki kopytne, nie mogą być zwierzęta łowne, zwłaszcza kopytne, wyka-
w parkach narodowych traktowane jako nie- zują silne przegęszczenia (np. w Magurskim,
ważne czy mało ważne, m.in. dlatego, że (Gło- Kampinoskim i Biebrzańskim PN), zagrażające
waciński 2007): miejscowym odnowieniom leśnym i niektórym
" występujące w parkach populacje tych innym elementom fitocenoz. Zachodzi więc
zwierząt są częścią większych regionalnych konieczność przeprowadzenia prawnie dopusz-
populacji (metapopulacji); czalnej kontrolowanej redukcji liczebności ga-
" stanowią integralną część ekosystemów tunków najsilniej oddziałujących. Interwencje
chronionych, znacząco uczestniczą w przepływie tego typu w dobrze prowadzonych krajowych
energii i obiegu materii w ekosystemach; parkach narodowych traktuje się jako środek
" są jednym z najważniejszych czynników ostateczny, nie mający lepszej alternatywy,
środowiskotwórczych, wpływających na rozwój, nigdy jednak jako polowanie.
różnorodność gatunkową i równowagę ekosys- W parkach narodowych, a tym bardziej
temów; w praktyce łowieckiej w obwodach łowieckich,
Zarządzanie populacjami zwierząt łownych w parkach narodowych 31
brakuje miarodajnych i wiarygodnych danych, na fitocenozy leśne pod kątem przydatności
które muszą stanowić podstawę każdego ra- tychże metod (w tym także tych opartych na
cjonalnego planu gospodarowania populacjami ocenach pojemności siedliskowej i żerowej
zwierząt. Jest to przede wszystkim znajomość względem jeleniowatych) w parkach narodo-
liczebności, struktury wiekowo-płciowej i roz- wych (Głowaciński 1997, 2007 i bogata litera-
mieszczenia przestrzennego poszczególnych tura łowiecka). Należy jednak zastanowić się,
gatunków i populacji. czy takie typowo łowieckie podejście do za-
rządzania populacjami jeleniowatych na obsza-
rach chronionych jest podejściem właściwym.
3. OCENy STaNu lICzEbNEgO POPulaCjI
Wydaje się, że jest ono konsekwencją faktu,
Wyniki badań ekspertów łowieckich (np. iż większość polskich parków narodowych jest
Fruziński 1989; Głowaciński 1997; Okarma, parkami leśnymi, a zarządzają nimi leśnicy
Tomek 2008) wskazują jednoznacznie, że nie z wykształcenia, szczególnie uwrażliwieni na
ma metody uniwersalnej, pozwalającej z wysoką straty w odnowieniach leśnych. Istotą funk-
precyzją oceniać stan liczebny i/lub zagęsz- cjonowania parków narodowych powinna być
czenie gatunków łownych, czy nawet pewnych jak najmniejsza ingerencja w ich ekosystemy,
ich grup w danym siedlisku czy jednostce fizjo- a tymczasem stosuje się tam niekiedy metody
cenotycznej. i działania praktyczne dotyczące jeleniowa-
Z metod dających wyniki bezwzględne, za tych, które nawet w praktyce łowieckiej są
najbardziej miarodajną dla ssaków kopytnych często kwestionowane, np. ocena pojemności
uchodzi metoda pędzeń próbnych (Pucek et al. żerowej czy siedliskowej i poziomu tzw. szkód
1975; Jamrozy, Górecki 2003). Niestety, ko- znośnych.
nieczność zaangażowania do liczeń dużej liczby Nie oznacza to, że negujemy na terenie
osób (30 70) rodzi często zastrzeżenia, że me- parków narodowych prowadzenie działań mo-
toda ta wprowadza zbyt duże zakłócenia w chro- nitorujących presję jeleniowatych na ekosys-
nionych ekosystemach. Dotyczy to zwłaszcza temy leśne, wręcz przeciwnie, takie działania
obszarów ochrony ścisłej, które z zasady po- kontrolne są wskazane. Dobre (miarodajne
winny się znajdować poza ingerencją ludzką. i praktyczne), a nawet uproszczone metody mogą
Proponuje się więc w parkach narodowych co- dostarczać wartościowych informacji o długolet-
roczne monitorowanie zwierząt łownych uprosz- nich tendencjach w relacji las-jeleniowate (np.
czoną metodą oceny względnej, polegającą na Andrzejewski 2001). Dyskusyjne jest jednak
tropieniach zwierząt na stałych liniach i pasach w jaki sposób, i czy w ogóle, dane takie powinny
taksacyjnych. Jest to zmodyfikowana wersja tra- stanowić podstawę do podejmowania decyzji
dycyjnie stosowanej w łowiectwie metody zi- o gospodarowaniu populacjami jeleniowatych
mowych tropień oraz całorocznych obserwacji na obszarach chronionych. Parki narodowe
(Jamrozy, Górecki 2003). w większości obejmują zbiorowiska naturalne,
Drugim elementem, który często bierze się czasami nawet zbliżone do pierwotnych, a poza
pod uwagę w planowaniu działań dotyczących tym zwykle są stosunkowo małymi enklawami
dużych ssaków roślinożernych, jest ich rola lasów naturalnych wśród kompleksów lasów
w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych, jak gospodarczych. Jeśli przebudowa lasów w par-
też wpływ na wybrane elementy ekosystemu le- kach narodowych ma jakiś sens, to nie można
śnego oceniany poziomem szkód w lasach go- nie brać pod uwagę sterowania populacjami
spodarczych. Innymi słowy, chodzi o ustalenie jeleniowatych, które zwłaszcza gdy nie ma
takiego poziomu liczebnego tych zwierząt, drapieżników potrafią osiągnąć wysokie za-
który nie powodowałby przekroczenia w sie- gęszczenia i w konsekwencji zniszczyć uprawy
dlisku progu szkód znośnych. Istnieje kilka i odnowienia. Nie wszystkie miejsca odnowie-
metod monitorowania wpływu jeleniowatych niowe da się ogradzać, a w wielu miejscach
32 H. Okarma, Z. Głowaciński
grodzenia nie są wskazane ze względu choćby miejscem polowań trofeowych, gdyż lokalne
na przecinanie szlaków przemieszczania się społeczności widzą ten proceder, który jest
zwierząt. jaskrawym zaprzeczeniem idei rezerwatowej
ochrony przyrody.
Dzik jest gatunkiem wybitnie środowisko-
4. PROblEm REgulaCjI lICzEbNOŚCI
twórczym, odgrywa znaczącą rolę w funkcjo-
POPulaCjI SSaków kOPyTNyCh
nowaniu ekosystemów leśnych i jest ważnym
Należy przyjąć, że każda działalność zmie- zwierzęciem łownym. Lokalne przegęszczenie
rzająca do regulacji populacji zwierząt w par- populacji dzika może prowadzić do silnych
kach narodowych traktowana jest jako element zniszczeń w kulturach leśnych i odnowieniach
ochrony czynnej, w zasadzie korektywnej, wy- (Szukiel 1989), ale ograniczanie jego liczebności
muszonej zaszłymi zmianami antropogenicz- w parkach narodowych prowadzi się głównie
nymi w populacjach i ekosystemach danego z uwagi na szkody, jakie wyrządza na obrze-
terenu. W niektórych sytuacjach, zwłaszcza żach chronionych kompleksów leśnych, czy
tam, gdzie nie ma dużych ssaków drapieżnych, w rolniczym otoczeniu obszarów chronionych.
zmniejszenie liczebności jeleniowatych lub Największy problem występuje w parkach naro-
dzików może być koniecznością, podyktowaną dowych o małej powierzchni i długich granicach
silnym oddziaływaniem na roślinność parkową (np. w Ojcowskim, Drawieńskim, czy Rozto-
i/lub na kultury rolne w bezpośrednim otoczeniu czańskim PN), które nawet przy przeciętnym
parku narodowego. W Puszczy Białowieskiej ze zagęszczeniu dzików będą permanentnie nara-
względu na przekroczenie pojemności siedli- żone na płacenie odszkodowań wyrządzanych
skowej (carrying capacity) redukcją objęte są w przyległych do parku uprawach rolnych (Gło-
nawet żubry, tyle że ma tu ona charakter bardziej waciński 2007).
selektywny niż w przypadku innych kopytnych, Praktycznym problemem dotyczącym ogra-
a przy tym wyklucza się odstrzał osobników nie niczenia liczebności dzików na obszarze parków
tylko w granicach Białowieskiego Parku Naro- narodowych jest stosowanie przez osoby doko-
dowego, ale w całej Puszczy, jako ostatniego nujące odstrzału kryteriów pozyskania ustalo-
naturalnego matecznika żubrów. nych przez Polski Związek łowiecki. Skutkiem
Działania redukcyjne powinny być jednak tego jest np. niechęć do odstrzału dużych loch,
poprzedzane bardzo starannym rozpoznaniem czy przede wszystkim loch. A przecież tylko
przeprowadzonym przez służby parku pod nad- nakierowując pozyskanie na ten segment po-
zorem naukowców i praktyków zajmujących się pulacji osiągnie się to, o co w tym wszystkim
profesjonalnie badaniami nad dużymi ssakami chodzi, czyli zmniejszenie potencjału reproduk-
kopytnymi. Wszelkie ograniczenie liczebności cyjnego.
powinno być traktowane jako działania nad- Trzeba jednak wyraznie zaznaczyć, iż nawet
zwyczajne, a nie jako wręcz rutynowe, jak to przy niskich zagęszczeniach dzików i jeleniowa-
ma miejsce w prawie każdym polskim parku tych problem szkód w wielu polskich parkach
narodowym. narodowych nie zniknie. Wszędzie bowiem
Nie powinno się wyrażać zgody na coroczny tam, gdzie mamy do czynienia z wolno żyją-
odstrzał kilku czy kilkunastu jeleni lub saren, cymi populacjami kopytnych w sąsiedztwie
gdyż nie ma to żadnego wpływu na dynamikę terenów rolniczych, zawsze będą występować
liczebności populacji tych gatunków, a kłóci szkody wyrządzane przez te zwierzęta. Jest też
się z ideą parków narodowych. Uważamy, że oczywiste, że wielkość tych szkód jest funkcją
niedopuszczalne jest, aby w ramach takiego zagęszczenia zwierzyny , zasobności żerowisk
odstrzału pozyskiwać samce jeleni i saren, w ostojach parkowych, atrakcyjności żerowej
jak to się dzieje np. w Magurskim Parku upraw rolnych, jak też stopnia zwartości po-
Narodowym. Parki narodowe nie mogą być wierzchni parku.
Zarządzanie populacjami zwierząt łownych w parkach narodowych 33
5. OChRONa OTulINOwa I PROPOzyCja
rozwiązań prawno-organizacyjnych: (1) we-
dObREgO PaRTNERSTwa
ryfikacja w ustawie definicji otuliny, z wpisa-
niem w jej funkcję obligatoryjnego zarządzania
W obowiązujących aktach prawnych dotyczą-
zwierzyną zbliżonego do modelu właściwego
cych rezerwatów i parków narodowych istnieje
dla parku narodowego (zatwierdzanie planów
pojęcie otuliny, jednak z praktycznego punktu
łowieckich przez dyrektora parku); (2) powięk-
widzenia ochrony dużych zwierząt jest to forma
szenie rozmiarów i funkcji strefy ochronnej
zabezpieczenia nieprecyzyjna i praktycznie bez
zwierząt łownych, w celu zapewnienia więk-
znaczenia. W zapisie tym ustawodawca wpro-
szego bezpieczeństwa zwierząt w łowiecko
wadził instytucję uzgodnień . Według orze-
użytkowanym otoczeniu parku; (3) ustawowe
czenia Naczelnego Sądu Administracyjnego
wprowadzenie w życie koncepcji otuliny łowiec-
formuła ta zobowiązuje do praktykowania za-
kiej parku (przy zachowaniu dotychczasowych
sady dobrego sąsiedztwa parków narodowych
definicji otuliny i strefy ochronnej zwierząt łow-
i okolicznych użytkowników gruntów i zasobów
nych), określonej strukturą przestrzenną i be-
przyrodniczych. Jest to przekaz słuszny, tyle że
hawiorem migracyjnym populacji kopytnych,
życzeniowy.
z ograniczonym łowieckim pozyskiwaniem tych
życie jednoznacznie udowadnia, że brakuje
zwierząt (uzgadnianie lub nawet zatwierdzanie
dobrej kooperacji między parkami narodowymi
planów łowieckich przez dyrektora parku). Ideę
i kołami łowieckimi. Generalnie, chociaż są wy-
tego typu strefy buforowej już wcześniej sugero-
jątki, w naszym kraju panuje raczej nieprzychylny
wali praktycy (Kraczek, Tittenbrun 1992).
stosunek myśliwych do ochrony przyrody i służb
Rozważa się (Głowaciński 2007) możliwe wa-
parków narodowych. W tej sytuacji trudno mówić
rianty projektowania i funkcjonowania otuliny ło-
o zasadach dobrej praktyki czy zasadach do-
wieckiej oraz zmiany prawne i uzgodnienia, jakie
brego sąsiedztwa (Głowaciński 2007).
byłyby do tego niezbędne. Bez względu jednak
Ustawodawca, w art. 10 Ustawy o ochronie
na przyjęty wariant ochrony strefowej zwierząt
przyrody2 , umożliwia dyrekcjom parków naro-
łownych, w otoczeniu parku narodowego ko-
dowych utworzenie strefy ochronnej zwierząt
nieczne jest wprowadzenie ustawowego wy-
łownych występujących w parkach. Z zapisu
mogu nie tylko opiniowania, ale i zatwierdzania
art. 11 ust. 3 5 tej ustawy wynika, że strefa ta nie
planów łowieckich przez dyrektora parku. Chodzi
podlega włączeniu w granice obwodów łowiec-
tu o obwody łowieckie bezpośrednio sąsiadujące
kich i zatwierdza ją właściwy minister w drodze
z parkami narodowymi i koła łowieckie dzierża-
rozporządzenia, w którym określa sposoby za-
wiące te obwody. Uprawnienia do zatwierdzania
rządzania populacjami zwierząt łownych. Poza
planów łowieckich według Ustawy z dnia 13 paz-
tym art. 11 ust. 5 mówi, że ochrona zwierząt
dziernika 1995 r. Prawo łowieckie3 przysługują
łownych w strefie ochronnej należy do zadań
dziś nadleśniczym. Jest rażącym błędem usta-
dyrektora parku narodowego . Parki narodowe,
wodawcy pozbawienie takich praw dyrektorów
głównie wskutek oporu środowisk łowieckich
parków narodowych, skutkiem czego dyrekcje
i dla uniknięcia sąsiedzkich sporów, z możli-
tych parków tracą wpływ na myśliwych i oko-
wości powołania tej strefy korzystają raczej
liczną gospodarkę zwierzyną . Takie upraw-
powściągliwie, tylko na małych powierzchniach
nienia dyrektorów parków narodowych powinny
i odcinkach granicznych.
się znalezć bezzwłocznie zarówno w zapisie
W celu zminimalizowania problemu ochrony
Ustawy o ochronie przyrody jak i Ustawy
zwierząt łownych na terenach chronionych
Prawo łowieckie (Głowaciński 2007).
(Głowaciński 2007) możliwe są trzy drogi
3
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Pol-
2
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. skiej z dnia 1 lipca 2005 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
Dz. U. Nr 92, poz. 880. tekstu ustawy Prawo łowieckie. Dz. U. Nr 127, poz. 1066.
34 H. Okarma, Z. Głowaciński
Magurskiego Parku Narodowego, s. 137 144. Magurski
6. lITERaTuRa
Park Narodowy, Uniwersytet Jagielloński, Krempna,
Kraków.
Andrzejewski R. 2001. Park Narodowy jako obszar moni-
toringu przyrody. Biuletyn Monitoringu Przyrody 1(2): Kraczek J., Tittenbrun A. 1992. Projekt strefy ochronnej
66 71. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa. zwierzyny Roztoczańskiego Parku Narodowego. Parki
Narodowe 2: 7.
Fruziński B. 1989. Ekologiczne podstawy łowiectwa.
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
W: J. Krupka et al. (red.). 1989. łowiectwo, s. 125 126.
z dnia 1 lipca 2005 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
tekstu ustawy Prawo łowieckie. Dz. U. Nr 127, poz.
Głowaciński Z. (red.) 1997. Wnioski i rekomendacje wy-
1066.
nikające z konferencji naukowej Ochrona i sterowanie
Okarma H., Tomek A. 2008. łowiectwo. Wydawnictwo
populacjami ssaków kopytnych i dużych drapieżników
Edukacyjno-Naukowe H2O, Kraków.
w parkach narodowych oraz w ich otoczeniu (Ośrodek
Dydaktyczno-Naukowy Bieszczadzkiego Parku Narodo-
Pucek Z., Bobek B., łabudzki L., Mirkowski L.,
wego, Ustrzyki Dolne, 29.11.1996 r.). Chrońmy Przyr.
Morow K., Tomek A. 1975. Estimates of density and
Ojcz. 53(5): 88 93.
number of ungulates. Polish Ecol. Stud. 1: 121 135.
Głowaciński Z. 2007. Problem ochrony i zarządzania
Szukiel E. 1989. Szkody wyrządzane przez zwierzynę oraz
populacjami zwierząt łownych w krajowych parkach
zapobieganie im. W: J. Krupka et al. (red.). łowiectwo,
narodowych i ich bezpośrednim otoczeniu. Roczniki
s. 425 437. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
Bieszczadzkie 15: 41 61.
Warszawa.
Jamrozy G., Górecki A. 2003. Ssaki. W: A. Górecki, Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U.
K. Krzemień, S. Skiba, B. Zemanek (red.), Przyroda Nr 92, poz. 880.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 35 42
Problemy ochrony porostów
w polskich parkach narodowych
Paweł Czarnota
Czarnota P. 2012 2013. Problems with the conservation of lichen biota in Polish national
parks. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 35 42.
Abstract. Lichens are not spectacular components of ecosystems and their knowledge in services
of Polish national parks is still scarce. Simultaneously, about 50% of species of lichenized fungi
known in the country are included into the red list of threatened lichens and more than 150 are
protected by law. The article presents some conclusions referring to the activities of national
park services focused on an improvement of conditions for the lichen protection. The author
suggests: (1) better recognition of lichen diversity and species of special concern, (2) protec-
tion of lichen habitats, (3) protection of nationally most threatened lichens. Problems with the
zonal protection of Usnea filipendula, U. hirta and Lobaria pulmonaria in Polish woodlands are
shortly discussed. The protection of lichens should be an important part of long-term strategies
for nature conservation realized in each national park.
Key words: national park, nature conservation, lichens, fungi, biodiversity
Paweł Czarnota, Pracownia Naukowo-Edukacyjna Gorczańskiego Parku Narodowego, Poręba Wielka 590,
34-735 Niedzwiedz; e-mail: pawczarnota@poczta.onet.pl
1. wSTęP
zarówno z procesów naturalnych jak i antropo-
presji. Wszystko to sprawia, że z biegiem czasu
Porosty są rezultatem symbiotycznego związku porosty wykazują mniejsze lub większe fluktu-
przynajmniej dwóch organizmów: grzyba i glonu acje liczebności. Dla niektórych gatunków spadek
(lub sinicy). Zawdzięczają swoją nazwę miko- liczebności jest tak gwałtowny i znaczący, że od-
biontowi, który z reguły dominuje nad autotro- tworzenie ich populacji nie jest już możliwe bez
ficznym partnerem, kształtując morfologiczną wyeliminowania czynnika ograniczającego. Te
formę tej symbiozy (Hawksworth 1988; Czar- wahania liczebności poszczególnych gatunków
nota 2009). Każdorazowe jej zawiązywanie wpływają bezpośrednio na możliwości poznania
napotyka wiele trudności. Związek tworzy wy- ogólnej różnorodności gatunkowej grzybów zli-
łącznie kompatybilna para miko- i fotobionta, chenizowanych i są też z reguły podstawą do ty-
bez których wzajemnych troficznych relacji nie powania gatunków do poszczególnych kategorii
jest możliwe funkcjonowanie porostu. Powstała zagrożenia zarówno w skali ogólnokrajowej jak
z tej relacji plecha jest z reguły wrażliwa na i regionalnej (np. Czyżewska 2003).
zmieniające się szybko i radykalnie czynniki Znajomość zasobów przyrody, która podlega
środowiska, przy czym zmiany te mogą wynikać ochronie w parkach narodowych, jest warunkiem
36 P. Czarnota
koniecznym do tego, aby móc taką ochronę sku- jest o wiele dłuższa i obejmuje 886 gatunków,
tecznie realizować, szczególnie w odniesieniu do tj. ok. 50% ogólnej liczby znanych nam współ-
gatunków najrzadszych, często także wymierają- cześnie porostów w Polsce (Fałtynowicz 2003;
cych lub krytycznie zagrożonych w skali kraju. Cieśliński et al. 2006). Kilka opracowań regio-
Nawet najdoskonalsza wiedza o bogactwie ga- nalnych czerwonych list porostów wskazuje na
tunkowym porostów nie pomoże jednak ich za- jeszcze większy lokalny stopień ich zagrożenia,
chowaniu, jeśli nie uwzględnimy ich wymagań sięgający np. na Górnym Śląsku do ponad 70%
życiowych i nie obejmiemy ochroną właściwych znanych z tego obszaru gatunków (Kiszka, Le-
dla nich siedlisk. W obszarach ścisłej ochrony śniański 2003). Nawet tam, gdzie przyroda wy-
sama natura jednoznacznie determinuje skład kazuje największą naturalność i najlepszy stopień
i fluktuacje jakościowe i ilościowe lichenobioty, zachowania, np. w Puszczy Białowieskiej, pro-
podobnie jak i innych składników ekosystemów. blem zagrożenia porostów, w tym wymierania
Przyjmując taki model ochrony wypada nam się gatunków stenotopowych, jest poważny i dotyczy
tylko zgodzić z kreatywnością natury. W sferze ponad 30% odnalezionych tam kiedykolwiek tak-
zainteresowań służb parków narodowych pozo- sonów (Czyżewska, Cieśliński 2003a). Należy
stawać powinny zatem w szczególności obszary również uwzględnić fakt, że w liczbach tych
ochrony częściowej, gdzie istnieje możliwość znaczny odsetek stanowią gatunki już uznane za
realnego wpływu na zachowanie zagrożonych lokalnie wymarłe, np. ok. 8% w Puszczy Biało-
gatunków. wieskiej (Czyżewska, Cieśliński 2003a) i ok. 20%
Artykuł ma na celu przedstawienie aktu- na Górnym Śląsku (Kiszka, Leśniański 2003).
alnego stanu rozpoznania zasobów porostów Większość z nich być może nigdy nie powróci na
w polskich parkach narodowych oraz poziomu dany teren. Dotyczy to przede wszystkim wraż-
wiedzy służb tych parków w zakresie bogactwa liwszych, leśnych porostów wielkoplechowych,
gatunkowego lichenobioty i jej lokalnego zagro- m.in. z rodzajów Usnea, Bryoria i Ramalina oraz
żenia. Praca ma także przedstawić propozycje epifitycznych reprezentantów mniej licznych ro-
ramowych działań ochronnych zmierzających dzajów: Leptogium, Nephroma, Sticta i wielu
do zapewnienia porostom zagrożonym i chro- przedstawicieli Parmeliaceae.
nionym optymalnych warunków egzystencji. O skali wymierania porostów w parkach
narodowych eksplorowanych lichenologicznie
w ostatnich latach, może świadczyć przykład
2. Skala zagROżENIa POROSTów
Świętokrzyskiego Parku Narodowego, w którym
Wiedza o bogactwie porostów i obecności na 406 notowanych tam kiedykolwiek taksonów,
szczególnie cennych, tj. chronionych czy za- w roku 2005 odnaleziono zaledwie 263 (łubek
grożonych gatunków zasadniczo jest niewielka, 2007); 35% stanowią zatem taksony wymarłe.
zarówno wśród pracowników polskich parków Lepszą sytuację w karpackich parkach obrazuje
narodowych jak wśród pozostałej części pol- przykład Gorczańskiego Parku Narodowego,
skiego społeczeństwa. Tymczasem na liście ga- gdzie na 480 stwierdzonych na tym obszarze
tunków dziko występujących grzybów objętych taksonów, nie potwierdzono współcześnie 18%
ochroną (Załączniki nr 1 i 2 do Rozporządzenia z nich (P. Czarnota [dane niepubl.]) oraz przy-
Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.)1 kład Pienińskiego Parku Narodowego, gdzie na
znajduje się ok. 150 gatunków grzybów zliche- ok. 450 gatunków z tego terenu nie odnaleziono
nizowanych, zwanych powszechnie porostami. ostatnio jedynie 30 (6,7%; Kiszka, Kościelniak
Krajowa czerwona lista tych organizmów 1999).
Gatunkowe zubożenie współczesnej bioty
porostów w Polsce (zwłaszcza w odniesieniu do
1
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
epifitycznych makroporostów) jest coraz bardziej
w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych
ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765. zauważalne. Jednocześnie najbardziej wrażliwe
Problemy ochrony porostów w polskich parkach narodowych 37
jej składniki zachowują się jeszcze w nielicz- d) ukierunkowana ochrona gatunków szcze-
nych ostojach przyrodniczych. Biorąc pod gólnie rzadkich w regionie i wybór prioryteto-
uwagę stosunkowo dużą zdolność rekolonizacji wego przedmiotu ochrony w przypadku, jeśli
wielu porostów, o czym świadczą doświadczenia wspomniane gatunki porostów mają odmienne
z obszarów zurbanizowanych i postindustrial- wymagania ekologiczne od współwystępujących
nych, silnie w przeszłości zdegradowanych z nimi innych gatunków chronionych i/lub jeśli
(np. Rose, Hawksworth 1981; Hawksworth, ochrona siedlisk tychże rzadkich gatunków po-
McManus 1989; Seaward, Letrouit-Galinou rostów bądz całego krajobrazu wymaga innych
1991; Showman 1997; Ranta 2001; Loppi et al. działań ochronnych niż sama ochrona tych ga-
2002; Ban�sov� et al. 2007), rodzi się jednak tunków;
nadzieja, że z chwilą ustąpienia czynników ogra- e) wybór pomiędzy uwarunkowaniami eko-
niczających w środowisku, ostoje te staną się nomicznymi a ochroną porostów (zwłaszcza
miejscami, skąd przynajmniej część gatunków epifitycznych) wobec niedostatecznego dofi-
będzie mogła się rozprzestrzeniać na sąsiednie nansowania parków narodowych z budżetu
obszary. państwa.
Bezpośrednie działania ochronne, które
w parkach narodowych funkcjonują lub mogą
3.1. ROZPOZNANIE ZASOBóW POROSTóW
być zainicjowane, są w stanie wzbogacić ist-
I OCHRONA GATUNKOWA
niejące lichenobioty przynajmniej o część
gatunków uważanych dzisiaj za regionalnie W zderzeniu z powszechnie znanymi
wymarłe. Służby parków narodowych powinny przedstawicielami dużych drapieżnych ssaków
mieć jednak ugruntowaną świadomość, że na i ptaków, których ochrona znajduje finansowe
zarządzanym przez nich terenie znajdują się wsparcie, społeczną akceptację albo przy-
bezcenne refugia chronionych i zagrożonych najmniej wzbudza zainteresowanie czy kon-
porostów, które w procesie rekolonizacji regionu trowersję, potrzeba ochrony niepozornych
mogą mieć kluczowe znaczenie. porostów w parkach narodowych schodzi, i nie-
stety zapewne będzie schodziła w przyszłości,
na plan dalszy. Lista znanych taksonów grzybów
3. dzIałaNIa zmNIEjSzająCE
zlichenizowanych (zwanych porostami) także
zagROżENIa dla POROSTów
u zdecydowanej większości służb powołanych
Dyskusja nad problemami ochrony porostów do profesjonalnej ochrony przyrody ogranicza
w parkach narodowych wydaje się celowa i po- się z reguły do rozpoznawalnych na odległość
winna się koncentrować na następujących głów- gatunków Usnea spp., najpospolitszego w kraju
nych zagadnieniach, związanych z praktycznym listkowatego porostu epifitycznego Hypo-
aspektem działań ochronnych: gymnia physodes, kilku naziemnych gatunków
a) rozpoznanie zasobów chronionych i lo- Cladonia spp. i Cetraria islandica.
kalnie wysoce zagrożonych gatunków; Tymczasem naukowe poznanie zasobów
b) ochrona różnorodności siedlisk jako po- porostów w polskich parkach narodowych nie
tencjalnych miejsc bytowania porostów, w tym przedstawia się najgorzej (Ryc. 1). Pamiętać
weryfikacja obszarów podlegających czynnej jednak należy, że w wielu przypadkach dane do
ochronie pod kątem stabilizacji lub odtworzenia ich oszacowania nie były weryfikowane przez kil-
specyficznych warunków umożliwiających eg- kadziesiąt lat. Na 23 istniejące obecnie parki tylko
zystencję porostów, zwłaszcza w kontekście Narwiański Park Narodowy i Park Narodowy Uj-
tworzenia nowych planów ochrony; ścia Warty nie doczekały się w swojej krótkiej
c) tworzenie stref ochronnych dla wybranych historii jakiegoś większego opracowania bioty
gatunków, zgodnie z zapisami ustawy o ochronie porostów, co nie oznacza, że brak z tamtych te-
przyrody; renów jakichkolwiek danych lichenologicznych.
38 P. Czarnota
Ryc. 1. Stan poznania różnorodności gatunkowej porostów w polskich parkach narodowych, na podstawie niepublikowanych
danych pozyskanych z poszczególnych parków przez B. Otto (RDOŚ Szczecin) i K. Ziarnka (Uniwersytet Szczeciński);
nieco zmienione. Stan na koniec 2010 r.
fig. 1. The number of lichen species known from Polish national parks, based on unpublished data gained from services
of particular parks by B. Otto (RDOŚ in Szczecin) and K. Ziarnek (University of Szczecin); slightly modified. State of
knowledge as the end of 2010.
Ogólna znajomość różnorodności gatun- najbardziej zagrożonych, jest jeszcze bardziej
kowej porostów w parkach nie idzie niestety skomplikowanym procesem, z którym parki
w parze z weryfikacją obecności i lokalizacji po- narodowe nie mogą sobie poradzić od początku
rostów chronionych czy też zagrożonych na tym swego istnienia.
terenie (Ryc. 2). Tylko nieliczne parki dyspo-
nują wiedzą na ten temat, wynikającą w gruncie
3.2. OCHRONA SIEDLISK
rzeczy z bieżącego przeglądu literatury, śledzenia
raportów i doniesień, będących rezultatem prac Wobec problemów związanych z identyfi-
naukowych prowadzonych na ich obszarze. kacją wielu niepozornych gatunków, działania
Pewnym usprawiedliwieniem braku bieżących ochronne w parkach narodowych powinny być
działań w tym zakresie mogą być dość częste w większym stopniu ukierunkowane na ochronę
zmiany przepisów prawnych ustalających listy ich siedlisk. Nie ma wątpliwości, że najlepszą
gatunków chronionych, zmieniające się co jakiś formą ochrony porostów, która w wielu wypad-
czas na skutek rozwoju wiedzy wykazy poro- kach jest i może być prowadzona, zwłaszcza
stów zagrożonych, oraz sprawiające kłopoty w parku narodowym, jest ochrona różnorod-
nawet specjalistom ciągłe zmiany nomenklato- ności ich biotopów, z całą jednak świadomo-
ryczne taksonów. ścią, że pośredni wpływ człowieka na grzyby
Prowadzenie monitoringu tych gatunków, zlichenizowane jest także znaczący (np. zanie-
weryfikującego skuteczność przyjętych form czyszczenia powietrza) i może prowadzić do
ochrony, przynajmniej w odniesieniu do tych ich wymierania. Ochrona przy tym musi być
Problemy ochrony porostów w polskich parkach narodowych 39
Ryc. 2. Skala znajomości zagrożenia porostów przez służby polskich parków narodowych na podstawie danych niepubli-
kowanych B. Otto (RDOŚ Szczecin) i K. Ziarnka (Uniwersytet Szczeciński). Stan na koniec 2010 r.; dane z roku 1998 za
Okołowem (1998). 1 liczba gatunków chronionych, stan na 1998 r.; 2 liczba gatunków chronionych, stan na 2010 r.;
3 liczba gatunków z czerwonej listy porostów Polski, stan na 2010 r. Należy zwrócić uwagę, że liczby gatunków na
wymienionych listach nie były jednakowe, stąd też wykres ma charakter orientacyjny.
fig. 2. The knowledge of threat of the lichen species by Polish park services, based on unpublished data of B. Otto (RDOŚ
in Szczecin) and K. Ziarnek (University of Szczecin). State of knowledge as the end of 2010; data from 1998 according to
Okołów (1998). 1 number of protected species, state in 1998; 2 number of protected species, state in 2010; 3 number of
lichen species from the Polish Red List of Lichens, state in 2010. Please pay attention that numbers of species on mentioned
lists were not equal, that is why the role of the graph is to give a general view of the situation.
rozumiana nie tylko w wymiarze tworzenia lub tycznych i epiksylicznych, a nade wszystko
utrzymania wielkopowierzchniowych obszarów zachowania puli gatunków zagrożonych
ścisłej ochrony (skądinąd dla wielu gatunków było, w odniesieniu do wybranych obszarów
najkorzystniejszej), ale także czynnego dzia- prawnie chronionych w Polsce, podejmowane
łania stabilizującego lub przywracającego nie- m.in. przy okazji identyfikacji gatunków
liczne na terenie parku specyficzne siedliska (np. wskaznikowych starych lasów o charakterze
murawy kserotermiczne, ścianki skalne, drzewa puszczańskim na niżu (np. Czyżewska, Cie-
przydrożne, stare zadrzewienia parkowe) nie- śliński 2003b) i w górach (Czarnota 2002;
zbędne dla egzystencji często najcenniejszych Kościelniak 2008). Dobitnych dowodów na
składników bioty porostów. Konieczne wydaje skuteczność działań ochronnych w tym za-
się więc właściwe rozpoznanie takich miejsc kresie dostarcza także praca Cieślińskiego
i zapisanie odpowiednich zabiegów w planach (2008), porównująca wpływ ochrony rezerwa-
ochrony powstających w większości polskich towej i normalnego gospodarowania w lasach
parków narodowych. Puszczy Kozienickiej na stan bioty porostów.
Znaczenie ścisłej ochrony biotopów dla Na ogólną liczbę 170 gatunków nadrzew-
kształtowania różnorodności porostów epifi- nych i rosnących na drewnie, 59 znaleziono
40 P. Czarnota
3.3. STREFY OCHRONNE DLA POROSTóW
tylko w rezerwatach, a jedynie 12 wyłącznie
w lasach gospodarczych. Ludzką ingerencję
Wydaje się, że brak wiedzy na temat wy-
w naturalne ekosystemy wykorzystują zwykle
stępowania w danym parku narodowym poro-
gatunki synantropijne.
stów cennych w skali kraju czy regionu jest
Zagadnieniem jeszcze niewystarczająco roz-
w pewnym sensie wygodny dla zarządzających
poznanym jest wykorzystywanie przez porosty
takim obszarem, gdyż spełnienie wymagań
tych przestrzeni w strefie ochrony ścisłej, które
ochronnych dla choćby części z tych taksonów
kształtują się pod wpływem dynamicznych pro-
żyjących w obszarach ochrony czynnej byłoby
cesów rozpadu drzewostanów powodowanych
w wielu miejscach postulatem niemożliwym do
żerowaniem owadów lub niszczycielską siłą
zrealizowania. Ochrona gatunków szczególnie
wiatru. Wzrastająca ilość substratu mursze-
rzadkich w kraju, którym zagraża wyginięcie
jącego drewna (stojącego lub leżącego) i wy-
w regionie (w parku narodowym) powinna być
krotów z odsłoniętymi tarczami korzeniowymi
prowadzona na wzór choćby ochrony żubra
może być powodem pojawienia się licznej
czy pandy, której wymogom podporządkowano
grupy gatunków, wśród których znaczny odsetek
inne składowe ekosystemów, niezależnie od ich
stanowią te uważane dotychczas za rzadkie lub
statusu użytkowego czy ochronnego. Wzorcem
nawet zagrożone w skali regionu czy Polski.
skutecznej ochrony gatunkowej porostów miały
Badania autora w Karpatach Zachodnich, na
być strefy ochronne zapisane w Załączniku nr
obszarach Babiogórskiego, Gorczańskiego
4 do obowiązującego Rozporządzenia Ministra
i Tatrzańskiego Parku Narodowego pokazują,
Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.2, w odnie-
że pozostawione w lesie wspomniane martwe
sieniu do trzech gatunków epifitycznych: Lo-
drewno jest siedliskiem życia dla co najmniej
baria pulmonaria, Usnea filipendula i Usnea
230 gatunków grzybów zlichenizowanych i osie-
hirta. Faktyczne egzekwowanie tego zapisu,
dlających się na porostach (naporostowych).
które zwłaszcza w parku narodowym powinno
Tylko na uschniętych i połamanych pniach
mieć miejsce, wymagałoby właściwego rozpo-
świerków, uśmierconych wcześniej wskutek
znania gatunków (co szczególnie w odniesieniu
żerowania korników, stwierdzono 50 gatunków
do Usnea nie jest proste) i określenia ich lo-
porostów zagrożonych w skali kraju (Czarnota
kalizacji. Częste występowanie wymienionych
2012). Wiele z nich nie mogłoby żyć zarówno
w dokumencie brodaczek oraz innych chro-
w gospodarczo użytkowanych lasach nadle-
nionych prawem epifitów w niektórych obsza-
śnictw, jak również w wyczyszczonych ob-
rach chronionych powinno się wobec tego stać
szarach czynnie chronionych lasów w parkach
powodem wykluczenia z użytkowania całych
narodowych, w najlepszym wypadku będąc
połaci stref ochrony czynnej. Pozostawało to
rzadkimi lub spotykanymi tylko sporadycznie.
jednak dotychczas w sprzeczności z bilansem
Obumarłe połacie drzewostanów skupiać mogą
ekonomicznym instytucji notorycznie moni-
zatem zmieniającą się w czasie pulę gatunków
tującej o większe środki budżetowe na nor-
szczególnie cennych, przede wszystkim epik-
malne funkcjonowanie oraz z propagowaną
syli. Pozwalają także wielu porostom epifi-
przez wielu koniecznością czynnej ochrony
tycznym, zasiedlającym fakultatywnie martwe
lasu przed kambiofagami. Ten ostatni powód,
pnie, przetrwać przez wiele lat do czasu rege-
jakkolwiek w parku narodowym powinien ustę-
neracji lasu. W kręgach związanych z trady-
pować choćby dążeniu do przywrócenia natural-
cyjną gospodarką leśną, a także wśród wielu
ności ekosystemów leśnych, ciągle jeszcze jest
osób odwiedzających obszary chronione, tzw.
zły stan sanitarny lasu w parkach narodowych
uznawany bywa jednak za objaw niegospodar-
2
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
ności i nieodpowiedzialności za środowisko
w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych
przyrodnicze. ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765.
Problemy ochrony porostów w polskich parkach narodowych 41
postrzegany jako obowiązek dobrego gospo- że w kilku parkach narodowych opracowanie
darza i ochroniarza przyrody. dotyczące długofalowej ochrony porostów już
staje się faktem.
3.4. OCHRONA POROSTóW W PLANACH OCHRONY
Podziękowania. Serdecznie dziękuję recenzentom
za cenne uwagi i korekty językowe do manuskryptu
Naturalność ekosystemów, a zwłaszcza ich
pracy. Dziękuję także Pani Beacie Otto (RDOŚ
mozaikowość i wielopostaciowość, jest głównym
w Szczecinie) za umożliwienie mi wykorzystania
czynnikiem warunkującym ochronę porostów
w artykule informacji na temat porostów zebranych
leśnych (Fałtynowicz 2006). Postulaty ochrony
od służb parków narodowych.
cennych porostów poprzez ochronę ich natural-
nych siedlisk były już w przeszłości niejedno-
4. lITERaTuRa
krotnie zgłaszane, podobnie jak inne kierunki
działań. Czyżewska (2003) dla przykładu, wobec
Ban�sov� V., Lackovi%0ńov� A., Guttov� A. 2007. Re-
wielkiej liczby gatunków wymienianych w re-
sponse of vegetation components to the decreasing
gionalnych lub krajowych czerwonych listach ,
pollution around the copper smelter Krompachy (East
proponuje przyjęcie określonej gradacji ochrony
Slovakia). W: L. Śliwa (red.), I International Con-
ference: Lichens of the Carpathians. Knowledge and
gatunkowej, priorytet przyznając tym gatunkom,
Prospects, s. 7 8. W. Szafer Institute of Botany, Polish
które są zagrożone na całym obszarze ich wy-
Academy of Sciences, Kraków.
stępowania w kraju, w szczególności epifitom
Cieśliński S. 2008. Znaczenie ochrony rezerwatowej dla
i epiksylom leśnym i drzew przydrożnych, a także
zachowania bioty porostów (Ascomycota lichenisati)
porostom związanym z siedliskami wodnymi.
w Puszczy Kozienickiej. W: R. Zielony, D. Anderwald
Wydaje się, że postulat gradacji ochrony nie (red.), Leśne obszary funkcjonalne. Studia i Materiały
Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 10(3): 99 109.
zawsze może być zrealizowany wobec przeciw-
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW, Centrum Edukacji
stawnych niekiedy sposobów ochrony współ-
Przyrodniczo-Leśnej, Rogów Jedlnia Letnisko.
istniejących ze sobą zagrożonych gatunków
Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Red
i przyrodniczo cennych siedlisk. O ile bowiem
list of the lichens in Poland. W: Z. Mirek, K. Zarzycki,
dla jednych porostów bierny sposób ochrony
W. Wojewoda, Z. Szeląg (red.), Red list of plants and
siedliska jest najbardziej korzystny, o tyle dla fungi in Poland, s. 72 89. W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Sciences, Kraków.
innych, w szczególności gatunków naskalnych
i naziemnych, niezbędna staje się potrzeba Czarnota P. 2002. Epiphytic lichens as criteria for eco-
logical conditions in forest environment of the Gorce
czynnej ochrony przez powstrzymywanie suk-
National Park (Western Beskidy, Carpathians, S. Po-
cesji leśnej, bądz likwidacja konkurencji roślin
land). W: X. Llimona, T. H. Lumbsch, S. Ott (red.),
trawiastych, nadmiernego ocienienia, itd.
Progress and problems in lichenology at the turn of the
millennium. Proceedings of the fourth symposium of the
Jeśli ochrona przyrody w parkach narodo-
International Association for Lichenology (IAL4) held
wych ma dotyczyć całego spektrum siedlisko-
at the Universitat de Barcelona, Barcelona, Spain on
wego porostów, powinny zostać wypracowane
3 8 September 2000. Biblioth. Lichenol. 82: 197 207.
i wdrożone strategie utrzymania newralgicznych
J. Cramer in der Gebr�der Borntraeger Verlagsbuch-
handlung, Berlin Stuttgart.
siedlisk. Tymczasem, do niedawna bodaj tylko
Pieniński Park Narodowy zdobył się na wypra- Czarnota P. 2009. Symbiozy porostowe w świetle interakcji
pomiędzy grzybami i fotobiontami. Kosmos. Problemy
cowanie koncepcji ochrony porostów na swoim
Nauk Biologicznych 58(1 2): 229 248.
terenie (Kiszka, Kościelniak 1999). Należy mieć
Czarnota P. 2012. Lichen protection needs natural forest
nadzieję, że zgodnie z postulatem Czyżewskiej
disturbances examples from some Polish Western Car-
(2003) potrzeba zachowania przynajmniej naj-
pathian national parks. W: L. Lipnicki (red.), Lichen
bardziej zagrożonych w skali kraju gatunków
protection Lichen protected species, s. 53 66. Sonar
zostanie zauważona podczas tworzenia podję- Literacki, Gorzów Wlkp.
tych ostatnio projektów planów ochrony na-
Czyżewska K. 2003. Ocena zagrożenia bioty porostów
dzieję nie całkiem płonną, zważywszy na fakt, Polski. W: K. Czyżewska (red.), Zagrożenie porostów
42 P. Czarnota
w Polsce. Monogr. Bot. 91: 241 249. Polskie Towarzy- Kiszka J., Leśniański G. 2003. Czerwona lista porostów
stwo Botaniczne, łódz. zagrożonych na Śląsku Opolskim i Górnym Śląsku.
W: K. Czyżewska (red.), Zagrożenie porostów
Czyżewska K., Cieśliński S. 2003a. Czerwona lista poro-
w Polsce. Monogr. Bot. 91: 177 200. Polskie Towa-
stów zagrożonych w Puszczy Białowieskiej. W: K. Czy-
rzystwo Botaniczne, łódz.
żewska (red.), Zagrożenie porostów w Polsce. Monogr.
Kościelniak R. 2008. Znaczenie lasów o charakterze pier-
Bot. 91: 107 119. Polskie Towarzystwo Botaniczne,
wotnym i naturalnym dla zachowania różnorodności
łódz.
gatunkowej porostów w Bieszczadach. Roczniki Biesz-
Czyżewska K., Cieśliński S. 2003b. Porosty wskazniki
czadzkie 16(2008): 67 76.
niżowych lasów puszczańskich w Polsce. W: K. Czy-
Loppi S., Ivanov D., Boccardi R. 2002. Biodiversity of
żewska (red.), Zagrożenie porostów w Polsce. Monogr.
epiphytic lichens and air pollution in the town of Siena
Bot. 91: 223 239. Polskie Towarzystwo Botaniczne,
(central Italy). Environmental Pollution 116: 123 128.
łódz.
łubek A. 2007. Antropogeniczne przemiany bioty po-
Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied
rostów Świętokrzyskiego Parku Narodowego i otuliny.
fungi of Poland an annotated checklist. W. Szafer Insti-
Fragm. Florist. Geobot. Polonica, Suppl. 10: 3 94. In-
tute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
stytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk,
Fałtynowicz W. 2006. Porosty w lasach Polski znaczenie, Kraków.
zagrożenie, ochrona. W: D. Anderwald (red.), Sposoby
Okołów C. (red.) 1998. Chronione gatunki roślin i zwierząt
rozpoznawania, oceny i monitoringu wartości przyrod-
w polskich parkach narodowych. Krajowy Zarząd
niczych polskich lasów. Studia i Materiały Centrum
Parków Narodowych, Białowieski Park Narodowy,
Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 8(4): 193 200. Leśny
Warszawa Białowieża.
Zakład Doświadczalny SGGW, Centrum Edukacji Przy-
Ranta P. 2001. Changes in urban lichen diversity after a fall
rodniczo-Leśnej, Rogów.
in sulphur dioxide levels in the city of Tampere, SW
Hawksworth D. L. 1988. The variety of fungal-algal sym-
Finland. Ann. Bot. Fenn. 38: 295 304.
bioses, their evolutionary significance, and the nature of
Rose C. I., Hawksworth D. L. 1981. Lichen recolonization
lichens. Bot. J. Linn. Soc. 96: 3 20.
in London s cleaner air. Nature 289: 289 292.
Hawksworth D. L., McManus P. M. 1989. Lichen recolo-
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
nization in London under conditions of rapidly falling
w sprawie gatunków dziko występujących grzybów
sulphur dioxide levels, and the concept of zone skipping.
objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765.
Bot. J. Linn. Soc. 100: 99 109.
Seaward M. R. D., Letrouit-Galinou M. A. 1991. Lichen
Kiszka J., Kościelniak R. 1999. [mskr.] Zasoby po-
recolonization of trees in the Jardin du Luxembourg,
rostów (Lichenes) Pienińskiego Parku Narodowego
Paris. Lichenologist 23: 181 186.
zagrożenia, plany badań na lata 1999 2018. Operat
ochrony porostów Pienińskiego Parku Narodowego, Showman R. E. 1997. Continuing lichen recolonization in the
Krościenko n/Dunajcem. Upper Ohio River Valley. Bryologist 100: 478 481.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 43 59
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony
parków narodowych z perspektywy
organizacji pozarządowych
Paweł Pawlaczyk
Pawlaczyk P. 2012 2013. Current nature conservation problems in Polish national parks:
a non-governmental organisation perspective. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN
3 4/2012 2013: 43 59.
Abstract. National parks are the most important part of national protected areas system in
Poland. Conservation management in national parks is still improving, nevertheless impor-
tant problems still exist, as: (1) lack of transparency of national parks as a part of public
administration, and transparency of nature conservation methods used, (2) model of forest
ecosystems conservation: non-intervention management vs. active conservation similar to forest
management in non-protected areas, (3) financing of recurrent active conservation measures
for meadows and pastures, application of agrienvironmental schemes, (4) game management
(is killing animals really necessary?), (5) massive tourism, (6) legal problems, (7) lack of
knowledge and skills for complete implementation of the European mechanisms supporting
nature conservation (as Natura 2000, Water Framework Directive and environmental targets,
liability directive), (8) uncertain future of nature conservation in Polish national parks in the
context of its new legal status.
Key words: national parks, nature conservation, non-intervention management, wilderness,
active conservation, public context of nature conservation, legislation, public information
Paweł Pawlaczyk, Klub Przyrodników, ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin; e-mail: pawpawla@wp.pl
1. wSTęP
powierzchnię chronionych ekosystemów, za
które są odpowiedzialne. W porównaniu z in-
Parki narodowe, obejmujące najcenniejsze nymi instytucjami polskiej ochrony przyrody
fragmenty polskiej przyrody i będące zarazem cechują się stabilnością zarządzania i stabilno-
awangardą polskiej szkoły praktycznej realizacji ścią realizowanych celów, mają duże zasoby ka-
ochrony przyrody, nie są wolne od problemów. drowe i sprzętowe, dysponują terenem, wiedzą
Spektrum tych problemów zmienia się szybko, o nim oraz praktyczną wiedzą i dużym doświad-
tak jak i świat wokół parków. czeniem w zakresie realizacji ochrony przyrody.
W strukturze polskiej ochrony przyrody, Parki mają także możliwość zorganizowania
parki narodowe to duże i silne podmioty, dys- monitoringu przyrody, którą chronią. Dyspo-
ponujące stosunkowo dużymi środkami fi- nują też kredytem zaufania społecznego sama
nansowymi, przynajmniej w przeliczeniu na marka parku narodowego jest postrzegana
44 P. Pawlaczyk
przez większość społeczeństwa jako certyfikat Bory Tucholskie, a gotowe projekty planów były
jakości wykonywanej ochrony przyrody; nawet sporządzone dla Białowieskiego, Pienińskiego,
przeciwnicy ochrony przyrody nie kwestionują, Bieszczadzkiego i Karkonoskiego Parku Naro-
że ochrona w formie parku narodowego jest dowego), zaś ukończenie większości pozostałych
jednak rzeczywistą ochroną. Są ponadto prefero- jest planowane na 2014 r. Każdy z poruszanych
wane w dostępie do środków finansowych prze- niżej problemów, odniesiony do konkretnego
znaczanych na ochronę przyrody i środowiska. parku narodowego, będzie musiał znalezć wyraz
W tych warunkach powinny więc realizować i rozwiązanie w tych planach.
ochronę przyrody wręcz idealnie.
Dyrektorzy i pracownicy parków wcale nie
2. PRzEjRzySTOŚć dzIałaNIa
uważają jednak funkcjonowania parków za tak
dobre, jak mogłyby się na pozór wydawać. Realizowana przez parki narodowe ochrona
W ich opinii, parki narodowe są niedofinanso- przyrody jest sprawą publiczną i budzącą sze-
wane, niedoinwestowanie, lekceważone przez rokie zainteresowanie społeczne. Dlatego bardzo
rząd, a prawo regulujące ich funkcjonowanie ważne jest, by informacja o sposobach realizacji
jest niedopracowane i utrudnia, a czasem wręcz tej ochrony była publicznie dostępna.
uniemożliwia, skuteczną ochronę przyrody. Jeszcze kilka lat temu dostęp do tej informacji
Ponieważ parki narodowe chronią z samego w tym np. do projektów zadań ochronnych,
założenia naprawdę wybitne walory przyrod- przesądzających o sposobach ochrony parku
nicze, ogniskuje się też na nich zainteresowanie narodowego nie był wcale łatwy. Na przy-
tych kręgów społeczeństwa, którym szczególnie kład, Klub Przyrodników zmuszony był w liście
zależy na ochronie przyrody. Mimo, że jakość otwartym do Premiera (Klub Przyrodników 2005)
ochrony w parkach jest lepsza niż przeciętna zaprotestować przeciwko praktyce Ministerstwa
jakość ochrony przyrody w Polsce, ze strony Środowiska polegającej na świadomym uni-
społeczeństwa padają, i będą padać, także kaniu konsultacji społecznych sposobów ochrony
oceny krytyczne i postulaty jej poprawienia parków narodowych i utrudnianiu dostępu do in-
(Klub Przyrodników 2002; Okraska, Szymczuk formacji publicznej o ich ochronie, co wyraża się
2004, 2005). np. kilkumiesięcznymi opóznieniami w udostęp-
Niniejsze rozważania skupiają się na klu- nianiu nawet elementarnych informacji publicz-
czowych, zdaniem autora, problemach funkcjo- nych na temat parków narodowych, np. tekstów
nowania polskich parków narodowych, tak jak obowiązujących zarządzeń Ministra .
są one postrzegane z zewnątrz z perspektywy Na szczęście, takie sytuacje dziś należą już
zainteresowanego ochroną przyrody społeczeń- do przeszłości. Współczesne standardy dostępu
stwa, reprezentowanego np. przez przyrodnicze do informacji publicznej i informacji o środo-
organizacje pozarządowe. Poza zakresem tego wisku objęły także parki narodowe. Nie bez zna-
artykułu pozostają również bardzo palące czenia we wdrożeniu tych standardów w życie
problemy tworzenia nowych i powiększania była aktywność przyrodniczych organizacji po-
istniejących parków. zarządowych i precedensy, w których skutecznie
Problemy te stają się obecnie szczególnie domagały się one informacji, egzekwując prze-
ważne w związku z faktem, że większość pol- pisy obowiązującego prawa.
skich parków narodowych podjęła obecnie Treść podstawowych dokumentów, na
prace nad opracowaniem nowych planów podstawie których realizowana jest ochrona
ochrony, które na 20 kolejnych lat mogą prze- parku zatwierdzonych przez Ministra zadań
sądzić o sposobach realizacji ochrony. Niektóre ochronnych lub (dla Parku Narodowego Bory
z projektów zostały już opracowane (w chwili Tucholskie) planu ochrony jest w przypadku
oddawania do druku niniejszego artykułu usta- większości parków udostępniona na ich stro-
nowiono plan ochrony dla Parku Narodowego nach internetowych, a także jest publikowana
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 45
w dostępnym dla każdego zainteresowanego głosy w ogóle niechętne ochronie, postulujące
dzienniku urzędowym Ministra Środowiska. liberalizację wszelkich zakazów i ograniczeń,
Coraz szerzej rozpowszechnia się też prak- szersze udostępnienie parków służących roz-
tyka upubliczniania (i umożliwiania konsul- wojowi gospodarczemu . Wydaje się jednak, że
tacji społecznych) projektów planów ochrony, nie ma innej drogi próby zakulisowego podej-
w związku z faktem, że przeprowadzenie, wobec mowania decyzji w istotnych sprawach ochrony
takich planów, tzw. postępowania z udziałem przyrody parków, choć niekiedy kuszące, nie
społeczeństwa , stało się od 2008 r. wymogiem eliminują przecież napięć społecznych, i choć
prawa1. Jednak, wciąż tylko nieliczne parki korzy- na krótką metę mogą być nawet efektywne, to
stają z możliwości opublikowania i publicznego w dłuższej perspektywie czasowej mogą parkom
skonsultowania projektów krótkoterminowych tylko zaszkodzić.
zadań ochronnych na przyszłe lata, w stosunku
do których nie ma takiego wymogu prawnego, ale
3. mOdEl OChRONy EkOSySTEmów
jest przecież możliwość przeprowadzenia takich
lEŚNyCh
konsultacji w ramach dobrej praktyki.
W ślad za formalnym wypełnieniem obo- 62% powierzchni parków narodowych zaj-
wiązku publicznej konsultacji projektów planów mują lasy (GUS 2012). Spór o model ochrony
ochrony nie zawsze idzie też jakość tych kon- ekosystemów leśnych był w ostatnich latach
sultacji. Sam dokument planu jest zwykle na- jednym z głównych tematów dyskusji, jeśli
pisany w sposób na tyle hermetyczny, że bez chodzi o ochronę parków narodowych. Przyrod-
specjalistycznej wiedzy i bez przeprowadzenia nicy w większości oczekiwali (i nadal oczekują),
dość pracochłonnych analiz, trudno jest na jego by parki narodowe stały się wyspami wśród lasów
podstawie zrozumieć, jak konkretnie park naro- gospodarczych, gdzie pozwolono by działać na-
dowy ma być chroniony i jakie będą praktyczne turalnym procesom. Część kadry parków, a także
konsekwencje proponowanych zapisów. Próby niektórzy naukowcy, uważała natomiast, że park
organizowania konsultacji, w których zaintere- narodowy powinien być swego rodzaju super-
sowanym stronom próbuje się przedstawiać i ob- nadleśnictwem , czyli terenem, gdzie prowadzi
jaśniać spójny i logiczny model zaplanowania się gospodarkę zbliżoną do typowej gospodarki
ochrony parku narodowego, a nie tylko suchy leśnej, z większą tylko dbałością o ochronę przy-
projekt zarządzenia, które tę ochronę ma regu- rody i o uwzględnianie w tej gospodarce uwa-
lować, są wprawdzie podejmowane, ale są to runkowań przyrodniczych według nich właśnie
wciąż działania eksperymentalne a nie standar- takie podejście najlepiej służy lasom.
dowe. Tymczasem, dopiero konsultacje poprze- Powierzchnia lasów w parkach narodowych
dzone pełnym zrozumieniem konsultowanego stanowi zaledwie ok. 2% powierzchni lasów
dokumentu i jego konsekwencji, mogłyby rze- Polski (GUS 2012). Można by więc oczekiwać,
czywiście przyczynić się do postrzegania przez że te 2% będą traktowane w sposób szczególny
społeczeństwo ochrony przyrody jako istotnej tak, by mogły dojść do głosu naturalne pro-
sprawy publicznej. cesy, nie mogące z oczywistych przyczyn reali-
Uspołecznienie dyskusji o sposobach zować się w lasach gospodarczych, obciążonych
ochrony przyrody w parkach narodowych funkcją produkcji drewna. Można by oczekiwać,
oznacza oczywiście nie tylko korzyści, ale także że lasy parków narodowych staną się ostoją tych
ryzyko i trudności. Wśród głosów społeczeństwa gatunków, które związane są z ekosystemami
w pierwszej kolejności pojawią się zapewne leśnymi o charakterze naturalnym, a nie z lasami
poddanymi gospodarce leśnej. Takich gatunków
jest wiele, np. 40% gatunków chrząszczy umiesz-
1 czonych na Polskiej Czerwonej Liście Zwierząt
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Dz. U. Nr 92, poz. 880, z pózn. zm. (Pawłowski et al. 2002).
46 P. Pawlaczyk
29% lasów w parkach narodowych jest trwale parkach (np. Gorczański) podejście takie zostało
zabezpieczona przed ingerencją w naturalne pro- wdrożone w praktyce, w innych planuje się jego
cesy, ponieważ stanowi strefę ochrony ścisłej wdrożenie w ramach aktualnie sporządzanych
(GUS 2012). Pozostałe 71% powierzchni leśnej planów ochrony (np. Wigierski i Drawieński
parków zadeklarowanych jest jako podlegające Borusiewicz, Miścicki 2011; Borusiewicz, Paw-
ochronie czynnej czyli formie ochrony ozna- laczyk 2011).
czającej możliwość [ale nie obowiązek; przyp. Jeszcze do niedawna co najmniej kilka pol-
aut.] stosowania, w razie potrzeby, zabiegów skich parków narodowych realizowało względem
ochronnych w celu przywrócenia naturalnego ekosystemów leśnych politykę intensywnej in-
stanu ekosystemów i składników przyrody lub gerencji polegającej na zakrojonej na szeroką
zachowania siedlisk przyrodniczych oraz sie- skalę tzw. przebudowie drzewostanów, a także
dlisk roślin, zwierząt lub grzybów 2. To właśnie powszechnej realizacji w drzewostanach cięć
podejście do lasów poddanych ochronie czynnej hodowlano-pielęgnacyjnych wg standardów za-
było dotychczas przedmiotem kontrowersji. czerpniętych z lasów gospodarczych. Podejściu
W niektórych parkach narodowych, nieza- temu nie bez pewnej racji zarzucano komer-
leżnie od istnienia stref ochrony ścisłej, wypra- cyjne, a nie ochronne, motywy (budżet tzw. go-
cowano interesujące koncepcje wewnętrznego spodarstw pomocniczych parków narodowych
zróżnicowania strefy ochrony czynnej, w tym zależny był m.in. od dochodów ze sprzedaży
wydzielenia obszarów ochrony polegającej na drewna). Nie ma pewności, czy podejście takie
osiąganiu w bieżącym okresie planistycznym nie powróci w aktualnej sytuacji prawno-ekono-
celów ochrony na drodze naturalnych pro- micznej parków narodowych, bo wprawdzie zli-
cesów, bez ingerencji w nie, przy możliwości kwidowano obecnie gospodarstwa pomocnicze,
ewentualnej ingerencji w przyszłości, gdyby ale parki narodowe przekształcono od początku
okazała się ona potrzebna z punktu widzenia 2012 r. w tzw. państwowe osoby prawne, któ-
celów ochrony (Olaczek et al. 1996; pózniejsze rych budżet ponownie zależy od uzyskiwanych
zastosowania por. np. Loch et al. 2000; Szwa- przychodów z różnych zródeł.
grzyk, Holeksa 2000; Borusiewicz, Miścicki Państwowa Rada Ochrony Przyrody w skie-
2011; Borusiewicz, Pawlaczyk 2011). Akcento- rowanej do Ministra Środowiska rekomendacji
wano przy tym, że gdzie tylko to możliwe, lepiej z 30 lipca 2008 r., wypowiadała się następu-
jest osiągać cele ochrony w drodze naturalnych jąco:
procesów, niż sztucznie kształtować ekosystemy W odniesieniu do ekosystemów leśnych,
leśne wg z góry ustalonych wzorów (np. Pawla- szczególnego przypomnienia wymaga, że
czyk 1994).Taka forma ochrony nazywana jest jedną z podstawowych zasad ochrony przyrody
w praktyce ochroną czynną zachowawczą , w ogóle, a ekosystemów leśnych w szczegól-
ochroną czynną nieingerencyjną , ochroną ności, powinna być tzw. zasada pierwszeństwa
czynną zerową lub ochroną bierną 3. W kilku natury� tj. priorytetu dla osiągania celów
ochrony w wyniku naturalnych procesów.
Zgodnie z tą zasadą, wyrażoną również aktem
2
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
prawnym (Rozporządzenie Ministra Środowiska
Dz. U. Nr 92, poz. 880, z pozn. zm.
z dnia 12 maja 2005 w sprawie sporządzania pro-
3
Prawidłowe nazwanie tej formy ochrony stwarza trud-
jektu planu ochrony4, ż23), działania ochronne
ności. Termin ochrona zachowawcza może budzić niepo-
rozumienia, bywa bowiem także rozumiany jako ochrona
polegająca na zachowaniu obecnego stanu, do czego mogą
4
być potrzebne zabiegi ochronne np. łąk. Termin ochrona Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r.
bierna w powiązaniu z ustawową klasyfikacją form ochrony w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku
rozróżniającą tylko ochronę ścisłą, czynną i krajobrazową, narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego,
prowadzi do absurdalnej językowo konstrukcji ochrona dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów,
czynna bierna . tworów i składników przyrody. Dz. U. Nr 94, poz. 794.
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 47
(także w strefach ochrony czynnej) mogą i po- Ustanawiane rokrocznie zadania ochronne dla
winny być podejmowane tylko wtedy, gdy natu- parków narodowych wyraznie ewoluowały
ralne procesy nie zapewniają osiągnięcia celów w kierunku minimalizacji ingerencji w ekosys-
ochrony. temy leśne. Nie wiadomo jednak, jakie tendencje
Ewentualne planowanie przebudowy drze- dojdą do głosu w przyszłości, gdy parki naro-
wostanów powinno być w konsekwencji ogra- dowe mogą zostać zmuszone do samofinanso-
niczone do dokładnie uzasadnionych sytuacji wania się, biorąc pod uwagę, że dla większości
np. fitocenoz w których procesy naturalnej parków zwiększenie pozyskania i sprzedaży
regeneracji są bardzo powolne. Planowanie drewna z chronionych lasów jest najłatwiejszym
ewentualnej przebudowy drzewostanów musi zródłem uzyskania przychodów.
być także ograniczone przez potrzeby ochrony
innych elementów przyrody np. zwierząt zwią-
4. SzkOdNIkI lEŚNE
zanych ze starymi choćby nawet sztucznymi
zwalCzać, Czy NIE zwalCzać?
drzewostanami [...].
Niewłaściwe jest więc planowanie, że usu- Szczegółowym problemem dotyczącym
wanie wywrotów i złomów� albo drzew zasie- ochrony ekosystemów leśnych jest dylemat, czy
dlonych przez owady i grzyby� powinno być w lasach parków narodowych, w przypadku ma-
prowadzone według potrzeb na całym obszarze sowego rozmnażania się owadów lub grzybów
objętym ochroną czynną� nawet przy łagodzą- folio- lub kambiofagicznych, podejmować ich
cych to stwierdzenie zapisach o pozostawianiu zwalczanie, czy też nie. Z jednej strony bowiem
na gruncie części drzew. Zabieg usunięcia po- za walor chroniony w parku uznać można drze-
suszu z ekosystemu leśnego nie powinien być wostany leśne i chcieć je bronić przed znisz-
traktowany jako rutynowy i wymaga zawsze czeniem w wyniku gradacji, z drugiej strony za
indywidualnego uzasadnienia pod kątem jego większą wartość można uważać naturalne pro-
konieczności . cesy przyrodnicze inicjowane takimi gradacjami,
Nowym impulsem do dyskusji stały się stanowiącymi najprawdopodobniej istniejący
wymogi wynikające z włączenia parków na- od zawsze element naturalnej dynamiki eko-
rodowych do sieci Natura 2000. Cel ochrony systemów leśnych (por.: Michalski 2001 vs
obszarów Natura 2000 osiągniecie właściwego Tomiałojć, Witkowski 2002; Gutowski 2004;
stanu ochrony siedlisk przyrodniczych (Pawla- Gutowski et al. 2004, Bu�ler 2011). Problem ten
czyk 2012a) może, w przypadku ekosystemów dotyczy przede wszystkim kornika drukarza, ale
zniekształconych, zachęcać do przyspieszania w mniejszym stopniu także i innych gatunków
ich unaturalniającej przebudowy w kierunku (zwójki, przypłaszczek granatek, opiętki).
dostosowania składu drzewostanu do wzorca Dyskusja na ten temat jest zresztą powszechna
dla danego siedliska przyrodniczego. Może też w Europie: szeroko znanym przykładem są np.
jednak być interpretowany jako akceptacja dla sąsiadujące ze sobą parki narodowe Las Ba-
naturalnych procesów, kształtujących w tym warski w Niemczech i Szumawa w Czechach:
odtwarzających po zniekształceniach odpo- w pierwszym z nich przyjmuje się konsekwentną
wiedni typ ekosystemu leśnego (Pawlaczyk strategię nie ingerowania w gradacje kornika,
2010). Dyskusja ta ma zresztą szerszy, euro- w drugim podejście jest zmienne zrazu kornika
pejski kontekst (Hu�lein et al. 2008; Kuiters intensywnie zwalczano, w praktyce wylesiając
et al. 2012). w wyniku wycinki drzew znaczne powierzchnie,
Zasadniczy spór o model ochrony ekosys- a następnie próbowano przyjąć podejście ba-
temów leśnych w parkach narodowych wydawał warskie i utworzyć z obu parków dzikie
się w ostatnich latach przygasać. Coraz szersze serce Europy (Meyer et al. 2009); w ostat-
było zrozumienie przez służby parków naro- nich latach powracają w Parku Narodowym
dowych roli naturalnych procesów w lasach. Szumawa uwarunkowane po części także
48 P. Pawlaczyk
ekonomicznie tendencje do wycinania zasie- w większości lasów w rezerwatach i parkach
dlonych świerków. Badania Jonaaovej i Pracha narodowych są znacznie mniejsze niż w na-
(2004), a także długoletnie badania Heuricha turalnych ekosystemach leśnych. Organizmy
i innych (2012) wykazały, że lasy pozostawione związane z rozkładającym się drewnem należą
naturalnym procesom przyrodniczym regenerują w Polsce do najsilniej zagrożonych elementów
się szybko po klęskach inwazji kornika, a z przy- leśnej różnorodności biologicznej [& ].
rodniczego punktu widzenia powstające w tej Pojęcie organizmów szkodliwych� w sensie
sposób odnowienia są bardziej wartościowe ustawy o lasach5 musi być rozumiane zawsze
przyrodniczo, niż wszelkie odnowienia wpro- w kontekście funkcji konkretnego lasu. Jako
wadzane na powierzchnie wylesione w wyniku organizm szkodliwy� może być rozumiany
zwalczania kornika. Zupełnie podobne wyniki tylko taki organizm, który uniemożliwia wła-
uzyskano zresztą także w polskim Gorczańskim ściwą realizację funkcji lasu, tj. funkcji do peł-
Parku Narodowym (Loch 2002). nienia której las został przeznaczony. Oznacza
Także w odniesieniu do tego zagadnienia to, że w lasach rezerwatowych organizmy
obserwuje się powolną, zachodzącą nie bez szkodliwe� to tylko takie, które uniemożliwi-
oporów, ale jednak wyrazną ewolucję postaw. łyby realizację ochrony przyrody uniemożli-
Jeszcze kilka lat temu w Białowieskim Parku wiłyby zachowanie chronionych ekosystemów
Narodowym poza strefą ochrony ścisłej próbo- leśnych wraz zachodzącymi w nich procesami,
wano zwalczać kornika, dziś już zupełnie od tego a także zachowanie różnorodności biologicznej.
odstąpiono. Interesujące przykłady strefowania Pojęcie organizmu szkodliwego� w rezerwacie
podejścia do zwalczania kornika wypracowano przyrody i w parku narodowym ma więc zna-
np. w Parku Narodowym Gór Stołowych, gdzie czenie zupełnie odmienne, niż w lesie wielo-
(niezależnie od stref ochrony ścisłej, w której funkcyjnym. W lasach chronionych organizmy
żadne zwalczanie nie jest prowadzone) w strefie powodujące tylko straty gospodarcze, ale nie
ochrony czynnej wydzielono podstrefy, w któ- wpływające negatywnie na długofalowe cele
rych: (a) nie prowadzi się zwalczania, (b) ścina ochrony nie mogą być rozumiane jako szko-
się i koruje zasiedlone drzewa, ale pozostawia dliwe�. W tym kontekście należy rozumieć obo-
się je na gruncie, (c) zasiedlone drzewa ścina się wiązek wynikający z Art. 9 ust 1 oraz z Art. 10
i pozyskuje, tak jak w lesie gospodarczym. ustawy o lasach.6
Państwowa Rada Ochrony Przyrody (2007) Decyzje w sprawie podejmowania działań
sformułowała trafną rekomendację w sprawie zwalczania organizmów szkodliwych�, usu-
cięć sanitarnych, usuwania drzew martwych wania wykrotów, złomów, drzew zamierających
i zamierających, zwalczania szkodliwych i martwych z lasów w rezerwatach przyrody
owadów i grzybów w ekosystemach leśnych i parkach narodowych nie mogą mieć charakteru
w przyrodniczych obszarach chronionych:
Procesy śmierci drzew, powodowanej
5
czyli: organizmów, które powinny podlegać obowiązko-
przez różne czynniki, są naturalnym elementem
wemu zwalczaniu lub ograniczaniu liczebności na podstawie
funkcjonowania ekosystemu leśnego. Zgodnie
art. 9 tej ustawy [przyp. aut.].
z współczesną wiedzą, obecność w lesie drzew
6
Obowiązek zwalczania organizmów szkodliwych, który
zamierających i martwych, rozkładającego się
w sensie prawnym do 2011 r. ciążył także na dyrektorach
drewna, wykrotów itp. ma kluczowe znaczenie
parków narodowych i był niekiedy powodem podejmowania
dla funkcjonowania ekosystemów i dla za-
niecelowych z przyrodniczego punktu widzenia działań. Obo-
chowania różnorodności biologicznej. Zasoby wiązek ten został obecnie zdjęty z dyrektorów parków naro-
dowych, w wyniku nowelizacji ustawy o ochronie przyrody,
rozkładającego się drewna w lesie są jednym
jaka weszła w życie od 1.01.2012 r., wprowadzonej Ustawą
z powszechnie przyjętych w Europie wskaz-
z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przy-
ników stanu ochrony ekosystemu leśnego.
rody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. Nr 224, poz. 1337.
Zasoby te w polskich lasach w tym także [przyp. aut].
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 49
rutynowego, ale muszą być podejmowane indy- dębów w grądzie, gdy pod nimi rozwija się pod-
widualnie, po wnikliwej analizie przypadku. rost lipy i grabu, nie będzie prawdopodobnie
W ekosystemach leśnych rezerwatów przy- istotne);
rody i parków narodowych: Nie powinno być wątpliwości, że wyko-
normą powinno być pozostawianie wszyst- nanie zabiegu lub usunięcie posuszu przyczyni
kich zamierających i martwych drzew, nie się do usunięcia lub zmniejszenia zagrożenia
podejmowanie zwalczania organizmów szko- (np. by podjąć zwalczanie kornika w rezerwacie,
dliwych�; nie powinno być wątpliwości, czy szkody spo-
wyjątkiem (choć niekiedy niezbędnym wodowane przez sam zabieg zwalczania nie
ale w każdym takim przypadku wymagającym będą większe, niż szkody spowodowane przez
szczegółowego uzasadnienia) powinno być gradację).
usuwanie posuszu, oraz zwalczanie organi- Wątpliwości co do spełnienia tych prze-
zmów szkodliwych�. słanek powinny przemawiać za odstąpieniem
Wyjątek, jakim jest usuwanie drzew mar- od działania.
twych i zamierających, wykrotów, złomów itp., W każdym przypadku podejmowania działań,
może mieć miejsce wtedy, gdy pozostawienie należy dążyć do minimalizacji ich negatywnych
takich drzew powodowałoby istotne i poważne skutków dla różnorodności biologicznej np.
zagrożenie bezpieczeństwa ludzi (np. złomy za- rezygnując z zabiegów na części powierzchni,
grażające przewróceniem na uczęszczany szlak skrupulatnie wyznaczając i pozostawiając po-
turystyczny, drogę publiczną itp.). W takich susz jałowy, pozostawiając drzewa ścięte i oko-
przypadkach należy jednak przyjmować mini- rowane, lecz nie usunięte z lasu itp.
malny zakres prac niezbędny dla uniknięcia za- W przypadku sąsiadowania lasów rezerwa-
grożenia, w miarę możliwości poprzestając np. towych z lasami wielofunkcyjnymi (z istotną
na odsunięciu zagrażających bezpieczeństwu funkcją gospodarczą), mogą występować pro-
drzew, albo na ich ścięciu i pozostawieniu le- blemy na styku lasów o różnej funkcji. Zwal-
żących na ziemi, itp. czanie organizmów szkodliwych gospodarczo�
Wyjątek, jakim jest usuwanie drzew mar- w lasach gospodarczych może negatywnie
twych i zamierających, wykrotów, złomów itp., wpływać na różnorodność biologiczną w sąsia-
a także podejmowanie zabiegów zwalczania dujących lasach rezerwatowych i odwrotnie
organizmów szkodliwych� może mieć miejsce nie zwalczanie niektórych owadów i grzybów
również wtedy, gdy jest to konieczne dla unik- w lasach rezerwatowych może być postrzegane
nięcia istotnego, poważnego i udokumentowa- jako zródło zagrożenia dla sąsiadujących lasów
nego zagrożenia dla osiągnięcia celów ochrony. gospodarczych. Miejscem rozwiązywania takich
Konieczne jest jednak jednoczesne spełnienie problemów powinny być otuliny parków naro-
następujących przesłanek: dowych i rezerwatów przyrody [& ] .
Występujące zagrożenie musi mieć cha- Mimo że nie wszędzie jeszcze praktyka
rakter konkretny, wysoce prawdopodobny i do- uwzględnia powyższe postulaty, to powoli się do
brze udokumentowany (np. musi być związane nich dostosowuje. Wyrazem tego jest np. ilość
z konkretnym gatunkiem organizmu szkodli- martwego, rozkładającego się drewna, osiągająca
wego�, musi być udokumentowane, że ma on w polskich parkach 37,3 m3/ha, w porównaniu ze
skłonności do masowego rozmnażania się i że średnio 5,8 ha w lasach Polski (Biuro Urządzania
prawdopodobny jest jego istotny negatywny [...] 2012). Warto jednak pamiętać, że ilość ta jest
wpływ na ekosystem); wciąż znacznie mniejsza niż ilości typowe dla
Zagrożenie musi być rzeczywiście istotne lasów naturalnych (Gutowski et al. 2004; Sto-
(np. za istotne można uznać zagrożenie całko- kland et al. 2012), a także wciąż mniejsza od
witym i nagłym rozpadem drzewostanu na dużej progów uważanych zwykle za krytyczne dla
powierzchni podczas gdy zagrożenie śmiercią różnych grup organizmów ksylobiontycznych
50 P. Pawlaczyk
składników różnorodności (M�ller, B�tler 2010). zmieniło tę sytuację. Programy okazały się
Ponadto, te pozytywne zmiany nie są jeszcze za- wielką szansą ochrony ekosystemów nieleśnych
uważalne we wszystkich polskich parkach naro- w parkach, pierwszą taką w historii ochrony
dowych (por. Knysak, Pawlaczyk 2005). przyrody w Polsce. W ślad za ich wdrożeniem
Można mieć nadzieję, że tendencja ta zostanie poszły też zmiany w postrzeganiu ochrony eko-
utrzymana. Jednak także w tej sprawie, przy- systemów nieleśnych: w wielu parkach została
szłość nie do końca jest pewna. Przekształcenia ona tak jak powinna być wysunięta na czoło
parków narodowych w kierunku wymuszenia listy najpilniejszych zadań.
ich samofinansowania się mogą sprawić, że Programy rolnośrodowiskowe stanowią
koncepcja aktywnej ochrony przed kornikiem jednak także pewne zagrożenie, gdyż korzy-
wiążąca się z zyskownym ekonomicznie pozy- stanie z nich (zwłaszcza wg modelu wydzier-
skaniem drewna powróci ze zwiększoną jeszcze żawiania terenu) prowadzi do schematyzacji
intensywnością. Warto jednak pamiętać, że efekt działania; nie zawsze idealnej z punktu widzenia
ekonomiczny takiego pozyskania drewna byłby ochrony przyrody. Kontrakt rolnośrodowiskowy
tylko krótkoterminowy. W przywoływanym już dotyczący powierzchni w parku narodowym na-
jako przykład parku narodowym Las Bawarski kłada na rolnika dokładnie takie wymagania, jak
szacuje się (Job et al. 2008), że roczna wartość poza parkiem. Zestaw tych wymagań, określony
niesprzedanego drewna z Bawarskiego PN to 5 w ramach tzw. pakietu rolnośrodowiskowego,
do 10,8 mln euro, natomiast wartość dodana oparty jest na założeniu czerpania zysków z go-
z turystyki wynikająca z dzikości i natu- spodarki rolnej, dodatkowo tylko uzupełnianych
ralności osiąganej przez zaniechanie wycinki płatnością rolnośrodowiskową kompensującą
drzew i promowanie parku jako dzikiego serca pewne utrudnienia, potrzebne dla ochrony
Europy , to ok. 13,5 mln euro. przyrody. Wymagany reżim gospodarowania to
zawsze kompromis między ekonomiczną go-
spodarką a potrzebami przyrodniczymi. Tym-
5. OChRONa EkOSySTEmów NIElEŚNyCh
czasem, od parku narodowego należałoby raczej
Jeszcze kilka lat temu, ochrona ekosystemów oczekiwać, że cenne ekosystemy będą w nim
nieleśnych była w parkach narodowych odsu- chronione dokładnie według ich wymagań eko-
wana na dalszy plan. Za priorytet w większości logicznych, bez żadnych kompromisów. Jeżeli
parków uważano ochronę lasów. A przecież to łąki i pastwiska w parku narodowym miałyby
właśnie półnaturalne ekosystemy nieleśne są być chronione tylko przez wydzierżawianie ich
najbardziej zagrożone i gromadzą najbardziej rolnikom, którzy korzystaliby z programów
zagrożone elementy parkowej różnorodności rolnośrodowiskowych, to trudno jest uciec od
biologicznej. pytania, po co w ogóle w tym modelu jest park
Zachowanie półnaturalnych ekosystemów narodowy?
nieleśnych wymaga ochrony czynnej, która Wydaje się, że ochrona ekosystemów nie-
zwykle jest kosztowna, a nie przynosi wymier- leśnych w parkach wymaga większej precyzji.
nych ekonomicznych korzyści. W 2004 r. na Skrupulatnie należałoby np. aplikować koszenie
ochronę ekosystemów nieleśnych w parkach i wypas do odpowiednich typów ekosystemów,
narodowych przeznaczano w skali kraju środki a w niektórych sytuacjach odbudowywać całe
równe ledwie połowie środków wydawanych tradycyjne systemy gospodarcze (pozyskania
przez parki na edukację ekologiczną, albo uj- i wykorzystania siana na ściółkę, ekstensywnego
mując inaczej jednej czwartej środków wy- wypasu i intensywnego koszarowania owiec
dawanych na utrzymanie parkowych budynków w górach itp.). Programy rolnośrodowiskowe,
(Okraska, Szymczuk 2004). przynajmniej w takiej postaci, w jakiej są do-
Wprowadzenie możliwości korzystania stępne w Polsce w latach 2007 2013, nie są do
z programów rolnośrodowiskowych radykalnie tego wystarczającym narzędziem.
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 51
Po fali entuzjazmu wobec stosowania pro- uzasadnieniem. Wciąż jednak otwarte jest py-
gramów rolnośrodowiskowych w parkach tanie, na ile argumenty uzasadniające w kon-
narodowych, pojawiają się obecnie refleksje kry- kretnym parku narodowym konieczność takiej
tyczne, np. w Biebrzańskim Parku Narodowym redukcji zwierzyny, są prawdziwe, a na ile wyni-
zwraca się uwagę, że masowe koszenie bagien kają z tradycyjnego modelu ochrony lasu przed
biebrzańskich, jakie było wynikiem szerokiego szkodami powodowanymi przez zwierzynę,
zastosowania programów rolnośrodowiskowych albo wręcz z tradycji myśliwskiej ważnej dla
i wydzierżawiania w tym celu gruntów parku, pracowników parku decydujących o kształcie
zbytnio upraszcza ich strukturę i może być zadań ochronnych.
szkodliwe dla niektórych cennych elementów Nie jest wcale jasne i oczywiste, czy presja
przyrody (Roman Skąpski, Helena Bartoszuk zwierząt roślinożernych na roślinność jest pro-
[inf. ustna]). porcjonalna do liczebności ich populacji, ani czy
Programy rolnośrodowiskowe pozostaną za- ta liczebność może rzeczywiście być kontrolo-
pewne także w parkach narodowych cennym wana przez odstrzały. Nie można np. z góry wy-
instrumentem ochrony przyrody, konieczne kluczyć, że odstrzały wprowadzając niepokój
jednak jest wypracowanie takich szczegółów w środowisku i stres zwierząt będą powo-
ich wdrażania, które umożliwią parkowi na- dować behawior zwiększający szkody, np. kon-
rodowemu szczegółowe dostrojenie reżimu centrowanie się jeleni w młodnikach i gęstych
gospodarowania do potrzeb chronionych eko- odnowieniach, a także stresowe zgryzanie lub
systemów i gatunków. Nie da się też uciec spałowanie.
od bezpośredniego wykonywania zabiegów Zwierzyna w parkach narodowych to część
ochrony czynnej przez park narodowy, lub zle- populacji zasiedlającej większe obszary. Podej-
cania takich zabiegów przez park; jednak aby ście parku narodowego do populacji jelenio-
było to możliwe, w budżecie parku muszą się watych i dzika musi być wpisane w strategię
znalezć odpowiednie na to środki. zarządzania tymi populacjami na większych ob-
Przede wszystkim zaś: w ślad za rewolucyj- szarach. Naturalne wydaje się jednak, by w ta-
nymi zmianami w ochronie ekosystemów niele- kich strategiach parkowi przypadała rola ostoi,
śnych, jakie wywołało zastosowanie w parkach i by redukowanie zwierzyny w parkach starać
narodowych programów rolnośrodowiskowych, się ograniczyć do wyjątkowych sytuacji.
powinien pójść skrupulatny monitoring walorów Redukcje zwierzyny w parkach narodowych
przyrodniczych związanych z takimi ekosyste- powinny być ograniczone do sytuacji absolutnej
mami, a także oparta na danych przyrodniczych konieczności to jest do sytuacji, w których
z takiego monitoringu kompleksowa ocena bez żadnych wątpliwości stan populacji zwie-
skuteczności realizowanej obecnie ochrony. rząt uniemożliwia realizację głównych celów
ochrony parku, a redukcja może to zmienić.
Uzasadnieniem do redukcji nie powinny być
6. POlOwaNIa (REdukCjE zwIERzyNy)
szkody w uprawach rolnych na gruntach, które
Stary spór o polowania (redukcje zwierzyny) park wydzierżawia rolnikom. Uzasadnieniem do
w parkach narodowych jest wciąż żywy. Istnieje redukcji nie powinny być też szkody w strefie
oczekiwanie społeczne, by parki były terenami ochrony zwierzyny , jeżeli taka została utwo-
bez polowań (por. Kossak 1999). Istnieją rów- rzona (ustanowienie takiej strefy ma na celu
nież argumenty, że przynajmniej w niektórych ochronę zwierząt, a nie uzasadnianie ich re-
miejscach i sytuacjach, redukcje zwierzyny dukcji).
są dla dobra chronionych ekosystemów Znamienne jest, że w niektórych parkach na-
konieczne i nieuniknione (por. Głowaciński rodowych zaprzestano redukcji zwierzyny i nie
1997). Planowane w zadaniach ochronnych re- wywołało to znaczących negatywnych skutków.
dukcje zwierzyny zwykle są opatrzone jakimś Przykładem może być Słowiński Park Narodowy,
52 P. Pawlaczyk
w którym wcześniej uważano redukcję jeleni za zagrożeń dla przyrody parków narodowych (por.
absolutnie konieczną, ale od 2004 r., po zmianie Partyka 2002). Problem dotyczy też terenów,
personalnej na stanowisku dyrektora parku, po- na których wcześniej nie występował i które
stanowiono jej zaprzestać obecnie, mimo że li- przed powstaniem parków narodowych były
czebność jeleni jest wysoka i ich oddziaływanie mało uczęszczane np. spływów kajakowych
na ekosystemy leśne jest zauważalne, nie jest na Drawie w Drawieńskim Parku Narodowym
ono postrzegane jako przeszkoda w realizacji (Kotulak, Pawlaczyk 2013) lub turystyki i re-
celów parku narodowego (Katarzyna Wozniak kreacji w niektórych fragmentach Magurskiego
[inf. ustna]). Parku Narodowego w Beskidzie Niskim (Paweł
Corocznej redukcji zwierzyny nie prowadzi Pawlaczyk, [obserwacje własne]). Paradoksalnie
się obecnie (GUS 2012; dane za 2011 r.) w Ba- w niektórych miejscach w Polsce problem ten
biogórskim, Białowieskim, Bieszczadzkim, Na- został stworzony przez same parki narodowe
rwiańskim, Roztoczańskim, Świętokrzyskim, w szczególności przez nowo powstające parki,
Słowińskim i Tatrzańskim Parku Narodowym. reklamujące się w społeczeństwie jako miejsca
Nie wydaje się, by warunki przyrodnicze tych warte odwiedzenia .
parków aż tak bardzo odbiegały od uwarun- Problem jest niełatwy do rozwiązania. Nie
kowań pozostałych parków, w których redukcje mamy dobrej metody, pozwalającej określić
zwierzyny wciąż uznaje się za konieczność. bezpieczne dla przyrody granice udostępnienia
Być może więc rzeczywistą konieczność cennych obiektów przyrodniczych. Stosowane
redukcji zwierzyny należałoby sprawdzać eks- zwykle metody oceny pojemności lub chłon-
perymentalnie, np. zawieszając ją na rok lub ności turystycznej są oparte na wrażliwości
dłużej i dokładnie monitorując skutki takiego roślinności na deptanie (por. przegląd literatury
moratorium dla ekosystemów? Postulat taki spo- w Pawlaczyk 2002), a tymczasem już znacznie
tyka się jednak z oporem służb wielu parków, niższe natężenia ruchu powodują bardzo istotne
przyzwyczajonych do dotychczasowego modelu oddziaływania na zachowanie zwierząt (pło-
ciągłego prowadzenia redukcji zwierzyny . szenie ptaków na tafli wody przez ruch kaja-
Niemniej podejście do problemu redukcji kowy, płoszenie zwierząt na szlakach, barierowe
zwierzyny w parkach narodowych zostało oddziaływanie na zwierzęta licznie uczęszcza-
przez ostatnie lata znacznie zekologizowane . nego szlaku) oraz wrażenie zatłoczenia i braku
Jeszcze kilka lat temu niektóre parki otwarcie kontaktu z przyrodą negatywnie odbierane przez
pielęgnowały i kultywowały tradycje łowieckie, samych turystów (por. Pawlaczyk 2002).
a polowania w nich organizowano także na łosie, Równocześnie, nawet tam, gdzie nie ma
słonki, zające, kuny, borsuki, dzikie kaczki wątpliwości, iż granice te zostały przekroczone,
i dzikie gęsi co już na pewno z wymogami parki wydają się bezradne, jeśli chodzi o kon-
ochrony ekosystemów nie miało wiele wspól- kretne przeciwdziałanie nadmiernemu ruchowi
nego. Dziś takie podejście jest już nie do po- turystycznemu. Choć wiele i od dawna mówi się
myślenia, a tam gdzie redukcja jest planowana o potrzebie rozpoczęcia limitowania ruchu, jak
i realizowana, wkłada się dużo wysiłku w jej dotąd nigdzie tego nie zrobiono. A masowość tu-
merytoryczne uzasadnienie. rystyki i rekreacji w parku oznacza także presję
na rozbudowę służącej im infrastruktury.
Paradoksem jest, że działalność edukacyj-
7. maSOwa TuRySTyka
no-udostępnieniowa, prowadzona przez parki
Choć niektóre parki narodowe, zwłaszcza narodowe, kanalizująca częściowo ruch tury-
górskie, od dawna borykają się z problemem styczny, może go również nasilać. Działania
masowej turystyki, to w ostatnich latach ten takie jak: budowa dobrych ścieżek, pomostów
problem staje się powszechny, narasta wręcz la- widokowych, grodzenie szlaków w newralgicz-
winowo i wysuwa się na pierwsze miejsce wśród nych miejscach szeroko stosowane w parkach
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 53
redukują wprawdzie negatywny wpływ tury- w granicach parku) są bardzo słabe. Obowiązu-
styki na roślinność i gleby, ale nie redukują jące prawo (Ustawa o ochronie przyrody 20047,
wpływu turystyki na behawior fauny ani nega- art. 15 ust. 2 pkt 5) wyłącza w praktyce strefę
tywnego wpływu na wrażenie kontaktu z natu- ochrony krajobrazowej w parku narodowym
ralną przyrodą. spod obowiązujących w parku zakazów ochron-
Rozwiązaniem problemu nie są także, podej- nych w tej strefie nie stosują się one do czyn-
mowane w różnych miejscach, próby odciążania ności wykonywanych w ramach prowadzenia
najbardziej obleganych miejsc przez tworzenie gospodarki bądz wykonywania prawa wła-
i promowanie, w obrębie granic parku, alter- sności , a są to pojęcia bardzo szerokie.
natywnych atrakcji turystycznych (zarówno Problem nie jest banalny: strefa ochrony
alternatywnych miejsc, jak i alternatywnych krajobrazowej w polskich parkach narodo-
sposobów udostępnienia). Nie ma przykładów, wych to 64 tys. ha, co oznacza 1/5 powierzchni
które dowodziłyby skuteczności takiego podej- parków narodowych w Polsce w tym: ponad
ścia. Oczekiwać można raczej wzrostu ruchu 70% powierzchni Narwiańskiego Parku Na-
w miejscu nowej atrakcji, ale bez zmniejszenia rodowego i Pienińskiego Parku Narodowego,
obciążenia atrakcji dotychczasowych. około połowy powierzchni Biebrzańskiego
Systemy odpłatności za wstęp i korzystanie Parku Narodowego i Parku Narodowego Uj-
z udostępnienia parku narodowego teoretycznie ście Warty, czy 20% powierzchni Wigierskiego
powinny umożliwiać sterowanie ruchem tury- Parku Narodowego (GUS 2012). Parki okazują
stycznym przez oddziaływanie ceną na popyt. się niekiedy bezradne nawet wobec pomysłów
W praktyce jest to trudne i mało skuteczne, ze wprowadzania zabudowy w tej strefie, nie mó-
względu na ustawowe ograniczenia maksymalnej wiąc już o bezradności wobec niewłaściwych
ceny za wstęp do parku narodowego, a także ze sposobów gospodarowania bądz wobec braku
względu na negatywny odbiór społeczny zbyt gospodarowania tam, gdzie byłoby to potrzebne
wysokich opłat. dla ochrony różnorodności biologicznej.
Prędzej czy pózniej, w wielu miejscach Wielokrotnie wskazywano (np. Państwowa
konieczne będzie administracyjne limitowanie Rada Ochrony Przyrody 2006), że gospodarka
liczby osób odwiedzających park narodowy w strefie ochrony krajobrazowej powinna ko-
lub poszczególne obiekty w parku. Wymaga to rzystać ze zwolnienia tylko z niektórych, a nie
rozwiązania wielu problemów prawno-organi- ze wszystkich zakazów określonych dla parku
zacyjnych, wydaje się jednak, że nie ma innej narodowego, a także, że ramy tej gospodarki
metody, którą można by skutecznie ograniczyć powinny być określone przez plan ochrony lub
niszczącą presję masowej turystyki. Jak dotąd zadania ochronne parku. Równocześnie, park
jednak, żaden z parków narodowych nie od- narodowy powinien mieć możliwość zawie-
ważył się takich ograniczeń wprowadzić. rania umów z właścicielami gruntów w strefie
ochrony krajobrazowej i finansowania w ten
sposób działań potrzebnych dla ochrony przy-
8. PRawO POlSkIE I PROblEmy
rody i krajobrazu. Park powinien mieć także
z jEgO EfEkTywNOŚCIą
możliwość samodzielnego wykonywania, za
Polskie parki narodowe dość skutecznie zgodą właścicieli, potrzebnych zabiegów;
chronią teren będący własnością Skarbu Pań- w skrajnych przypadkach powinna też istnieć
stwa ten, którym zarządzają. Jednak, znaczną możliwość zastosowania procedury wywłasz-
część powierzchni wielu parków stanowią grunty czeniowej, nie tylko przy tworzeniu obszarów
prywatne, deklarowane jako strefa ochrony kra-
jobrazowej. Praktyka wskazuje, że obecne moż-
liwości parków narodowych, co do chronienia 7
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
przyrody na gruntach prywatnych (nawet tych Dz. U. Nr 92, poz. 880, z pózn. zm.
54 P. Pawlaczyk
9. PRawO uNII EuROPEjSkIEj
chronionych, ale także w wypadku konieczności
SzaNSa, NIE zawSzE
wykonania zabiegów ochronnych, kluczowych
wykORzySTywaNa
z punktu widzenia krajowej różnorodności bio-
logicznej, na które nie zgadza się właściciel
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej
gruntu. Takie postulaty były już wielokrotnie
oznacza przyjęcie, od 1 maja 2004 r., jej do-
formułowane, niestety nie zostały włączone
w żaden z kilku procedowanych ostatnio pro- robku prawnego, także w zakresie ochrony
środowiska. Prawo Unii Europejskiej deklaruje
jektów zmian ustawy o ochronie przyrody.
Druga sfera bezradności parków narodo- wysoki poziom ochrony środowiska przyrodni-
czego (Wersja skonsolidowana Traktatu [...]10,
wych to ich bardzo ograniczony wpływ na
art. 191 ust. 2), co powinno rozciągać się także
zagospodarowanie przestrzenne i ograniczone
możliwości minimalizowania zagrożeń pocho- na ochronę krajowych parków narodowych.
Wydaje się tymczasem, że przynajmniej nie-
dzących z otuliny. Wiele zagrożeń dla parków
które parki nie w pełni wykorzystują tę szansę
narodowych powstaje poza ich granicami.
Mimo że obowiązujące prawo (Ustawa o pla- i możliwości.
Podstawą przyjętego w prawie UE podej-
nowaniu [...]8 2003, art. 53 ust. 4 pkt 7; Ustawa
o ochronie przyrody9 2004, art. 10 ust. 6) gwa- ścia do środowiska i przyrody jest tzw. zasada
ostrożności, deklarowana w art. 191 ust. 2
rantuje konieczność uzgodnienia z dyrektorem
Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
parku narodowego wszystkich planów i decyzji
W myśl tej zasady, nie akceptuje się ryzyka tam,
kształtujących przestrzeń otuliny, skuteczność
gdzie w grę wchodzi przyroda i środowisko. Na
tego mechanizmu jest ograniczona wyrażanym
w orzecznictwie wymogiem, by każda ewentu- przedsięwzięcie mogące potencjalnie szkodzić
środowisku można więc pozwolić dopiero po
alna odmowa uzgodnienia wywiedziona była
upewnieniu się (po rozwianiu wszystkich racjo-
z zakazów ustawowych, a nie tylko z przyczyn
nalnych wątpliwości), że taki negatywny wpływ
merytoryczno-przyrodniczych. Dlatego, w wielu
nie wystąpi. Natomiast regulacje ochronne,
przypadkach, rozstrzygnięcia odmowne bywają
ograniczenia lub działania chroniące przed za-
uchylane przez sądy administracyjne. Także i tu
grożeniami dla środowiska i przyrody, powinny
potrzebny jest wysiłek w zakresie stworzenia
być podejmowane niezwłocznie, nie czekając,
konstruktywnych interpretacji obowiązującego
aż ziszczą się potencjalne obecnie zagrożenia;
prawa, oraz jego korekty. Także i w tej sprawie,
tj. muszą być podejmowane bez oczekiwania na
mimo, że problem jest znany od dawna, żadne
niezbite dowody, że ograniczenia są niezbędne.
działania nie zostały dotychczas podjęte.
W niektórych przypadkach samo ukształto- Zasada ta powinna zasadniczo poprawić po-
zycję negocjacyjną parku narodowego w wielu
wanie otuliny parku jest takie, że nie jest ona
w stanie skutecznie pełnić funkcji strefy zabez- sprawach związanych z ochroną przyrody.
pieczającej park przed zagrożeniami zewnętrz- Jak na razie jednak, parki rzadko się na nią
powołują.
nymi . Na przykład w Białowieskim Parku
Wszystkie polskie parki narodowe stały
Narodowym w ogóle nie ma otuliny od strony
polan osadniczych, w tym od strony samej Bia- się obecnie częściami obszarów Natura 2000,
utworzonych na podstawie Dyrektywy Ptasiej11
łowieży, co sprawia, że park jest bezradny wobec
groznych procesów zabudowy tych polan.
10
Wersja skonsolidowana Traktatu o Funkcjonowaniu Unii
8
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospoda- Europejskiej. Dz. Urz. UE C 115 z 9.05.2008, s. 47 199.
rowaniu przestrzennym. Dz. U. Nr 80, poz. 717, z pózn. zm.
11
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/
9
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego
Dz. U. Nr 92, poz. 880, z pózn. zm. ptactwa. Dz. Urz. UE L 20 z 26.01.2010, s. 7 25.
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 55
i Dyrektywy Siedliskowej12. Przepisy prawne przyrody w sieci Natura 2000 zakładająca dą-
dotyczące obszarów Natura 2000 stanowią silne żenie do utrzymania lub odtworzenia tzw. wła-
narzędzie zapobiegania zagrożeniom wynika- ściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych
jącym z rozmaitych planów i projektów, które i gatunków jest sprzeczna z ochroną ścisłą,
mogłyby oddziaływać na obszar. Dla parków która z definicji polega na całkowitym i trwałym
narodowych oznacza to potencjalne narzędzie zaniechaniu bezpośredniej ingerencji człowieka
zapobiegania zagrożeniom z zewnątrz, wobec w stan ekosystemów, tworów i składników przy-
których parki były dotąd bezradne. W związku rody oraz w przebieg procesów przyrodniczych.
z koniecznością ujmowania w planie ochrony Jednak w praktyce ochrona bierna wielu ekosys-
parku narodowego zakresu planu zadań ochron- temów okazuje się najlepszym sposobem, by do-
nych lub zakresu planu ochrony obszaru Natura prowadzić je do właściwego stanu ochrony , tak
2000 (Ustawa o ochronie przyrody13 2004, art. jak jest on rozumiany w koncepcji sieci Natura
20 ust. 5), parki narodowe zyskują podstawę 2000. Podobnie, biernie chronione ekosystemy,
prawną, by w swoich planach ochrony ujmować w szczególności leśne, wydają się optymalnymi
ustalenia i działania wykraczające daleko poza siedliskami wielu gatunków chronionych w sieci
granice parku, a nawet otuliny, jeżeli tylko są Natura 2000. Także przy odtwarzaniu właści-
one potrzebne do skutecznej ochrony przed- wego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych
miotów ochrony obszaru Natura 2000. Na tej często najlepszą i najtańszą metodą jest, by po-
podstawie można domagać się np. utrzymania zwolić działać naturalnym procesom przyrodni-
i odtwarzania drożności korytarzy ekologicz- czym, a działania ochrony czynnej ograniczyć do
nych, łączących park narodowy z sąsiednimi usunięcia czynników, które te naturalne procesy
obszarami chronionymi. blokują. W rzeczywistości więc ochrona ścisła
Ponadto, program Natura 2000: (a) wymusza (czy szerzej: ochrona bierna) okazuje się narzę-
monitoring i weryfikowanie efektów ochrony, dziem bardzo przydatnym do osiągania celów
(b) daje nowe możliwości finansowania działań stawianych w sieci Natura 2000 (por.: Hu�lein
ochronnych i (c) umożliwia powoływanie się et al. 2008; Pawlaczyk 2010; Kuiters et al. 2012
na europejskie obowiązki w zakresie ochrony i literatura tam cytowana). Ponadto, wymóg
przyrody, jakie ma Polska. Jednak, by w pełni osiągnięcia właściwego stanu ochrony dotyczy
wykorzystać te możliwości, parkom potrzebna nie każdego płatu siedliska przyrodniczego, ani
jest inspiracja i pomoc, w szczególności w za- nawet nie każdego siedliska w obszarze Natura
kresie interpretacji obowiązujących przepisów 2000, ale raczej krajowych zasobów siedliska;
prawnych. elementem właściwego stanu ochrony każdego
Pojawiają się niekiedy głosy, że wdrożenie z naturalnych siedlisk przyrodniczych powinno
sieci Natura 2000 może osłabić dotychczasową być istnienie przykładów siedliska kształto-
ochronę przyrody w parkach narodowych wanego przez naturalne procesy w warunkach
a w szczególności, że może być w sprzeczności ochrony ścisłej a misją parków narodowych
z dotychczasowymi sposobami ochrony, np. w sieci Natura 2000 jest m. in. zapewnienie ta-
ochroną ścisłą pewnych obszarów. W rzeczywi- kich przykładów.
stości takie obawy nie wydają się uzasadnione. W skutecznej ochronie parków narodowych
Wprawdzie na pierwszy rzut oka mogłoby się pomocna może okazać się także Ramowa Dy-
rzeczywiście wydawać, że filozofia ochrony rektywa Wodna14 i transponujące ją przepisy
12
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
14
Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny
z dnia 23 pazdziernika 2000 r. ustanawiająca ramy wspól-
i flory. Dz. Urz. UE L 206 z 22.07.1992, z pózn. zm.
notowego działania w dziedzinie polityki wodnej. Dz. Urz.
13
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. WE L 327 z 22.12.2000, Polskie Wydanie Specjalne 2004,
Dz. U. Nr 92, poz. 880, z pózn. zm. rozdz. 15, t. 5, s. 275 346.
56 P. Pawlaczyk
aktualnie nowelizowanego Prawa Wodnego15. Dyrektywy Szkodowej17, znaczące zniszczenie
Wynika z niej w szczególności, że do 2015 r. siedliska przyrodniczego w parku narodowym,
należy w zasadzie osiągnąć tzw. dobry stan albo znaczący uszczerbek w populacji lub
wód powierzchniowych i podziemnych (a jest siedlisku chronionej rośliny lub zwierzęcia,
on definiowany głównie na podstawie kryte- powinny być kwalifikowane jako szkoda
riów ekologicznych), a także zapewnić takie w środowisku . Jeżeli do takiego zniszczenia
warunki wodne, które umożliwią realizację doszłoby w wyniku działalności gospodarczej
celów ochrony obszarów chronionych. Za- (w tym gospodarki rolnej), odpowiedzialny pod-
pewnienie warunków wodnych do ochrony miot jest zobowiązany do przeprowadzenia, na
przyrody parku narodowego staje się więc ob- swój koszt, adekwatnych działań zapobiegaw-
ligatoryjnym celem środowiskowym dla wód, czych i naprawczych.
a parki po raz pierwszy w swojej historii zy- Od 2010 r., w związku z transpozycją dyrek-
skują podstawę prawną, by od zarządców wód tywy o ocenach oddziaływania na środowisko18,
(także tych dopływających do parku lub z niego znacznie poszerzono listę przedsięwzięć mogą-
wypływających) domagać się osiągnięcia tego cych oddziaływać na środowisko i w związku
celu. Do praktycznego wykorzystania tego z tym wymagających uprzedniej zgody środo-
przepisu jest jednak jeszcze daleko (Pawlaczyk wiskowej (decyzji o środowiskowych uwarun-
2012b). kowaniach). W stosunku do wielu przedsięwzięć,
Nie bez znaczenia pozostają także inne re- położenie w parku narodowym lub jego otulinie
gulacje. stało się istotną przesłanką, by uzyskanie takiej
Od 2010 r., w związku z transpozycją unij- zgody było niezbędne.
nego Rozporządzenia 73/200916, elementem Od 2011 r. Polska, w związku z transpo-
tzw. minimalnych norm dla rolników stał się zycją tzw. Dyrektywy Karnej19, jest obowiązana
zakaz niszczenia siedlisk gatunków chronio- uznawać znaczące zniszczenie siedliska przy-
nych i siedlisk przyrodniczych w granicach rodniczego lub siedliska gatunku chronionego
form ochrony przyrody, a więc i w parku na- w parku narodowym za przestępstwo, a nie tylko
rodowym. Oznacza to podstawę prawną, by na za wykroczenie.
obszarach ochrony krajobrazowej wymagać Prawo Unii Europejskiej daje ochronie
takich form gospodarki rolnej, które nie będą przyrody potężne narzędzia, które właściwie
szkodzić chronionym gatunkom i siedliskom używane postawiłyby parki narodowe na
przyrodniczym. W ramach nowej Wspólnej Po-
lityki Rolnej UE na lata 2014 2020 powstaną
17
Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
nowe unijne regulacje prawne, jednak można
z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności
po nich oczekiwać raczej zaostrzenia, niż li- za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania
szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu. Dz. Urz.
beralizacji wymogów środowiskowych wobec
UE L 143 z 30.04.2004, Polskie Wydanie Specjalne 2004
gospodarki rolnej.
rozdz. 15, t. 8, s. 357 375.
Od 2007 r., w związku z transpozycją tzw.
18
Obecnie jest to (wydana w celu konsolidacji wcześniej-
szej dyrektywy 85/337/EWG z jej pózniejszymi zmianami)
15
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo Wodne. Dz. U. Nr Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE
115, poz. 1229 z pózn. zm. z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywie-
ranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne
16
Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia
na środowisko, wydana w celu konsolidacji wcześniejszej dy-
2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia
rektywy 85/337/EWG z jej pózniejszymi zmianami. Dz. Urz.
bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki
UE L 26 z 28.01.2012 r., s. 1 21.
rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rol-
19
ników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/
nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporzą- WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środo-
dzenie (WE) nr 1782/2003. Dz. Urz. UE L 30 z 31.01.2009, wiska poprzez prawo karne. Dz. Urz. UE L 328 z 6.12.2008,
s. 16 99, z pózn. zm. s. 28 37.
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 57
mocnej pozycji w stosunku do innych pod- możliwość zakupu wyposażenia czy możliwość
miotów. Wydaje się jednak, że możliwości te realizacji inwestycji parku narodowego będzie
nie są w pełni wykorzystywane. Kadrom parków wprost uzależniony od uzyskiwanych przez park
brakuje wiedzy w tym zakresie. W niektórych przychodów, pochodzących głównie ze sprze-
parkach pojawiają się próby kwestionowania daży drewna i z udostępnienia terenu parku do
polityki środowiskowej UE, jako rzekomo bu- turystyki. Będzie to generować nieuniknioną
rzącej dobry krajowy system ochrony przyrody presję na zwiększenie tych przychodów, nawet
stawiający parki narodowe na uprzywilejo- kosztem walorów przyrodniczych parku. Pozy-
wanej pozycji najważniejszej z form ochrony tywne tendencje zmian podejścia do ochrony
przyrody . W korzystaniu z nowych możliwości ekosystemów leśnych mogą wówczas zostać od-
wynikających z transpozycji prawa UE, parki wrócone, a masowy wzrost obciążenia turystyką
narodowe nie znajdują odpowiedniego wsparcia nie będzie hamowany, bo to sprzedaż drewna
Ministerstwa Środowiska. z ekosystemów leśnych i opłaty z udostępnienia
do turystyki są i będą najważniejszymi zródłami
przychodów parków narodowych.
10. NOwy STaTuS PRawNy
PaRków NaROdOwyCh
11. lITERaTuRa
Od 1 stycznia 2012 r. weszła w życie nowe-
lizacja ustawy o ochronie przyrody20, zmieniając
Biuro Urządzania Lasu i geodezji leśnej 2012 [Mskr.].
status prawny polskich parków narodowych. Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów w Polsce.
Wyniki za okres 2007 2011. Biuro Urządzania Lasu
Przekształcono je z jednostek budżetowych
i Geodezji Leśnej, Sękocin Stary. Sporządzono dla
w tzw. państwowe osoby prawne, samodzielnie
Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych.
dysponujące własnym budżetem, a uzyskujące
Borusiewicz B., Miścicki S. 2011 [Mskr]. Metodyka prac
przychody zarówno z dotacji z budżetu państwa,
terenowych w ekosystemach leśnych Wigierskiego Parku
jak i z dowolnych innych zródeł. Zmiana ta była
Narodowego w ramach projektu planu ochrony. TAXUS
odpowiedzią na likwidację (w ramach ogólnej S.I., Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa.
Sporządzono dla Wigierskiego Parku Narodowego.
reformy finansów publicznych) gospodarstw
pomocniczych parków narodowych. Borusiewicz B., Pawlaczyk P. 2011 [mskr]. Metodyka
prac terenowych w ekosystemach leśnych Drawieńskiego
Nowy status prawny parków narodowych
Parku Narodowego w ramach projektu planu ochrony.
oznacza jednak, że ich finansowanie z budżetu
TAXUS S.I., Klub Przyrodników, Warszawa, Świebodzin.
państwa, choć nadal możliwe, przestało być
Sporządzono dla Drawieńskiego Parku Narodowego.
gwarantowane na poziomie ustawowym. Choć
Bussler H. 2011 [Mskr]. Bark beetles between pest spe-
na lata 2012 2013 dotacja budżetowa dla parków
cies and ecosystem engineers. Praca doktorska, Philipps
Universit�t Marburg.
została przewidziana, to nie ma gwarancji, że tak
będzie także w przyszłości. Może to w przy-
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE
szłości prowadzić do komercjalizacji parków na- z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego
ptactwa. Dz. Urz. UE L 20 z 26.01.2010, s. 7 25.
rodowych, tj. do zmuszenia ich do utrzymywania
się z eksploatacji lub udostępniania własnych za- Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzi-
sobów przyrodniczych. Proponowana regulacja
kiej fauny i flory. Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992,
tworzy silne mechanizmy, w których dobrobyt
z pózn. zm.
parku narodowego w tym pensje jego pracow-
Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
ników, możliwość realizacji działań ubocznych
z dnia 23 pazdziernika 2000 r. ustanawiająca ramy
jak np. edukacja i udostępnienie turystyczne,
wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.
Dz. Urz. WE L 327 z 22.12.2000, Polskie Wydanie Spe-
cjalne 2004, rozdz. 15, t. 5, s. 275 346.
20
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy
o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
Nr 224, poz. 1337. z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności
58 P. Pawlaczyk
za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zarad- Knysak R., Pawlaczyk P. 2005. Lasy parków narodowych
zania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu. a organizmy związane z martwym drewnem. Parki Na-
Dz. Urz. UE L 143 z 30.04.2004, Polskie Wydanie Spec- rodowe 1(2005):1: 2 8.
jalne 2004 rozdz. 15, t. 8, s. 357 375.
Kossak S. 1999. Strefowe zróżnicowanie ochrony i użytko-
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/ wania zwierzyny na przykładzie Biebrzańskiego Parku
WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony Narodowego i terenów z nim sąsiadujących. Chrońmy
środowiska poprzez prawo karne. Dz. Urz. UE L 328 Przyr. Ojczystą 55(1): 18 34.
z 6.12.2008, s. 28 37.
Kotulak M., Pawlaczyk P. 2013 [Mskr]. Materiały do
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE
operatu udostępnienia turystycznego Drawieńskiego
z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków
Parku Narodowego. Klub Przyrodników, Świebodzin.
wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia pu- Sporządzono dla Drawieńskiego Parku Narodowego.
bliczne i prywatne na środowisko. Dz. Urz. UE L 26
Kuiters A. T., Kun Z., McIntosh N., Poirters, C. van
z 28.01.2012, s. 1 21.
Apeldoorn R. C., Vancura V 2012 [Mskr]. Guidelines
Głowaciński Z. 1997. Wnioski i rekomendacje wynika- for the management of wilderness and wild areas in
jące z konferencji naukowej Ochrona i sterowanie
Natura 2000. European Commission, Brussels.
populacjami ssaków kopytnych i dużych drapieżników
Loch J. 2002. Świerczyny górnoreglowe Gorczańskiego
w parkach narodowych oraz ich otoczeniu . Chrońmy
Parku Narodowego stan zachowania i dynamika
Przyr. Ojczystą 53(4): 88 92.
zmian. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich
GUS 2012. Ochrona środowiska 2012. Informacje i opra-
48: 185 193.
cowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny,
Loch J., Różański W., Tomasiewicz J. 2000. Założenia
Warszawa.
i strategia ochrony biernej i czynnej w Gorczańskim
Gutowski J. M. 2004. Kornik drukarz gatunek kluczowy.
Parku Narodowym. Szczeliniec 4: 313 327.
Parki Narodowe 1/2004: 13 15.
Meyer T., Kiener H., Krenova Z. 2009. The wild heart
Gutowski J. M. (red.), Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K.
of Europe. International Journal of Wilderness 15(3):
2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska, Fundacja
33 40.
Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, War-
Michalski J. 2001. Problemy czynnej ochrony drzewo-
szawa Hajnówka.
stanów świerkowych przed kornikiem drukarzem
Heurich, M., Baierl, F., T. Zeppenfeld 2012. Waldent-
w parkach narodowych. Parki Narodowe i Rezerwaty
wicklung im Nationalpark Bayerischer Wald in den
Przyrody 20(2): 97 108.
Jahren 2006 bis 2011. Ergebnisse der Luftbildauswer-
M�ller J., B�tler R. 2010. A review of habitat thresholds
tung und Hochlageninventur. Berichte aus dem Natio-
for dead wood: a baseline for management recommen-
nalpark 2012(8): 1 36.
dations in European forests. European Journal of Forest
Husslein M., Kiener H., KYenov� Z., `olar M. (red.) 2008.
Reserarch 129(6): 981 992.
The appropriateness of non-intervention management for
Okraska R., Szymczuk R. 2004. Jaka przyszłość polskich
protected areas and Natura 2000 sites. Conference Re-
parków narodowych? Raport Dzikiego życia . Dzikie
port, January 2009, Srn�, Czech Republic. Nationalpark
Życie 9(123)/2004, Bayerischer Wald & Narodni Park Sumava.
zycie-numery-archiwalne,2120,article,2498>, dostęp:
Job H., Mayer M, Woltering M., M�ller M., Harrer B.,
2011-04-17.
Metzler D. 2008. N�rodn� park Bayerischer Wald jako
region�ln� hospod�Yskż faktor. Berichte aus dem Natio- Okraska R., Szymczuk R. 2005. Parki narodowe lepsze
jutro było wczoraj? Dzikie Życie 2(128)/2005, nalpark 2008(4): 1 20.
pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne-
Jonaaova M., Prach K. 2004. Central-European mountain
,2124,article,2583>, dostęp: 2011-04-17.
spruce (Picea abies (L.) Karst.) forests: regeneration
Olaczek R., Chojnacka I., Liana A., Rubinowski Z., Sy-
of tree species after a bark beetle outbreak. Ecological
monides E., Tobolski K., Wiśniewski R. J., Zielony R.
Engineering 23: 15 27.
1996 [Mskr]. Instrukcja sporządzania planów ochrony dla
Klub Przyrodników 2002. Kryteria i wskazniki ochrony
rezerwatów przyrody. Sporządzono dla Ministra Ochrony
parków narodowych w Polsce. Projekt społeczny
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.
wersja 1.0 z dnia 28 lipca 2002. pl/pdf/poradniki/standardy_parkow_narodowych.html>, Państwowa Rada Ochrony Przyrody 2006 [Mskr].
dostęp: 2011-04-17. Propozycje zmian w prawie ochrony przyrody. PROP,
Warszawa. Sporządzono dla Ministra Środowiska.
Klub Przyrodników 2005 [Mskr]. List otwarty w sprawie
pogarszającej się ochrony parków narodowych w Polsce. Państwowa Rada Ochrony Przyrody 2007 [Mskr]. Re-
Klub Przyrodników, Świebodzin. komendacja w sprawie cięć sanitarnych, usuwania drzew
Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych... 59
martwych i zamierających, zwalczania szkodliwych parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku kra-
owadów i grzybów w ekosystemach leśnych w przy- jobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz
rodniczych obszarach chronionych. Państwowa Rada ochrony zasobów, tworów i składników przyrody. Dz. U.
Ochrony Przyrody, Warszawa. Sporządzono dla Ministra Nr 94, poz. 794.
Środowiska, Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody,
Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia
dyrektorów parków narodowych.
2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów
wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach
Partyka J. (red.) 2002. Użytkowanie turystyczne parków
wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone sys-
narodowych. Ruch turystyczny zagospodarowanie
temy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia
konflikty zagrożenia. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
(WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr
Ojcowski Park Narodowy, Ojców.
378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr
Pawlaczyk P. 1994. Tendencje dynamiczne roślinności
1782/2003. Dz. Urz. UE L 30 z 31.01.2009, s. 16 99,
leśnej Drawieńskiego Parku Narodowego jako pos-
z pózn. zm.
tulowana podstawa leśnej gospodarki rezerwatowej.
Stokland J. N., Siitonen J., Jonsson B. G. 2012. Bio-
Przegląd Przyrodniczy 5(3 4): 139 165.
diversity in dead wood. Cambridge University Press,
Pawlaczyk P. 2002. Modele oddziaływań człowiek-
Cambridge.
przyroda jako podstawa określania pojemności tu-
Szwagrzyk J., Holeksa J. 2000. Cele i metody ochrony
rystycznej parku narodowego. W: J. Partyka (red.),
ekosystemów leśnych na przykładzie planu ochrony Ba-
Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch tu-
biogórskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody
rystyczny zagospodarowanie konflikty zagrożenia,
57: 3 17.
s. 23 50. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski
Park Narodowy, Ojców.
Tomiałojć L., Witkowski Z. 2002. Kornik drukarz i fun-
damentalizm leśniczy. Parki Narodowe i Rezerwaty
Pawlaczyk P. 2010. Ochrona bierna jako jedno z narzędzi
Przyrody 21(1): 117 122.
ochrony obszarów Natura 2000. Przegląd Przyrodniczy
21(2): 10 20.
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo Wodne. Dz. U. Nr
115, poz. 1229, z pózn. zm.
Pawlaczyk P. 2012a [w druku]. Właściwy stan ochrony
cel, czy id�e fixe? Przegląd Przyrodniczy 23(3).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospo-
darowaniu przestrzennym. Dz. U. Nr 80, poz. 717,
Pawlaczyk P. 2012b [w druku]. Perspektywy osiągnięcia
z pózn. zm.
celów Ramowej Dyrektywy Wodnej w Polsce. Przegląd
Przyrodniczy 23(3).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.
U. Nr 92, poz. 880, z pózn. zm.
Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera
Chrząszcze. W: Z. Głowaciński (red.), Czerwona Lista
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie
zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, s. 88 100.
przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. Nr 224,
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
poz. 1337.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. Wersja skonsolidowana Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Eu-
w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla ropejskiej. Dz. Urz. UE C 115 z 9.05.2008, s. 47 199.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 61 69
Percepcja społeczna ochrony przyrody
w Tatrzańskim Parku Narodowym:
wsparcie czy przeszkoda?
Paweł Skawiński
Skawiński P. 2012 2013. Social perception of nature conservation in the Tatra National Park:
support or an obstacle? Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 61 69.
Abstract. The article deals with the difficulties in understanding by the society the essence of
the nature conservation in the Tatra National Park. Main problems, which should be solved for
a better public acceptance of restrictions applied in the Tatra National Park to mountaineering
and skiing, are discussed. There is a lack of understanding of the measures applied in the
protection of forest ecosystems and of wildlife. Methods of communication between the Tatra
National Park management and society for the understanding the park s policy and to alleviate
the conflicts that occurred, are presented.
Key words: nature conservation, social acceptance, tourism, skiing, mountaineering, Tatra
National Park
Paweł Skawiński, Tatrzański Park Narodowy, Kuznice 1, 34-500 Zakopane; e-mail: pskawinski@tpn.pl
1. zaRyS PROblEmaTykI
ogromnej skali zniszczeń powodowanych przez
nadmierny wypas owiec nie było już tak oczy-
Społeczny odbiór sposobów realizacji ochrony wiste i nawet dzisiaj ujawniają się propozycje
przyrody wydaje się być w przypadku Tatrzań- masowego powrotu owiec w Tatry.
skiego Parku Narodowego (TPN) szczególnie Obecnie najistotniejszym zagrożeniem dla
ważny. Tatry postrzegane są jako dobro naro- przyrody Tatr jest użytkowanie turystyczne,
dowe, a to co się w nich dzieje, budzi wielkie rekreacyjne i sportowe. Wskazywanie potrzeb
emocje. ograniczeń w swobodnym użytkowaniu Tatr
Działania na rzecz ochrony przyrody w Ta- przez turystów, taterników i narciarzy nigdy
trach poprzedzone były paręsetletnim gospo- nie spotykało się z powszechną aprobatą (Mirek
darczym ich wykorzystywaniem i turystyczną, 1996; Radwańska-Paryska 1996; Skawiński,
a pózniej sportową eksploracją. Dewastacja za- Krzan 1996; Pinkwart 2002). Najpierw w Ta-
sobów przyrodniczych Tatr wynikająca z eks- trach zjawili się turyści, taternicy, narciarze,
ploracji górniczej, hutnictwa, czy rabunkowego a dopiero pózniej obrońcy przyrody Tatr. Stąd
użytkowania lasów wyzwoliła ruch na rzecz wyrażane przekonanie, że ochrona przyrody
ochrony przyrody akceptowany przez nie- musi uwzględniać historyczne zaszłości, a dzia-
omal cale społeczeństwo. Z kolei dostrzeganie łania na rzecz ochrony przyrody nie mogą być
62 P. Skawiński
nadrzędne nad historycznymi formami użyt- do realizacji turystyki i sportu przy jednocze-
kowania Tatr. Największe prawa do swobod- snym pomijaniu aspektów unikatowych walorów
nego korzystania z przestrzeni wysokogórskiej przyrodniczych. Obszar Tatr stanowi zaledwie
roszczą sobie taternicy. 0,06% powierzchni Polski, a Tatrzański Park
Powyższe względy były powodem, że w po- Narodowy to jedyne w Polsce miejsce wystę-
lityce TPN od dawna zwracano uwagę na po- powania całej grupy gatunków roślin i zwierząt,
trzebę przekonywania o koniecznych regulacjach w tym np. kozicy i świstaka. Jednocześnie jest
związanych z udostępnianiem turystycznym, to także jedyne miejsce, gdzie można uprawiać
taternickim i narciarskim obszaru parku naro- skialpinizm w Polsce, dlatego też społeczna
dowego. Wydaje się, że w pierwszych latach akceptacja dla ograniczeń w udostępnianiu Tatr
funkcjonowania TPN emocje związane z regu- wśród uprawiających taternictwo i narciarstwo
lacją spraw własnościowych, ograniczanie zbyt wysokogórskie jest znikoma.
intensywnego wówczas pasterstwa były nadrzęd- Bardzo istotnym problemem jest brak wiedzy
nymi zadaniami w strategii ochrony przyrody. z zakresu ochrony przyrody wśród większości
Mniejszą wagę przykładano do wyjaśniania pro- społeczeństwa. Powszechnie panuje przeko-
blemów ochrony ścisłej i częściowej, zwłaszcza, nanie o niedopuszczalności jakiejkolwiek inge-
że z chwilą powołania Parku istniały tylko trzy rencji w ekosystemy parku narodowego. Park
obszary tzw. rezerwatów ścisłych. Kwestia sto- rozumiany jest jako przestrzeń objęta ochroną
sowanej jeszcze dziesięć lat temu regulacji stanu ścisłą, a jedyna możliwa (czy wręcz pożądana)
zwierzyny płowej poprzez odstrzał redukcyjny ingerencja to udostępnienie obszaru parku dla
była w ocenach społecznych pomijana. turystyki, ewentualnie rekreacji i sportu. Stre-
Obecnie narastający od kilkunastu lat pro- fowanie ochronne jest pojęciem nieznanym,
blem synantropizacji fauny i dramatyczne relacje zatem możliwość zabiegów ochrony czynnej
człowiek niedzwiedz powodują konieczność w ekosystemach leśnych i nieleśnych jest za-
wzmocnienia działań edukacyjnych dotyczących skoczeniem dla wielu osób odwiedzających park
ochrony fauny. Masowa w ostatnich latach gra- narodowy.
dacja kornika wymaga zastosowania skutecz- Zagadnienia ochrony fauny to także proble-
nych metod przekonywania społeczeństwa do matyka niezrozumiała dla przeciętnego turysty.
stosowanych metod biernej lub czynnej ochrony W przypadku chęci dokarmiania zwierząt,
ekosystemów leśnych. Tak więc skuteczność a szczególnie niedzwiedzia, skutki takiej nie-
dobrej komunikacji pomiędzy zarządem Parku wiedzy mogą okazać się tragiczne, zarówno dla
a społeczeństwem jest konieczna dla niezakłó- turystów jak i dokarmianych zwierząt.
conego funkcjonowania Tatrzańskiego Parku
Narodowego.
2.1. UDOSTęPNIANIE PARKU DLA NARCIARSTWA
Wśród zasad udostępniania obszaru Parku,
2. główNE PROblEmy bRaku
największe kontrowersje dotyczą uprawiania
akCEPTaCjI zaSad OChRONy
narciarstwa w obrębie tras narciarskich. Coraz
I udOSTęPNIaNIa ObSzaRu TPN
lepsza technika jazdy na nartach, sprzęt specja-
Brak akceptacji społecznej dla zasad udo- listyczny dla narciarstwa freeride owego, pro-
stępniania i ochrony obszaru Parku wynika pagowanie w mediach idei swobodnego dostępu
z niedostrzegania istoty oddziaływania tury- do przestrzeni wysokogórskich bez względu na
styki wysokogórskiej, narciarstwa i taternictwa istniejący tam reżim ochronny, a także fascy-
na przyrodę Tatr. Oczekiwania społeczne doty- nacja ekstremalnymi zjazdami narciarskimi
czące obszarów wysokogórskich, które w Polsce powoduje powszechne łamanie zasad obo-
zajmują znikomy odsetek, są ogromne. Stąd tak wiązujących w TPN. Z powyższych przyczyn
powszechne traktowanie TPN jako przestrzeni coraz więcej konfliktów narasta wokół problemu
Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym... 63
narciarskiego użytkowania rejonu Kasprowego sezon 2009/2010 propozycję zmian w zasadach
Wierchu. uprawiania narciarstwa. Podstawowym założe-
W sezonie zimowym 2008/2009 TPN podjął niem było wyznaczenie przestrzeni dla narciar-
akcję wzmożonego patrolowania tras narciar- stwa freeride owego tam, gdzie faktycznie od
skich Kasprowego Wierchu pod nazwą zero kilkunastu lat dokonywane są zjazdy narciarskie,
tolerancji . Akcja nie przyniosła spodziewanego a więc na zboczach Beskidu i Pośredniego Go-
efektu i spotkała się z negatywnym odbiorem ryczkowego Wierchu. W związku z tym przy-
zarówno ze strony znacznej części narciarzy, jęto założenie, że skoro nie da się skutecznie
jak też organizacji ekologicznych. Narciarze ograniczyć narciarstwa freeride owego na tych
zarzucali rygoryzm w egzekwowaniu prawa, stokach, to należy na sezon 2009/2010 włączyć
ekolodzy brak skuteczności w pełnym wyeli- te zbocza w przestrzeń legalnie dostępną dla
minowaniu narciarstwa pozatrasowego. narciarzy. Nadto przygotowano oznaczenia tras
Wydaje się, że problem narciarstwa w TPN to o większej szerokości niż teren objęty uprawą
klasyczny przykład polaryzacji w postrzeganiu śniegu wykonywaną przez ratraki (Ryc. 1).
potrzeb ochrony i udostępniania obszaru parku. Takie rozwiązanie, zdaniem TPN, mogłoby po-
Wychodząc z doświadczeń w porządkowaniu wstrzymać przed szerszą penetracją narciarzy
ruchu narciarskiego w sezonie 2008/2009 w re- w rejony bardziej wrażliwe na ich obecność,
jonie Kasprowego Wierchu TPN przygotował na jak na przykład otoczenie Zielonego Stawu
Ryc. 1. Obszar udostępniony dla narciarstwa w rejonie Kasprowego Wierchu (1), utrzymywane trasy narciarskie w sezonie
2008/2009 (2).
fig. 1. The area open to skiing near Kasprowy Wierch (1) and ski slopes in the 2008/2009 season (2).
64 P. Skawiński
Gąsienicowego oraz dolin Suchej Kasprowej sztucznego śnieżenia tras uwidacznia przepaść
i Świńskiej. W założeniu miał to być ekspery- pomiędzy zwolennikami budowy agresywnej in-
ment na jeden sezon, a ocena skuteczności takiej frastruktury narciarskiej a tymi, dla których Tatry
regulacji ruchu miała być podstawą do wprowa- to obszar o najwyższym reżimie ochronnym.
dzenia nowych zasad na następne lata. Próba
zastosowania takiego eksperymentu spotkała
2.2. TATERNICTWO
się z bardzo negatywnym odbiorem ze strony
organizacji ekologicznych. Z kolei narciarze, Wśród powyższych problemów największe
nie wnikając w istotę proponowanych regulacji, kontrowersje wywołuje kwestia uprawiania
ogłosili, że TPN w pełni akceptuje narciarstwo wspinaczki w Tatrach Zachodnich, gdzie od
pozatrasowe w rejonie Kasprowego Wierchu. dawna w okresie zimowym istnieje nielegalny
W związku z tym eksperyment nie został wpro- ruch taternicki na północnej ścianie Giewontu
wadzony w życie, co i tak nie byłoby możliwe i w masywie Wielkiej Turni Małołąckiej. Ob-
z powodu skąpej pokrywy śnieżnej w propono- szary te są bardzo cenne przyrodniczo ze względu
wanej dla narciarstwa przestrzeni. na unikatowe zbiorowiska roślinne na wapien-
Przykład próby zmiany w zarządzaniu ru- nych urwiskach oraz potencjalne siedliska dla
chem narciarskim ukazuje olbrzymią trudność ptaków drapieżnych (orzeł, sokoły). Jednocze-
w komunikacji z użytkownikami Tatr. Większość śnie skaliste zerwy są nadzwyczaj atrakcyjnym
zainteresowanych nie zgłębiła istoty problemu, miejscem dla ekstremalnej wspinaczki zimowej.
a TPN nie potrafił przekonywująco (i być może Stąd taternictwo zimowe jest tam ciągle obecne,
przejrzyście) przedstawić istoty proponowanego choć argumentacja przyrodnicza Parku zdaje się
eksperymentu. Ten przykład dowodzi też, że mieć wpływ na pewne ograniczenie ruchu wspi-
nawet zle funkcjonujący system jest społecznie naczkowego.
bardziej akceptowany, niż próba uporządko- Kwestia lokalizacji w strefie ochrony ści-
wania niepożądanego stanu użytkowania. słej Parku namiotowych baz taternickich jest
W ostatnich latach, w związku z zimami również istotnym problemem. Zamiarem Parku
z niską pokrywą śniegową w rejonie Kaspro- jest ich likwidacja bądz przeniesienie ich loka-
wego Wierchu, podnoszone są postulaty do- lizacji poza tę strefę. W roku 2009 udało się
tyczące stworzenia na trasach narciarskich przy względnej akceptacji Polskiego Związku
systemu sztucznego dośnieżania. Wzrost ocze- Alpinizmu (PZA) zlikwidować obozowisko
kiwań na budowę systemu dośnieżania tras w Dolinie Suchej Wody Gąsienicowej na Rąba-
narciarskich spowodowały warunki śniegowe niskach, znajdujące się w strefie ochrony ścisłej.
w sezonach zimowych 2009/10 i 2010/11, kiedy Ułatwieniem w podjęciu decyzji o likwidacji
to w 2010 roku kolej narciarska w Dolinie Go- obozowiska stał się fakt, iż obszar zajmowany
ryczkowej była czynna zaledwie przez trzy tygo- przez tę bazę namiotową, podlegał sukcesji lasu
dnie, a w 2011 roku w ogóle nie funkcjonowała i z dawnej otwartej przestrzeni przemienił się
z powodu skąpej pokrywy śnieżnej. Zwolen- w dojrzały zwarty drzewostan. Z kolei taternicka
nicy sztucznego naśnieżania tras nie biorą pod baza namiotowa na Włosienicy, znajdująca się
uwagę uwarunkowań przyrodniczych, przede także w strefie ochrony ścisłej, nadal funkcjo-
wszystkim braku zasobów wodnych w Dolinie nuje, choć w planach Parku przewidziana jest
Goryczkowej oraz faktu, że zaśnieżanie jest do likwidacji. Proponowanie przez Park alterna-
możliwe wyłącznie na wyrównanym podłożu. tywnych rozwiązań, takich jak stworzenie bazy
Zgoda na system naśnieżania wymagałaby ak- noclegowej w Pawilonie na Włosienicy, spotyka
ceptacji na niwelację mikrorzezby terenu i znisz- się z bardzo dużym oporem ze strony PZA.
czenie pokrywy roślinno-glebowej. Działania Dylematy dotyczące taternictwa dotyczą paru
takie nie są dopuszczalne w parku narodowym tysięcy wspinaczy, ale kwestia odbioru społecz-
i na obszarze Natura 2000. Konflikt dotyczący nego polityki Parku wykracza poza tę grupę
Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym... 65
użytkowników. PZA potrafi lobbować, między Na frekwencję turystyczną w Tatrach ol-
innymi w Ministerstwie Środowiska, w sprawach brzymi wpływ ma dostępność komunikacyjna.
interesów wspinaczy i swojej organizacji. Znikoma ilość turystów udaje się w Tatry pieszo
z miejsc swojego zakwaterowania. Tak więc
wielkość ruchu na szlakach w dolinach: Rybiego
2.3. ZARZąDZANIE RUCHEM TURYSTCZNYM
Potoku i Pięciu Stawów Polskich, Suchej Wody
W zarządzaniu ruchem turystycznym w TPN Gąsienicowej, Bystrej, Strążyskiej, Małej łąki,
należy wymienić trzy aspekty. Teoretycznie spo- Kościeliskiej i Chochołowskiej zależy w sposób
sobami w zarządzaniu ruchem mogą być: 1 re- bardzo istotny od sprawności systemu transportu
gulacja liczby osób wchodzących w poszczególne osobowego środkami komunikacji zbiorowej
rejony, 2 ograniczenia w przestrzennym użytko- oraz od pojemności parkingów w rejonie wy-
waniu obszaru, 3 czasowe zamknięcia różnych lotu tych dolin. Politykę transportową na dro-
fragmentów Parku (Skawiński 2010). gach gminnych i powiatowych realizują gminy
Kwestia nadmiernej liczby turystów w Parku, i starostwo powiatowe. Park, we współpracy
w tym także zdolności przewozowej kolei li- z samorządami, stara się o tworzenie mechani-
nowej na Kasprowy Wierch, jest oceniana przez zmów sprzyjających transportowi zbiorowemu.
dziesiątki tysięcy rzeczywistych i potencjalnych W porozumieniu z Małopolskim Wojewódzkim
użytkowników Tatr. W przypadku dostępności Zarządem Dróg przygotowywana jest koncepcja
wysokogórskich partii Tatr przy użyciu kolei organizacji ruchu samochodowego do przejścia
linowej rozrzut poglądów jest olbrzymi. Wśród granicznego na łysej Polanie oraz do parkingu
spacerowiczów przeważa pogląd, że należy zna- na Palenicę Białczańską. Najważniejszym ele-
cząco zwiększyć zdolność przewozową kolei mentem tej organizacji będzie system komu-
na Kasprowy Wierch. Zwolennicy turystyki nikatów na tablicach świetlnych wzdłuż dróg
kwalifikowanej dostrzegają natomiast dylematy prowadzących do Palenicy Białczańskiej, in-
związane z masowym udostępnianiem wysoko- formujących o zapełnieniu parkingu.
górskiego obszaru Tatr. W zarządzaniu ruchem turystycznym naj-
Poza zróżnicowanym podejściem do kwe- większa aprobata społeczna dotyczy przestrzen-
stii Kasprowego Wierchu zauważa się względną nych regulacji w użytkowaniu obszaru Tatr.
jednolitość poglądów dotyczących negatywnej Powszechnie akceptowana jest zasada poru-
oceny masowej turystyki w tatrzańskich dolinach. szania się wyłącznie po znakowanych szlakach
Przekonanie, że w TPN jest za dużo turystów, turystycznych. Wynika to z wieloletniej tradycji
jest powszechne. Stąd częste pytania pod adresem wyznaczania i znakowania ścieżek przez Polskie
dyrekcji Parku, czy zamierza ograniczać liczbę Towarzystwo Tatrzańskie, a pózniej przez Pol-
turystów w Tatrach. Ustalenie maksymalnej chłon- skie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
ności turystycznej poszczególnych rejonów Parku i ma przesłanki związane z wygodą i bezpie-
jest arcytrudne lub wręcz niemożliwe. Zatem ar- czeństwem turystów. TPN stara się jednak, aby
bitralne ustalenie maksymalnego limitu wejść wśród motywacji turystów do poruszania się po
w dany rejon Tatr byłoby nie do zaakceptowania znakowanych ścieżkach, oprócz względów bez-
przez turystów i w praktyce niemożliwe do wyeg- pieczeństwa, istotną rolę odgrywały także prze-
zekwowania. Natomiast limitowana (zmniejszona słanki wynikające z idei ochrony przyrody.
do połowy w stosunku do technicznych zdolności Zarządzanie ruchem turystycznym poprzez
przewozowych) jest liczba osób przewożonych okresowe zamykanie szlaków jest przyjmowane
koleją linową na Kasprowy Wierch w okresie niechętnie. Przykładem tego jest powszechna
poza sezonem narciarskim (28 IV 15 XII). To krytyka zamykania przez zarząd słowackiego
ograniczenie spotyka się z ostrą krytyką wśród Tatrzańskiego Parku Narodowego (TANAP)
spacerowiczów domagających się ułatwień w do- wysokogórskiego obszaru Tatr Słowackich od
stępie do Tatr. 1. listopada do 15. czerwca. Uzasadnieniem
66 P. Skawiński
dla takich regulacji są potrzeby ochrony wyso- Orlej Perci w via ferratę podpisało się około
kogórskiej fauny (m.in. kozicy) oraz co nie dziesięciu tysięcy osób. Powstała przed stu
przekonuje doświadczonych turystów względy laty Orla Perć, dzięki sztucznym ułatwieniom
bezpieczeństwa. W Tatrach Polskich na okres i zabezpieczeniom, spowodowała masowy ruch
zimy zamykane są trzy szlaki ze względu na turystyczny. Zdaniem TPN, Orla Perć nie po-
działania związane z ochroną zimowych ostoi winna być przekształcana w via ferratę, gdyż
kozic. Jedyne w ciągu ostatnich kilkunastu lat argumenty, że zmiany takie spowodują zmniej-
(poza okresem zimowym) czasowe (parotygo- szenie wypadków wśród turystów nie są prze-
dniowe) zamknięcie szlaku miało miejsce je- konywujące. Natomiast stworzenie via ferraty
sienią 2006 na odcinku od Polany Kondratowej spowodowałoby w przyszłości zwiększenie
do Przełęczy pod Kopą Kondracką. Wynikało frekwencji w obszarze bardzo wrażliwym na
ono z potrzeby ochrony miejsca przebywania oddziaływania ruchu turystycznego.
i żerowania niedzwiedzicy z młodymi w re-
jonie borówczysk znajdujących się przy ścieżce.
2.4. POSTRZEGANIE METOD OCHRONY CZYNNEJ
W tym przypadku podanie powodów zamknięcia
EKOSYSTEMóW LEŚNYCH I NIELEŚNYCH
szlaku spotkało się ze społeczną aprobatą.
Często, zwłaszcza po wypadkach, którym Społeczna reakcja na sposoby gospodaro-
ulegają turyści, podnoszone są kwestie bez- wania zasobami przyrody w TPN jest często
pieczeństwa na szlakach turystycznych. Postu- negatywna. Największe niezrozumienie wywo-
laty dotyczą przede wszystkim bezpieczeństwa łuje metoda ochrony czynnej polegająca na do-
w okresie zagrożenia lawinowego oraz poza konywaniu cięć w drzewostanach. Najczęściej
sezonem zimowym zagrożeń na szlakach w te- pojawiające się pytania dotyczą celu wycinki
renie przepaścistym. Podnoszony jest też fakt, żywych drzew oraz pozostawiania martwych
że zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie i ratow- drzew w lesie (stojących i leżaniny). Zarzuty
nictwie w górach na terenie parku narodowego dotyczące wycinki żywych drzew świadczą
za bezpieczeństwo odpowiedzialny jest jego o braku wiedzy na temat ochrony czynnej sto-
dyrektor. Stanowisko dyrekcji TPN, jak i sło- sowanej na przykład dla przebudowy zniekształ-
wackiego TANAP jest takie samo. Nie należy conych drzewostanów. Obecnie największym
zamykać szlaków ze względu na zagrożenie problemem, z którym trudno jest pogodzić się
lawinowe, natomiast trzeba stosować (i stosuje turystom, jest wykonywanie cięć sanitarnych
się) skuteczną informację o zagrożeniach ogła- w drzewostanach świerkowych objętych klęską
szając komunikat lawinowy. kornika drukarza. Rzeczywiście, w TPN ob-
Problem zagrożeń upadkami w terenie prze- serwowana jest gradacja kornika od 2004 roku
paścistym dotyczy przede wszystkim szlaków z apogeum w roku 2011. W efekcie w wielu
w rejonie Morskiego Oka, Doliny Pięciu Stawów rejonach dolnoreglowych monokultur świerko-
i otoczenia Hali Gąsienicowej. wych sztucznego pochodzenia powstały halizny,
W latach 90. ubiegłego stulecia spór o Orlą czyli miejsca pozbawione dorosłych drzew. Naj-
Perć najbardziej honorny wysokogórski szlak większa halizna, o powierzchni około 30 hek-
w Tatrach polskich znacznie się nasilił i trwa tarów, jest łatwo zauważalna w rejonie Zadniej
do dzisiaj. Część turystów postuluje wymianę Kopki w Dolinie Kościeliskiej i wywołuje obu-
łańcuchów i klamer na stalowe liny poręczowe rzenie wśród turystów. Tymczasem właśnie wy-
przeznaczone do wpinania do nich uprzęży, konywane we właściwym czasie cięcia sanitarne
w które powinni być wyposażeni turyści. W ten zapobiegłyby masowemu rozprzestrzenianiu się
sposób miałaby powstać tzw. via ferrata, czyli kornika i powstawaniu takich wielkopowierzch-
ciąg lin zapobiegających spadnięciu w przepaść niowych halizn.
podczas nieumiejętnego poruszania się w terenie Z kolei, w przypadku braku ingerencji w drze-
skalnym. Pod apelem na rzecz przekształcenia wostanach w strefie ochrony ścisłej pojawia
Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym... 67
się wobec Parku zarzut tolerowania martwych (choć przesłanki takich działań nie są na ogół
stojących drzew oraz nie usuwania leżaniny. w pełni rozumiane) dawny krajobraz Tatr
Formułowanie tego zarzutu wynika z kolei z nie- z obecnością owiec i krów był w świadomości
znajomości założeń ochrony ścisłej, polegających społecznej tak mocno utrwalony, że nawet kil-
na zachowaniu naturalnego przebiegu procesów kunastoletnia nieobecność wypasu (na przykład
zachodzących w ekosystemie, co pozwala na za- na Polanie Rusinowej) nie zatarła obrazu tatrzań-
chowanie naturalnej budowy tego ekosystemu. skiego pasterstwa. Powrót w 1981 roku paster-
Częścią tych procesów jest właśnie obumieranie stwa w Tatry zapoczątkował okres pasterstwa
drzew i stopniowy ich rozkład na miejscu, a wraz kulturowego, które jest pozytywnie odbierane
z zamieraniem najstarszej warstwy drzewostanu przez turystów.
postępujące odnowienie lasu poprzez wkraczanie
młodych drzew (Ryc. 2). W ten sposób zostaje
2.5. OCHRONA FAUNY
zachowana naturalna budowa ekosystemu, której
składowymi są nie tylko różnowiekowe drzewa Istotną sprawą w odbiorze społecznym jest
żywe, ale także obumarłe. problem niedokarmiania przez Park zwierzyny
Aktywne kształtowanie ekosystemów łąko- płowej (jeleni i saren) w okresie zimowym, po-
wych i pastwiskowych nie budzi takich kon- strzegany w większości przypadków negatywnie.
trowersji jak zabiegi w drzewostanach objętych Tymczasem jest to element właściwej polityki
ochroną czynną. Koszenie polan śródleśnych oraz ochronnej, w której regulację liczebności zwie-
wypas owiec jest przez turystów akceptowane rzyny pozostawia się naturalnym czynnikom
Ryc. 2. Wkraczanie podrostów świerkowych pod okapem drzewostanu zabitego przez gradację kornika drukarza (fot.
P. Skawiński).
fig. 2. The emergence of young spruce trees under the canopy of forest killed by the mass occurrence of Ips typographus
(phot. P. Skawiński).
68 P. Skawiński
środowiska. W tym celu nie tylko nie podtrzymuje podstawowych problemów zarządzania ochroną
się sztucznie liczebności zwierzyny przez dokar- przyrody i udostępnianiem parku narodowego.
mianie, ale również nie stosuje się odstrzałów Aby ocenić ich społeczną percepcję Park podjął
redukcyjnych, pozostawiając kwestię regulacji następujące działania:
stanu drapieżnikom wilkom i rysiom. y codzienny przegląd artykułów o TPN zawar-
Innym problemem, w ostatnich kilku la- tych w internetowej wersji prasy (dostarczany
tach coraz bardziej narastającym, jest relacja przez Instytut Monitoringu Mediów),
pomiędzy turystami i niedzwiedziami. Nieod- y analiza wyników uzyskanych na podstawie
powiednie zachowanie turystów (m. in. przez sondaży prowadzonych na stronie interne-
próby dokarmiania czy pozostawiania śmieci towej TPN,
w miejscach dostępnych dla zwierząt) wpływa y przeprowadzanie ankiet wśród turystów od-
nie tylko na przyzwyczajanie dzikiego zwierzęcia wiedzających TPN,
do nienaturalnego dla niego pokarmu, ale też na y przegląd publikacji dotyczących społecznego
kojarzenie obecności człowieka ze zródłem po- odbioru działań prowadzonych na terenie
karmu. W połączeniu z długotrwałym brakiem Parku.
zagrożenia ze strony człowieka skutkuje to osła- Pośród technik stosowanych w rozładowy-
bieniem naturalnego strachu niedzwiedzi przed waniu konfliktów przyjęto m.in. następujące
człowiekiem. Stąd częstsze przypadki bezpo- zasady:
średniego kontaktu człowieka z niedzwiedziem y akceptacja krytyki (krytyk to nie wróg),
i wynikające z tego negatywne konsekwencje y inwentaryzacja przyjaciół, a nie wrogów,
dla obu stron. Świadczą o tym następujące przy- y definiowanie spektrum postaw, poglądów,
kłady: w listopadzie 2007 roku trójka turystów oczekiwań,
zabiła półtorarocznego niedzwiadka. W 2010 y określenie pozycji Parku w zakreślonym
roku mieliśmy na terenie słowackich Tatr grozne spektrum,
ataki niedzwiedzi na ludzi pracujących w lesie. y przywoływanie postaw skrajnie przeciwstaw-
Podobne ataki na turystów, choć mniej grozne, nych w celu ukazania faktu, iż ortodoksyjne
zdarzały się też wcześniej w polskiej części Tatr. poglądy na ochronę i udostępnianie Tatr nie
Stąd problem nauczania zasady niedokarmiania mogą być akceptowane,
zwierząt i nie pozostawiania śmieci poza wyzna- y pomoc naukowców, ekspertów, organizacji
czonymi miejscami, a także kwestia właściwych społecznych.
zachowań w przypadku napotkania niedzwiedzia Fundamentalną rolę w przekonywaniu spo-
są szczególnie podnoszone przez służby Parku. łeczeństwa odgrywa edukacja prowadzona
Wydaje się nawet, że wkrótce problem zapobie- przez służby Parku. Trudno jednak prowadzić
gania przyzwyczajaniu niedzwiedzi do pokarmu edukację w chwili wkraczania na teren Parku,
pochodzącego od człowieka będzie głównym czy też na szlakach turystycznych, zwłaszcza
zadaniem interwencyjnym dla służb TPN. wobec ogromnej liczby turystów. Pewną rolę,
głównie w przekazywaniu informacji o zasa-
dach udostępniania Parku i ochrony przyrody,
3. mETOdy I TEChNIkI kOmuNIkOwaNIa
odgrywają tzw. bramy wejściowe Parku. Naj-
SIę zE SPOłECzEńSTwEm
istotniejszą rolę mają do odegrania strażnicy
Poruszane problemy wymuszają dosko- Parku, wolontariusze, przewodnicy. W ramach
nalenie metod upowszechniania informacji edukacji przygotowującej do zwiedzania Park
o zasadach ochrony przyrody i regulacjach użyt- realizuje projekt pod nazwą Akademia Tatry ,
kowania turystycznego stosowanych w TPN. polegający na szkoleniach dla przewodników
Dla przyjęcia właściwych metod komu- tatrzańskich, nauczycieli, samorządowców, ra-
nikowania się ze społeczeństwem najistot- towników górskich i innych grup, mogących być
niejsza jest ocena stanu zrozumienia przez nie autorytetami dla osób wchodzących do Parku.
Percepcja społeczna ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym... 69
W 2011 roku Park rozpoczął program Bliżej ochrony gatunków symboli Tatr oddano 600
Tatr , mający na celu zapoznanie uczniów i mło- tysięcy głosów. Dzięki kampanii odnotowano
dzieży zakopiańskich szkół z walorami przy- na portalu Facebook 50 tysięcy fanów przyrody
rodniczymi Tatr i Podhala. Nadto TPN wydaje TPN. Sam Park pozyskał 1 milion zł na rzecz
kwartalnik Tatry TPN i publikuje szereg in- wspomożenia ochrony niedzwiedzia, świstaka
nych wydawnictw poświęconych problematyce i kozicy.
ochrony i udostępniania Parku.
Dla wzmocnienia akceptacji swoich działań
4. POdSumOwaNIE
TPN współpracuje ze środowiskiem ze-
wnętrznym, czyli:
Kształtowanie percepcji zasad ochrony przy-
y z samorządami i społecznością lokalną,
rody to przede wszystkim doskonalenie technik
y z instytucjami użytkownikami Tatr
komunikacji park społeczeństwo . Jest dzisiaj
(przede wszystkim z PTTK, przewodnikami,
oczywiste, że pilnym wyzwaniem dla parków
PZA) oraz z służbami działającymi w górach
narodowych jest nie tylko, jak dotychczas, do-
(ratownikami górskimi, Strażą Graniczną,
skonalenie metod ochrony przyrody, lecz po-
Policją),
lepszenie relacji z użytkownikami parków
y z organizacjami ekologicznymi.
narodowych i społecznościami lokalnymi.
Głównymi instrumentami komunikacji spo-
Obecnie ochrona przyrody stanowi problem
łecznej, jakie zastosowano przy zarządzaniu
nie tyle naukowy, co społeczny i marketingowy
parkiem, są:
(Adamski 2007). Bez choćby częściowej akcep-
y kontakty z mediami (konferencje prasowe,
tacji społeczeństwa trudno dzisiaj skutecznie
wywiady),
chronić przyrodę parku narodowego.
y rozprowadzanie wydawnictw TPN,
y strona WWW i biuletyn elektroniczny,
5. lITERaTuRa
y prowadzenie ośrodka edukacyjnego oraz wy-
staw stałych i czasowych,
Adamski P. 2007. Postrzeganie przyrody a problem jej
y organizowanie kampanii społecznych,
ochrony. W: M. Grzegorczyk (red.), Integralna och-
y przeprowadzanie konkursów internetowych
rona przyrody, s. 27 28. Instytut Ochrony Przyrody
dotyczących wiedzy o Tatrach. PAN, Kraków.
W trosce o nowy wizerunek Parku opraco-
Mirek Z. 1996. Antropogeniczne zagrożenia i przekształcenia
wano nową identyfikację wizualną i przyjęto
środowiska przyrodniczego. W: Z. Mirek (red.), Przy-
roda Tatrzańskiego Parku Narodowego, s. 595 612.
hasło z miłości do gór . Istotne dla dobrego
Tatrzański Park Narodowy, Zakopane Kraków.
odbioru Parku stało się uruchomienie geoportalu
przedstawiającego część materiałów z geoinfor- Pinkwart M. 2002. Tatry w świadomości mieszkańców
Zakopanego i ich gości. Prasa zakopiańska 1891 1939,
matycznych zasobów TPN na bazie ortofoto-
s. 238 243. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane.
mapy. Uruchomiono także program Wolontariat
dla Tatr polegający na pozyskiwaniu chętnych Radwańska-Paryska Z. 1996. Rozwój i realizacja idei
ochrony przyrody Tatr. W: Z. Mirek (red.), Przyroda
do społecznej pracy na rzecz parku narodowego.
Tatrzańskiego Parku Narodowego, s. 35 41. Tatrzański
Jednym z zadań wolontariuszy jest komuniko-
Park Narodowy, Zakopane Kraków.
wanie się z turystami na szlakach.
Skawiński P. 2010. Zarządzanie ruchem turystycznym
Nową formą wsparcia na rzecz ochrony
w Tatrzańskim Parku Narodowym. Folia turistica, Tu-
przyrody Parku są kampanie społeczne.
rystyka i ekologia 22: 25 34.
Ostatnia z zakrojonych na szeroką skalę akcji
Skawiński P., Krzan Z. 1996. Narciarstwo. W: Z. Mirek
to kampania Milka. Razem dla Tatr . Dzięki
(red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego,
tej akcji o problemach ochrony przyrody Tatr
s. 697 714. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane
dowiedziało się około 15 mln ludzi, a na rzecz Kraków.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 71 85
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych
gatunków ptaków w naszych parkach narodowych
Ludwik Tomiałojć, Wiesław Walankiewicz
Tomiałojć L., Walankiewicz W. 2012 2013. Polish national parks and a long-term thriving
of rare bird species. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 71 85.
Abstract. Authors attempt to evaluate: (1) to what extent and which of Polish national parks
(NP) help to conserve the populations of rare bird species, (2) what are the main threats to
continued existence of these species, and (3) how these threats could be reduced. According
to domestic law our national parks are the best form of protection of the remnants of natural
ecosystems. Unfortunately less than 0.26% of the country s territory is under strict protection,
either in NP or in nature reserves. Being quite numerous (23 parks), but covering altogether mere
1% of country s territory, Polish NP are as a rule too small and too isolated one from another to
form a metapopulational network. The extension of protected area is critical for larger birds, as
determining whether the size of a local bird population is meeting the criterion of the Minimum
Viable Population (MVP). Obviously Polish parks alone cannot offer a long-term preservation to
large-territorial birds, like raptors, big owls, storks, etc. These are better supported by a current
network of individual nest protecting zones set up in all kinds of national forests. It is pointed
out that at least two most endangered bird guilds out of three main ecological ones in Poland,
i.e. the mountain and marshland birds, have already been to a large extent preserved within the
boundaries of some NP. The third group, however, the ancient forest-interior birds, is hardly
preserved efficiently by the present-day system. Even if extensive forest cover of this country
(28%) quite easily could be used to enlarge some forest NP significantly or to surround them
with extensive buffer zones of softer-managed forest stands to meet the requirements of vulner-
able species, such as Capercaillie Tetrao urogallus, Golden Eagle Aquila chrysaetos, or the two
species dependent on the amount of dead timber (White-backed and Three-toed Woodpeckers
Dendrocopos leucotos, Picoides tridactylus), there is no political will to do so. A serious weakness
of concepts of our NP and Natura 2000 sites is also in their underestimating the importance of
ecological corridors for animal dispersal. Moreover, when the idea of NP once emerged, human
population was five times smaller than now, while its mobility was dozens of times lower. Now
the time came, when a right of everyone to visit NP interior should be replaced by a privilege
only to the most interested ones. Visitors pouring into our NP have to be responsibly controlled,
unless the remains of a wilderness shall turn into something like public urban parks. Diminishing
pressure of visitors can be obtained by a set of solutions: (a) extension of the NP size, where
possible, (b) surrounding NP with the wide buffering zones managed extensively, but in some
patches like in true NPs, (c) creating at the edges of NP attractive education/exhibition points
for mass visitors, to prevent them to penetrate the most precious NP interiors.
Key words: preservation of rare forest birds, national parks, strict scientific reserves, Poland
Ludwik Tomiałojć, Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wro-
cław; e-mail: tomilu@biol.uni.wroc.pl
Wiesław Walankiewicz, Katedra Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach,
ul. B. Prusa 12, 08-110 Siedlce; e-mail: wwalan@wp.pl
72 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
1. wSTęP
pryncypiów ochrony przyrody (Okarma 2010),
jako dotąd rozumianych jako niekwestionowalne
Polskie parki narodowe wprawdzie są dość dobro zachowywane dla przyszłych pokoleń
liczne, ale zwykle są bardzo małe i łącznie ludzkich i dla samej Ziemi:
pokrywają tylko 1% powierzchni kraju, czyli y zatrzymanie tendencji do powiększania
o połowę mniej niż podobnie (lub lepiej) ściśle obszarów objętych ściślejszymi formami
chronione obszary w dwukrotnie gęściej zalud- ochrony przyrody (kategoriami I i II wg kla-
nionych Niemczech (2,2%) lub pięciokrotnie syfikacji IUCN); znamienne są tu wznowione
mniej niż w Japonii. Odpowiednie procenty dyskusje pt. how much is enough (Hannson
w dwóch innych krajach, USA i Rosji, także wy- 1992, Wilson 2003; Hanski, Walsh 2004;
noszą pomiędzy 2,1 a 2,5% całości powierzchni Wesołowski 2005; Tomiałojć 2008; Okarma
(wg danych internetowych). Niektóre z naszych 2010), i narastający (zwłaszcza w Polsce)
parków narodowych są ponadto silnie od siebie sprzeciw lokalnych społeczności;
izolowane terenami gęsto zaludnionymi, przez y zablokowanie procesu stopniowej zamiany
co stają się rozrzuconymi w antropogenicznym przeważających na obecnym etapie obsza-
krajobrazie wysepkami naturalnych biotopów rowo form koniecznej odtwórczej ochrony
znajdującymi się pod naciskiem narastającej li- czynnej, przez jej naturalną kontynuację
czebności i aktywności ludzi. W świetle prawa w postaci pózniejszej już spontanicznej
krajowego (a w odróżnieniu od klasyfikacji ochrony biernej (brak sprecyzowania ter-
międzynarodowej IUCN) jest to jednak, obok minów i skali, kiedy i w jakim stopniu po
jeszcze drobniejszych powierzchniowo rezer- osiągnięciu odpowiedniego etapu restau-
watów przyrody, i tak nasza prawnie najbardziej racji wskazane będzie przejście do drugiej
trwała forma ochrony obszarowej, która przynaj- z metod: po ilu latach w dodanej do Bia-
mniej na części swych obszarów do niedawna łowieskiego PN w r. 1996 części tamtejsza
gwarantowała zachowanie środowiska w stanie ochrona czynna zostanie zastąpiona przez
zbliżonym do pierwotnego. Niestety, nasilające spontaniczną ochronę bierną?); procent ob-
się masowe udostępnianie tych obszarów zmienia szarów ściśle chronionych zdaje się być ad-
stan środowiska zarówno w samych parkach, ministracyjnie już spetryfikowany na zawsze,
jak i w ich otoczeniu. Otoczenie parków stop- a w Białowieskim PN może nawet proces ten
niowo traci możność pełnienia roli buforującej zostanie zawrócony, zgodnie z życzeniem
otuliny, ulegając presji urbanizacyjnej lub pod- lokalnej administracji?
legając intensyfikacji gospodarczej, rolnej czy y postępujące eliminowanie w Polsce fachow-
leśnej. Wielkość naszych parków narodowych, ców-biologów (członków PROP, KOP, IOP,
a w szczególności ograniczona wielkość ob- itd.) z możliwości wywierania wpływu na
szarów ich ochrony ścisłej, staje się warunkiem kolejne nowelizacje prawa o ochronie przy-
krytycznym dla długoterminowego przetrwania rody; o nowelizacjach tych decydują sami
zagrożonych gatunków ptaków. Wydaje się, że administratorzy, zwłaszcza administratorzy
nasze parki narodowe w obecnej postaci już leśnictwa (Tomiałojć 2001; Orłoś 2013). Co
nie mogą spełniać pokładanych w nich nadziei, więcej, nastąpiło nawet przyznanie prawa
przynajmniej nie w przypadku ochrony wielu veta w kwestiach tworzenia lub poszerzania
gatunków kręgowców o bardziej rozległych te- obszarów chronionych wyłącznie przed-
rytoriach lub specyficznych wymaganiach sie- stawicielom nie kształconych przyrodniczo
dliskowych. samorządów;
Powodami do wzrastającego niepokoju są całe y nieustające podważanie (tak na forum
serie zjawisk politycznych i przyrodniczych. Oto krajowym, jak i europejskim) zasadności
niektóre ze zjawisk gospodarczo-politycznych po- ochrony przebiegu spontanicznych procesów
zwalających przewidywać raczej odchodzenie od ekologicznych w obrębie obszarów chronio-
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 73
nych, a nawet lansowanie dla I i II kategorii gatunków zagrożonych występują dziś wy-
międzynarodowej (wg klasyfikacji IUCN) łącznie lub głównie w obrębie parków na-
metod zrównoważonej gospodarki leśnej rodowych. Rozważania te prowadzone będą
(np. kolejne antybiałowieskie akcje podlasko- osobno dla każdej z głównych grup krajobrazo-
warszawskiej administracji leśnej i polskiego wo-siedliskowych dominujących w krajowych
tygodnika Polityka ); parkach narodowych, a więc: leśnych, bagien-
y mimo zahamowania w Europie eksplozji de- nych i górskich. Najkrócej ujmując, zadaniem
mograficznej, nieustające nasilanie się na- parków narodowych (II kategoria) oraz I kate-
cisku turystycznego (motoryzacji, nowych gorii obszarów (wg klasyfikacji IUCN) winno
form rozrywki na terenach chronionych: być zabezpieczenie trwania populacji gatunków
rajdów, jazdy na quadach, lotów na lotniach, zależnych od najstarszych stadiów chronionych
narciarstwa, alpinistyki) redukujących krok ekosystemów, ponieważ inne gatunki zdolne do
po kroku ostatnie miejsca spokojne i do nie- bytowania także w młodszych stadiach mogą
dawna nie penetrowane przez ludzi. przetrwać nawet na obszarach odmładzanych
w trakcie pewnych form gospodarowania.
Do tego dodać powinniśmy nasilające się
zjawiska przyrodnicze, będące pochodną spo-
dziewanej zmiany klimatu europejskiego, które
2.1. PARKI BAGIENNE I GóRSKIE
także mogą prowadzić do:
Okazuje się, że sytuację taką mamy w przy-
y przyśpieszonego rozpadu dojrzałych ekosys-
padku części ptaków górskich oraz gniazdujących
temów leśnych (jako ostoi gatunków dojrza-
na terenach bagiennych. Jest to bardzo ważne,
łego stadium lasu);
gdyż akurat ptaki zamieszkujące oba te rodzaje
y nasilonej migracji gatunków i ekosystemów
środowisk są dwiema bardzo zagrożonymi gru-
przesuwających się za przemieszczającymi
pami w Polsce (Tomiałojć, Głowaciński 2006).
się strefami optimum klimatycznego, za-
Najsilniej zagrożona jest grupa ptaków terenów
równo w poziomie (geograficznie), jak
błotnych, w której aż 55% gatunków albo już cał-
i wertykalnie (w górach) (Tomiałojć 2003;
kowicie zanikło w kraju, albo zanika lub silnie
Flannery 2007);
zmniejsza liczebność swych populacji lęgowych.
y ułatwionej ekspansji gatunków inwazyjnych,
Najważniejszym parkiem narodowym obejmu-
nasilanej zarówno ludzką mobilnością, jak
jącym siedliska bagienne i spowalniającym ten
i niekontrolowanymi działaniami introduk-
proces jest rozległy Biebrzański Park Narodowy,
cyjnymi bogatych prywatnych hodowców
wspierany przez mniejsze (Narwiański PN, Po-
(Olaczek, Tomiałojć 1992, Głowaciński et
leski PN, Słowiński PN i PN Ujście Warty),
al. 2011, Anderwald 2012).
a także niektóre rezerwaty przyrody. W obrębie
tych chronionych błot występuje lęgowo kilkana-
To wszystko nakazuje pilne podjęcie dyskusji
ście gatunków ptaków znajdujących się na gra-
nad pryncypiami ochrony przyrody oraz nad
nicy wyginięcia w kraju (rożeniec Anas acuta,
ostrzejszym rozróżnieniem działań jej służących,
błotniak zbożowy Circus cyaneus, orlik grubo-
dla skuteczniejszego oddzielania tych działań
dzioby Aquila clanga, uszatka błotna Asio flam-
od zabiegów prowadzących do zarabiania na
meus, biegus zmienny Calidris alpina, batalion
ochronie przyrody.
Philomachus pugnax, dubelt Gallinago media,
bekasik Lymnocryptes minimus, cietrzew Tetrao
2. kTóRE PaRkI NaROdOwE mają
tetrix), a także gatunek zagrożony w skali glo-
NajwIękSzE zNaCzENIE dla
balnej, jak wodniczka Acrocephalus paludicola.
OChRONy RzadSzyCh PTaków?
Tylko nieliczne z nich (np. cietrzew) zachowały
Pierwszym etapem rozważań powinna być jeszcze istotne krajowe lęgowiska także poza ob-
analiza, dotycząca problemu, które populacje szarem parków. Możliwości powiększenia takich
74 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
parków na inne cenne obszary bagienne są jednak karpackich i sudeckich obszarów kosówki oraz
ograniczone wobec przekształcenia takich siedlisk alpejskiego piętra łąk i turni, zwykle bardzo
w wyniku prowadzonych dawniej lub obecnie za- niewielkich powierzchniowo. Tereny te zapew-
biegów gospodarczych (melioracje, pozyskiwania niają ochronę całym lub prawie całym krajowym
kopalin), jak również znacznego oddalenia od już populacjom kilku rzadkich gatunków ptaków
chronionych terenów błotnych (osłabiający kon- (siwerniak Anthus spinoletta, nagórnik Monti-
takty międzypopulacyjne czynnik izolacji). Opty- cola saxatilis, pomurnik Tichodroma muraria,
mistyczny przykład wodniczki (Tab. 1) pokazuje, płochacz halny Prunella collaris, czeczotka
że obszary ściślej chronione (PN i rezerwaty) Carduelis flammea cabaret), a dawniej były też
rzeczywiście zabezpieczają już trwanie przewa- miejscami występowania gatunków u nas już
żającej części jej znanej krajowej populacji. zanikłych jako lęgowe (wieszczek Pyrrhocorax
Nasze górskie parki narodowe w swych graculus, mornel Charadrius morinellus). Z ga-
granicach obejmują także prawie komplet tunków nadal tu lęgowych większość wykazuje
Tabela 1. Liczebność polskich lokalnych populacji wodniczki na przełomie stuleci. W rubryce Dane dawniejsze (sprzed
2000) w nawiasach oceny najdawniejsze, z lat 1980. lub początku 1990., przed wprowadzeniem zmian w środowisku,
głównie melioracji; po nawiasie oceny z lat 1990. po wprowadzeniu w/w zmian. Dane za Tomiałojciem i Stawarczykiem
(2003), oraz najnowsze (z roku 2009) za raportem OTOPu (Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) 2013).
Table 1. Size of the Polish local Aquatic Warbler populations in the turn of 20th nad 21st centuries. In the Older data (before
2000) column, the older estimates, from the 1980s or early 1990s; i.e. before habitat changes (caused mainly by drainage),
are given in brackets, then follow the estimates from the late 1990s, after those changes. Older data after Tomiałojć and
Stawarczyk (2003), the latest ones (from 2009) after OTOP (the Polish Society for the Protection of Birds) report (Ogól-
nopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) 2013).
Liczba samców
% krajowej populacji (wg
No. of males
danych dla obu podanych w
Rok tabeli przedziałów czaso-
Stanowisko Forma ochrony
Year wych)
Site Preservation status
% of national population (ac-
Dane dawniejsze (sprzed
cording to the data from both
2000)
periods given in the table)
Older data (before 2000) 2009
Park narodowy
Bagna Biebrzy c. 2000 2500 2528 65 80%
National park
Torfowiska Rezerwaty
600 239 (20%) 7%
Chełmskie Nature reserves
Park narodowy
Polesie Lubelskie ? 172 c. 5%
National park
Park narodowy
Ujście Warty ? 11 c. 0,3%
National park
Część populacji lokalnej
w rezerwatach
Ujście Odry i Świny (300) 30 44 (10%) 1%
A part of local population
in reserves
Część lokalnej populacji
w parku narodowym
Dolina Narwi 150 45 5%
A part of local population
in national park
Inne znane
Bez ochrony
stanowiska (100 200) c. 10 c. 120 c. (5%) 0,3 4%
Not protected
Other known sites
Razem (dla danych sprzed 2009 r. szacowane)
(3250 4000) 3290 c. 3159 100%
Total (for pre-2009 period estimations)
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 75
zdolność do zmian synantropizacyjnych (Tomia- rozmnażających się osobników (Shaffer 1981).
łojć, Głowaciński 2006), co ułatwia im dalsze W poszczególnych naszych parkach narodowych
trwanie, choć zarazem nie będą to już populacje zwykle występują skupienia liczące już tylko od
o naturalnym behawiorze. Najbardziej niepewna jednej do kilkunastu, rzadziej do kilkudziesięciu,
jest przyszłość chyba trwale zanikającej (w ciągu par lęgowych, np. takich gatunków w Białowie-
20 lat spadek z ok. 15 do zaledwie kilku par, skim Parku Narodowym doliczono się aż 19
w ostatnich latach brak potwierdzonych lęgów) (Tomiałojć, Wesołowski 2004). Wsparciem bywa
populacji nagórnika, co zaskakuje wobec ocie- to, że otaczające park narodowy starsze lasy go-
plania się klimatu i południowego pochodzenia spodarcze bywają jeszcze zamieszkiwane przez
tego gatunku. Dobrze się zatem stało, że niemal niektóre z tych gatunków, choć w niższym za-
wszystkie najważniejsze biotopy lęgowe nie- gęszczeniu, co jak dotąd pozwala na utrzymanie
zbędne dla gatunków wysokogórskich zostały w sumie znaczniejszej wielkości miejscowych
już z różnych względów objęte granicami gór- populacji. Ale stan taki może być tymczasowy,
skich parków narodowych. tylko do momentu aż postępująca wymiana
ostatnich samosiejnych drzewostanów na sa-
dzone przez człowieka uprawy leśne nie zlikwi-
2.2. PARKI LEŚNE
duje wielu stanowisk poza parkiem narodowym.
Zupełnie inaczej mają się sprawy z parkami
Ochrona przyrody w lasach jest niebezpiecznie
narodowymi chroniącymi obszary lesiste. Choć
ustawiana jakby pomiędzy Scyllą kompromisu,
powierzchniowo obejmują one największą część
a Charybdą zabójczego konformizmu (Okarma
kraju, to jednak obszary tego typu: (a) chronią
2010; Jermaczek 2013).
ściślej tylko nikłą (2,6%) część powierzchni
lasów w kraju, (b) w większości obejmują nie
3. PRzykład RzadkICh gaTuNków
tyle prawdziwe lasy pierwotne, ile obszary bę-
dzIęCIOłów
dące kulturami leśnymi ukształtowanymi i na
znacznej powierzchni nadal formowanymi przez
Przykładami szczegółowymi może posłużyć
gospodarkę i upodobania człowieka, zamiast
nam dość dobrze poznana (Wesołowski 1995;
przez samoistne procesy przyrodnicze, oraz (c)
Walankiewicz, Czeszczewik 2010; Walankie-
tylko na obszarze objętym ochroną najściślejszą
wicz et al. 2010) sytuacja dwóch ściśle zależ-
(21%) zapewniają spokojne bytowanie gatunków
nych od ilości martwego drewna dzięciołów:
płochliwych, ustępując pod tym względem wy- białogrzbietego Dendrocopos leucotos i trój-
datnie I-szej międzynarodowej kategorii ochrony
palczastego Picoides tridactylus, zwłaszcza
zwanej strict scientific reserves = zapowied- w Puszczy Białowieskiej.
niki . Wprawdzie grupa ptaków leśnych w Polsce
W przypadku dzięcioła białogrzbietego, dla
jako całość stosunkowo dobrze jeszcze prospe- którego inwentaryzacja oparta na identycznej
ruje (Tomiałojć, Głowaciński 2006; Neubauer et metodzie (liczenie ptaków odzywających się
al. 2011) i na ogół łatwo przystosowuje się do wspomagane stymulacją głosową z magnetofonu)
warunków wtórnych. Jednak część tworzących w roku 1991 oraz ponownie w 2010 wykazała
ją gatunków wymagając albo starych drzewo- średni spadek zasiedlonych pól (25-hektarowych
stanów o znaczniejszej ilości martwego drewna, powierzchni próbnych) o 28%. Spadek nastąpił
albo rozległych spokojnych miejsc rzadko odwie- głównie w lasach gospodarczych (mniej stwier-
dzanych przez ludzi, w naszych leśnych parkach dzeń o 36%), i nieco słabiej w rezerwatach, pod-
narodowych nie znajduje już odpowiednich ostoi czas gdy liczba zasiedlonych pól w Białowieskim
dla utrzymania swych populacji, tj. na poziomie PN utrzymała się niemal na tym samym poziomie
spełniającym wymogi minimalnej populacji Tab. 2. W 2010 roku dzięcioł białogrzbiety zo-
zdolnej do trwania przez stulecia (MVP), utrzy- stał stwierdzony w polskiej części Puszczy Biało-
mującej się na poziomie co najmniej 250 500 wieskiej w 8,8% pól. Ta frekwencja zasiedlonych
76 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
pól była jednak silnie zróżnicowana i zależała od jego spotkań (4,0%) była prawie trzykrotnie
sposobu użytkowania lasu. W drzewostanach Bia- niższa niż w rezerwatach i czterokrotnie niższa
łowieskiego PN wynosiła 19,4%, w rezerwatach niż w Białowieskim PN (Walankiewicz, Czesz-
11,4%, a w lasach użytkowanych gospodarczo czewik 2010). Powyższe dane są nieco niższe
tylko 5,1% (dane z dwóch serii obserwacji). Wy- niż podał Pugacewicz (1997), jednak owe daw-
niki te pozwalają przewidywać, że za następne niejsze stanowiska (zwłaszcza liczne w Biało-
dwie-trzy dekady pozostanie już tylko populacja wieskim PN) powstały na podstawie arbitralnego
ograniczona niemal wyłącznie do samego parku założenia o wieloletnim przebywaniu tej samej
narodowego, co jawnie dowodzi, iż nawet obecna pary na tym samym stanowisku.
zrównoważona gospodarka leśna w Puszczy Bia- Obecne (2010 r.) rozmieszczenie dzięcioła
łowieskiej stanowi główne zagrożenie dla trwania trójpalczastego w Puszczy, tzn. najliczniejsze
tego gatunku. Zaprzecza to nadmiernie optymi- w Białowieskim PN a czterokrotnie mniej liczne
stycznej ocenie Pugacewicza (1997) o postępu- w otaczających lasach gospodarczych, sugeruje
jącej poprawie sytuacji tego gatunku w Puszczy postępujący zanik gatunku poza parkiem na-
rodowym, gdyż we wszystkich (poza jednym)
Białowieskiej1.
rezerwatach Puszczy do 2008 roku usuwano
Dla dzięcioła trójpalczastego (forma Picoides
większość martwych świerków, stanowiących
t. tridactylus) dysponujemy tylko jednorazową
podstawę egzystencji tego gatunku. A zatem
inwentaryzacją wykonaną w taki sam sposób,
także dzięcioł trójpalczasty za dwa-trzy dziesię-
jak w przypadku dzięcioła białogrzbietego
ciolecia może zostać niemal całkowicie ograni-
w całej polskiej części Puszczy Białowieskiej
czony w swym występowaniu do niewielkiego
(Walankiewicz, Czeszczewik 2010). Gatunek
Białowieskiego PN. Podobnie jest w Puszczy
ten najczęściej był spotykany w granicach Biało-
Knyszyńskiej, gdzie wprawdzie nie ma parku
wieskiego PN (frekwencja zasiedlonych pól wy-
narodowego, ale dzięcioł trójpalczasty osiąga
niosła w nim 16,2%). W granicach rezerwatów
10 20-krotnie wyższe zagęszczenia na terenach
dzięcioł trójpalczasty był stwierdzany nieco rza-
chronionych rezerwatowo niż w lasach gospodar-
dziej niż w Białowieskim PN (11,4%), praw-
czych. Pomimo, iż rezerwaty przyrody zajmują
dopodobnie dlatego, że część z nich jest zbyt
tam tylko 3% kompleksu leśnego, stwierdzono
małymi obszarami dla tego gatunku, natomiast
w nich 38% stanowisk tego dzięcioła w Puszczy
w drzewostanach gospodarczych frekwencja
(Tumiel 2008).
O ile jednak dzięcioł białogrzbiety tracąc
1
Wyniki liczenia obu dzięciołów w Puszczy Białowieskiej
swe stanowiska w pobliżu parków narodo-
wykonanego przez Pugacewicza (1997), stwierdzające 197
wych, a nawet wewnątrz leśnych rezerwatów
stanowisk dzięcioła białogrzbietego i 151 trójpalczastego,
przyrody, zdaje się rekompensować te straty
nie są poprawne metodologicznie. Były to zsumowania spo-
tkań z 10 lat, zapewne zawierające kilkakrotne stwierdzenia pewnym zwiększaniem liczebności lokalnych
niektórych par lęgowych po zmianie stanowiska lęgowego
populacji na innych terenach, np. w odbudo-
(co było bardziej prawdopodobne w lasach gospodarczych
wujących się starych lasach na Bagnach Bie-
wyręby lub naturalna utrata nielicznych martwych drzew
brzańskich, to zagrożenie dla drugiego gatunku
gniazdowych niż w Białowieskim PN). Nie wiadomo też jak
rozróżniano sąsiednie stanowiska dzięciołów, u których bębnią jest znacznie poważniejsze. Na problem zacho-
obie płcie, a terytoria osiągają wielkość kilku-kilkunastu km2
wania krajowej populacji dzięcioła trójpalcza-
(Aulen 1988; Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wobec braku
stego nakładają się jeszcze dwa aspekty. Po
stosowaniu telemetrii lub znakowania ptaków liczby owe nie
pierwsze, wraz z ociepleniem klimatu praw-
odpowiadały powszechnie przyjętym metodom oceniania wiel-
kości populacji, a brak dokładnego opisu stosowanej metodyki dopodobnie nasili się wycofywanie świerka
uniemożliwia weryfikację. Uwaga: W chwili redagowania
z naszych terenów, co pozbawi tego wysoce
niniejszego komentarza nie dysponowaliśmy jeszcze wyni-
wyspecjalizowanego ptaka głównych miejsc
kami ani końcową interpretacją z kolejnej inwentaryzacji tych
żerowania i gniazdowania. Po drugie, według
dzięciołów wykonanej w Puszczy Białowieskiej (K. Kajzer
i współautorzy [dane niepubl.]). wymagających jeszcze potwierdzenia badań
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 77
Tabela 2. Frekwencja występowania dzięcioła białogrzbietego w polach inwentaryzacyjnych w 1991 i 2010 r., dla całości
obszaru inwentaryzacji w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Dla każdego roku podano bezwzględne liczby pól, w któ-
rych stwierdzono (1) lub nie stwierdzono (0) dzięcioła białogrzbietego. Dla 2010 r. wykorzystano tylko dane z pierwszej
kontroli (Walankiewicz et al. 2010).
Table 2. The White-backed Woodpecker frequency of occurrence in the Polish part of the Białowieża Forest. All forest
squares were checked repeatedly in 1991 and 2010. For each year the number of squares with a presence (1) or absence (0)
of the species has been given. For 2010 only data from the first survey were used (Walankiewicz et al. 2010).
1991 2010
Park narodowy w granicach z 2010 r. (105 km2)
National park within its borders from year 2010 (105 km2)
Liczba pól
283 (0) 57 (1) 284 (0) 56 (1)
Total number of squares
Frekwencja zasiedlonych pól
16,8% 16,5%
Frequency of occurrence
Rezerwaty
Nature reserves
Liczba pól
366 (0) 72 (1) 394 (0) 44 (1)
Total number of squares
Frekwencja zasiedlonych pól
16,4% 10,0%
Frequency of occurrence
Lasy gospodarcze
Forest under management
Liczba pól
1183 (0) 83 (1) 1222 (0) 54 (1)
Total number of squares
Frekwencja zasiedlonych pól
6,6% 4,2%
Frequency of occurrence
molekularnych nasze dwie formy lub dwa pod- Bałkany. W polskich Karpatach jej pogłowie zo-
gatunki (alpinus w Karpatach i tridactylus na stało w latach 1990. oszacowane na 80 110 par,
północnym wschodzie kraju) prawdopodobnie z czego większość (ok. 70 par) zamieszkiwała
są nie tyle podgatunkami, co blisko spokrewnio- górskie lasy ze świerkiem wszystkich naszych
nymi, ale już odrębnymi gatunkami (Winkler, górskich parków narodowych. Choć wciąż brak
Christie 2002), tzw. półgatunkami (semispe- jest precyzyjnych ocen liczebności tej formy
cies). Jeśli ta klasyfikacja taksonomiczna okaże dla całych polskich Karpat, to jest on chyba
się prawidłowa, powstanie dodatkowe zadanie znacznie liczniejszy niż do niedawna sądzono.
chronienia dwóch gatunków liczących jeszcze Wskazują na to dane z dokładniej ostatnio prze-
mniej osobników. Według ocen z lat 1990. ni- badanych pasm górskich, np. z Beskidu Wy-
zinna populacja z północnego wschodu kraju spowego (Kajtoch 2009), Policy (Ciach et al.
mogła liczyć ok. 100 120 par lęgowych (To- 2009a), Beskidu żywieckiego (Ciach et al.
miałojć, Stawarczyk 2003), z czego najznacz- 2009b), szacunkowe dane z ostoi ptaków IBA
niejsza jej część występowała wtedy w Puszczy (Wilk et al. 2010), jak i wyniki monitoringu
Białowieskiej (głównie w Białowieskim PN), dzięcioła trójpalczastego prowadzonego przez
a znacznie mniej licznie w Puszczy Augustow- GIOŚ (Państwowy Monitoring Środowiska.
skiej i Knyszyńskiej. Mimo tego jej globalne Monitoring Ptaków. [b.r.].). łącznie liczebność
trwanie nie jest jednak zagrożone, ponieważ tego gatunku w Karpatach to bez wątpienia
forma ta jest pospolita w lasach borealnych jeszcze kilkaset par, z czego znacząca część
i subborealnych całej północnej i wschodniej występuje poza parkami narodowymi (np.
Europy oraz Syberii. Więcej troski wymagać w Beskidzie Wyspowym, Śląskim, żywiecki
może zachowanie formy alpinus, występującej i w paśmie Policy). Do tego dochodzi jeszcze
tylko regionalnie, w górach Europy od Alp po populacja słowacka, jak również w najbliższych
78 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
dziesięcioleciach obie te populacje może okre- parków narodowych w obliczu przemian po-
sowo wesprzeć nasilające się zamieranie sta- wodowanych przez zmiany klimatu (zanik bio-
rych drzewostanów świerkowych związane topów wysokogórskich, roślinnych zbiorowisk
z ocieplaniem się klimatu. Jeśli jednak taki borealnych, arydyzacja biotopów wysychanie
trend klimatyczno-ekosystemowy się utrzyma lasów podmokłych i błot). Powinny tu zostać
dłużej, to po fazie wzrostu liczebności tego opracowane wieloletnie strategie postępowania
dzięcioła można będzie oczekiwać z kolei jej zapobiegającego nasilaniu się tego rodzaju za-
załamania, kiedy obszar dojrzałych górskich grożeń.
borów świerkowych i mieszanych ostatecznie
4.2. KONSEKWENCJE ZBYT INTENSYWNEGO
w naszym regionie bioklimatycznym ulegnie
GOSPODAROWANIA W PARKACH NARODOWYCH
trwałemu zmniejszeniu.
TYPU LEŚNEGO
Malejąca w niektórych parkach liczba do-
4. jak właŚCIwOŚCI PaRków
statecznie rozległych miejsc o niskiej penetracji
NaROdOwyCh mOgą wPływać
ludzkiej oraz udziału fragmentów starych drze-
Na RzadkIE gaTuNkI PTaków
wostanów, jak również nacisk administracyjny
Rozpatrujemy tu trzy formy wpływu samej
spoza parków na ograniczanie ilości martwego
rozległości parków narodowych, a zwłaszcza
drewna lub stojących martwych drzew mogą
niewielkiej ich części poddanej ochronie ści- zagrozić trwaniu ostatnich w kraju silniejszych
słej, na trwanie populacji rzadszych gatunków
populacji kilku gatunków ptaków leśnych,
ptaków. Pomijamy sytuacje tych parków naro- zwłaszcza kuraków leśnych oraz dzięciołów.
dowych, które, będąc położone pośród terenów
Skuteczna ochrona procesów nie musi oczy-
gęsto zaludnionych (jak Ojcowski PN lub Wiel- wiście odbywać się ani wyłącznie, ani przede
kopolski PN), praktycznie nie mają perspektyw
wszystkim przez ochronę ścisłą. O ile jednak
dla powiększenia swych obszarów. Można tam
gatunki związane z młodszymi i średniowie-
co najwyżej starać się o półśrodek utrzymanie
kowymi stadiami lasu znajdują liczne siedliska
lub odtworzenie korytarzy ekologicznych łączą- także w odmłodzonych lasach gospodarczych,
cych je z okolicznymi obszarami leśnymi. Za- to gatunki związane z najstarszymi stadiami
grożenia dla trwania populacji rzadkich ptaków
nie mogą przetrwać bez specjalnych i dość
leśnych można ująć w kilka punktów.
kosztownych ograniczeń. W tym zakresie cel
ochrony fragmentu przyrody pozostaje w opo-
4.1. KONSEKWENCJE SAMEJ NIEWIELKIEJ
zycji do gospodarczego interesu człowieka. Jest
POWIERZCHNI WIELU PARKOWYCH BIOTOPóW,
znamienne, że przedstawiciel zagrożonych ku-
KLUCZOWYCH DLA GATUNKóW RZADKICH,
raków leśnych, głuszec Tetrao urogallus, już dziś
ALE ZAGROżONYCH ZANIKIEM W RAZIE
utrzymuje swe główne stanowiska lęgowe nie
SILNIEJSZEGO OCIEPLENIA KLIMATU
w obrębie często odwiedzanych parków naro-
Przykładami są tu wskazane wyżej nie- dowych, lecz w mniej atrakcyjnych turystycznie
wielkie powierzchnie naszych obszarów wy- monotonnych borach Puszczy Augustowskiej,
sokogórskich, co sprawia, że polskie populacje Lasów Janowskich i Puszczy Solskiej. Tym-
zagrożonych gatunków ptaków wysokogórskich czasem tuż za granicą w sąsiedniej Białorusi
liczą od kilku do ok. 100 par, a tylko wyjąt- występuje jeszcze na wielu obszarach (Niki-
kowo do ok. 385 par (płochacz halny) i 2700 forov et al. 1997). Dlaczego? Stawiamy tu tezę,
par (siwerniak). Tym ostatnim dwu gatunkom że gatunek ten nie toleruje ruchu turystycznego
może pomóc w przetrwaniu tylko postępująca oraz intensywniejszej aktywności związanej
synantropizacja. z gospodarką leśną w swych ostojach i dla-
Szczególnie silne zagrożenie dotyczy małych, tego, z wyjątkiem ostoi w trudno dostępnych
i stąd stosunkowo jednorodnych biotopowo, miejscach w karpackich parkach narodowych,
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 79
opuścił prawie wszystkie swe lęgowiska w bar- ECONET, którego drugim podstawowym ele-
dziej uczęszczanych miejscach takich obszarów mentem (obok obszarów węzłowych), było
jak nasza część Puszczy Białowieskiej, lasy powiązanie tychże korytarzami ekologicznymi,
Roztocza, czy Karkonosze, a wcześniej wiele regionalnymi, krajowymi i europejskimi. Przy
innych lasów na niżu Europy Środkowej i Za- tym skupiamy tu uwagę na parkach z domi-
chodniej. Dla skutecznej ochrony głuszca po- nującą szatą roślinną typu leśnego, w naszym
trzebna jest ochrona obszarowa typu ścisłego kraju najczęstszych, a zarazem mających jeszcze
biernego, jak ta w białoruskiej części Puszczy możliwość bycia rozszerzonymi na sąsiednie ob-
Białowieskiej oraz w zapowiednikach Biało- szary zalesione lub z nimi powiązanymi. Brak
rusi i Rosji. Nawet, skądinąd pożyteczne, próby woli politycznej jest jednak przeszkodą w zre-
hodowli w niewoli z zamiarem wsiedlania do alizowaniu tego rodzaju ulepszenia (Okarma
środowiska według międzynarodowych autory- 2010). Narastająca izolacja naszych parków na-
tetów (Olaczek, Tomiałojć 1992) rokują możli- rodowych, jako wysp starszych drzewostanów
wość trwałej odbudowy dzikiej populacji tylko w intensywnie użytkowanym otoczeniu leśnym
wtedy, jeśli zachowane zostaną dostatecznie i polnym zaostrza problem zachowania sku-
rozległe biotopy w stanie zbliżonym do pier- tecznie funkcjonującej sieci metapopulacyjnej,
wotnego, dokąd można będzie reintrodukować która by mogła zapobiegać nasilaniu się zjawisk
odbudowywane populacje hodowlane. rozrodu wsobnego w zbyt izolowanych resztko-
Drugim przykładem może być orzeł przedni wych populacjach.
Aquila chrysaetos. Z danych historycznych wia- Aby zapobiec zabudowywaniu (drogi, ko-
domo, że, podobnie jak głuszec, był on szeroko lejki, wielkie kładki) lub zadeptaniu cennych
rozpowszechniony na całym europejskim niżu. miejsc, podobnie jak miejscami nadmiernej
Dlaczego zatem znikł z niżu środkowej Eu- koncentracji intensywnych badań naukowych,
ropy, ale zachował się gdzie indziej w Europie udostępnienie turystyczne i badawcze powinno
w łącznej liczbie ponad 5000 par i to nie tylko zostać na nowo przeanalizowane, inaczej ska-
w wysokich górach, ale i w nizinnej części Eu- nalizowane, czasem bardziej rozproszone, lub
ropy północno-wschodniej? Odpowiedz brzmi: przeciwnie zawężone do wąskich ścieżek tu-
gatunek ten został celowo wytępiony (w Polsce rystycznych. Zwłaszcza w najbardziej odwie-
pozostało ok. 35 par w Karpatach) wszędzie tam, dzanych parkach narodowych trzeba podjąć
dokąd można było łatwo dotrzeć. A zachował się radykalne decyzje: (a) znacznie powiększyć
na obszarach rzadziej zaludnionych (25 osób/ obszar parków (gdzie możliwe) dla rozproszenia
km2 i rzadziej), np. północnej Białorusi, na tam- zwiedzających, (b) otoczyć parki narodowe co
tejszych trudno dostępnych obszarach torfowi- najmniej równie wielkimi strefami osłonowymi,
skowo-pojeziernych oraz na jeszcze rzadziej w których gospodarka leśna i łowiecka byłaby
zaludnionych obszarach północnej Skandynawii zbliżona do zrównoważonej rezerwatowej; (c)
i Rosji. znacznie ograniczyć liczbę osób wchodzących
głębiej w obręb parków, a zwłaszcza dociera-
4.3. ZAGROżENIA WYNIKAJąCE ZE SPOSOBóW
jących w pobliże ich obszarów ścisłej ochrony,
GOSPODAROWANIA W OTOCZENIU PARKóW
(d) a w zamian za to utworzyć na przedpolach
NARODOWYCH (RODZAJ GOSPODARKI ROLNEJ,
parkowych specjalne atraktanty w postaci jakby
LEŚNEJ I łOWIECKIEJ)
parków narodowych w miniaturze , dla nasi-
Zwracamy uwagę na brak w koncepcji lenia w nich instruktażu dla grupowych wycie-
parków narodowych, jak i obszarów Natura czek przyrodą mniej zainteresowanych, i tym
2000, zapewnienia połączenia tych obiektów samym odciążenia obszaru samych parków
korytarzami ekologicznymi umożliwiającymi narodowych, (e) przenosić, co się już dzieje
migracje i dyspersję w tzw. sieci metapopula- wysoce skutecznie, znaczną część edukacji przy-
cyjnej. Jest to regres w stosunku do projektu rodniczej na teren lasów gospodarczych (por.
80 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
Wydawnictwo Studia i Materiały CEPL w Ro- i fauny. Ale nasz przewodnik, dr Jared Verner
gowie), wreszcie (f) zastosować w poszczegól- z South Pacific Forestry Lab, już wtedy był do-
nych parkach najlepsze w danych warunkach kładnie przeciwnego zdania na ten temat, a dziś
kombinacje kilku z tych rozwiązań. w Yosemite NP przypada aż 876 osób/km2/rok
(wg Internetu: US national parks). Taka masa
odwiedzających, cały pociąg z wagonikami,
5. PaRkI NaROdOwE NIE Są już
liczne kioski i namioty rozsiane po całej do-
NajlEPSzą fORmą ObSzaROwEj
linie, to nie może pomagać przyrodzie, a tylko
OChRONy PRzyROdy
sprzyjać zarabianiu pieniędzy! Wzrost globalny
Koncepcja parków narodowych istnieje ponad
populacji ludzkiej, a zwłaszcza wzrost jej mo-
120 lat. W krajach anglosaskich, a zwłaszcza
bilności (motoryzacja), jednak jest czynnikiem
w USA, od samego początku obszary te miały
zagrażającym trwaniu dzikiej przyrody (Jerma-
dualistycznie służyć zarówno człowiekowi, jak
czek 2006).
i przyrodzie. Miały one więc jak w przy- Niestety, wraz z globalizacją i merkantyli-
padku muzeum zapewniać realizację dwóch
zacją życia gospodarczo-politycznego w latach
bardzo różnych potrzeb: ochrony pierwotnych
1990. rozpoczął się zmasowany atak na podsta-
ekosystemów oraz udostępnienia tych miejsc
wowe założenia obszarowej ochrony przyrody,
dla zwiedzających. Stąd parki zakładano na ob- najpierw zainicjowany poza granicami naszego
szarach mniej przydatnych dla gospodarki, oraz
kraju, a potem przeniesiony także do nas i do
od początku wprowadzano ich wykorzystanie
Europy wschodniej. Już podczas 4-go Świa-
w postaci turystyki, a dawniej także intensywnej
towego Kongresu Parków Narodowych i Ob-
i nieraz błędnej gospodarki łowieckiej, jak np.
szarów Chronionych (Caracas, Venezuela, 1992)
w Yellowstone, z intensywnym tępieniem dra- tryumfalnie zapowiedziano otwarcie obszarów
pieżników włącznie (Pike 2006). Dopóki mie- chronionych dla rekreacji, jako ponoć kamień
liśmy do czynienia z dużymi i położonymi z dala
milowy dokonującego się postępu w zakresie
od ośrodków miejskich parkami typu Yellow- ochrony przyrody. Dobitnie wyraziły to nie-
stone, Grand Canion, czy parki Alaski lub Sy- odpowiedzialne słowa Komisji IUCN (1994):
berii, dotąd sprzeczne funkcje dawały się jeszcze
The 4th Congress [& ] finally buried a h i s -
godzić ze sobą. Jednak dziś, przy populacji
t o r i c view of protected areas as places set
ludzkiej 5-krotnie liczniejszej niż w końcu 19.
aside from the mainstream of human concerns,
wieku, oraz przy silnym zmotoryzowaniu spo- and as islands apart from surrounding areas
łeczeństw, nacisk antropogeniczny na mniejsze
and neighbouring communities . Równie kon-
i pobliskie parki jak Great Smoky Mts w Ap- trowersyjnie zabrzmiały w międzynarodowym
palachach, Yosemite koło San Francisco, nasz
tomie wydanym przez Nelsona i Serafina (1997)
Tatrzański, czy Karkonoski, z wlewającymi się
opinie wyrażone w języku pogromców tradycjo-
do nich corocznie milionami turystów, staje się
nalnej ochrony przyrody: for parks [& ] which
czynnikiem niszczącym te obszary w dosłownym
have discarded the old management paradigm
znaczeniu tego słowa. Przykładowo, w Yosemite
of unspoiled nature, where ecosystems evolve
NP już prawie całe dno doliny rzeki Merced jest
independently of humans . Biurkowi eksperci
zabudowane kioskami lub zadeptane, bez pod- od gospodarowania dziką przyrodą (już mana-
rostu młodych drzew, a prawie wszystkie ściany
gement , zamiast preservation ) nie zauważyli,
skalne są oblegane przez wspinających się alpi- że w niejednym jeszcze miejscu Ziemi prawie
nistów, wypłaszających w ten sposób gatunki
pierwotne ekosystemy nadal istniały, i istnieją
naskalne. To są obserwacje własne z r. 1990,
do dziś, choćby na Alasce, w Kanadzie, w płn.
m. in. ze ściany El Capitan i Half Dome. Wciąż
wschodniej Europie (np. Pe%0ńoro-Ilji%0ńskij Zapo-
powiększana chłonność turystyczna obszaru,
vednik w Autonomicznej Republice Komi pod
rzekomo nie powoduje zagrożenia dla flory
Uralem), czy na Syberii... Nie tylko w niektórych
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 81
krajach Trzeciego Świata, lecz nawet w Europie narodowych lub podobnie zarządzanej otu-
z powodów biogeograficznych, historycznych liny parkowej, aby bez większej szkody
i demograficznych wciąż utrzymuje się wyrazny mogły przyjąć rosnące masy turystów. Jednak
gradient ubożejącego bogactwa gatunkowego w górach, gdzie już prawie nie ma możliwości
ptaków, widoczny w miarę posuwania się od znacznej ekspansji terytorialnej, trzeba by
Uralu w kierunku wybrzeży Atlantyku (Tomia- ograniczyć egalitarne prawo do korzystania
łojć 2000). z obszarów ściślej chronionych, takich jak
W Europie, pod wpływem prawie dwustu- parki narodowe i rezerwaty przyrody, for-
letniej koncepcji niemieckiej i skandynawskiej mułując przywilej odwiedzania ich tylko
ochrony przyrody, rezerwaty przyrody i parki przez wybrańców lub tylko w ich miejscach
narodowe (poczynając od r. 1908) początkowo mniej cennych, głównie na obrzeżach, oraz
cieszyły się rangą najskuteczniejszej jej formy w otulinowych lasach gospodarczych. Ko-
i były traktowane jako rodzaj świątyń przy- nieczność reglamentacji dostępu do obszarów
rody . Niestety, obecnie również w Europie chronionej przyrody przewidywał już dawno
i Polsce, m.in. w wyniku nadmiernej promocji temu G. Hardin (1968). Po trzecie, wobec po-
wypoczynku pośród dzikiej przyrody, parki na- stępującej erozji prawa w zakresie ochrony
rodowe poczęły stawać się zbyt intensywnie w polskich parków narodowych, trzeba prze-
reklamowanymi miejscami masowej turystyki łamać konserwatyzm myślenia, i nie postulując
i zarobkowania, a także regularnej, choć na wycofania koniecznej i dominującej obecnie
mniejszą skalę niż w Lasach Państwowych, obszarowo ochrony czynnej, trzeba jednak
eksploatacji zasobów drzewna. W tej sytuacji, przywrócić równorzędność stosowania także
a zgodnie z proroczymi przewidywaniami ochrony biernej, w tym ścisłej. Póki nie jest za
W. C. Everharta (1972), po okresie zachęcania pózno, trzeba też objąć przynajmniej parę naj-
ludzi do odwiedzania parków narodowych, nad- cenniejszych fragmentów prawie pierwotnych
szedł czas najwyższy, aby zacząć postępować lasów europejskich najwyższą formą ochrony
dokładnie odwrotnie, ograniczając zbyt sze- międzynarodowej, w postaci strict scientific
roki dostęp do wnętrza parków narodowych, reserves = zapowiedników , wybierając
a masowego turystę kierować bardziej na inne je rozważnie spośród ok. 300 europejskich
godne uwagi obszary lasów ochronnych. Sta- obszarów chronionych I i II kategorii wg
nęliśmy dziś przed dylematem: albo rzeczywista klasyfikacji IuCN (Tomiałojć 1991, 2008).
ochrona fragmentów pierwotności przyrody, W Polsce dotyczy to przede wszystkim najmniej
albo masowe udostępnienie (i to wsparte przez zmienionej części Puszczy Białowieskiej oraz
trzecią funkcję też destrukcyjną neoliberalny części obszaru Bieszczadów, chyba, że kraj nasz
wymóg samofinansowania się parków). Państwo na zawsze ma pozostać bez choćby jednego ob-
Polskie wycofuje się już z odpowiedzialności za szaru I-szej kategorii ochronnej (wg klasyfikacji
swe podstawowe (konstytucyjne!) funkcje spo- IUCN). To powinny być nasze strict scientific
łeczne, w tym za ochronę środowiska i przyrody reserves , nie służące zarabianiu pieniędzy na
stąd parki narodowe coraz bardziej muszą ra- turystach, lecz szlachetniejszym i ponadcza-
dzić sobie same, zarabiając na czym się da. Ale sowym celom.
z jakim to będzie dalekosiężnym skutkiem dla Natomiast, zarówno zachodnioeuropej-
ich przyrody? skie jak i nasze obszary chronione, utworzone
Dla zachowania resztek naturalności eko- na terenach od tysięcy lat zmienionych przez
systemów parkowych dziś pozostają trzy roz- człowieka, wymagają restaurującej je ochrony
wiązania. w lasach na niżu można by jeszcze czynnej we współdziałaniu ze zrównoważoną
co najmniej dwukrotnie (zbliżając się do po- gospodarką leśną i takimiż działaniami są-
ziomu innych przodujących krajów!) powięk- siednich samorządów. Jedno drugiemu nie po-
szyć obszar naszych głównie leśnych parków winno jednak szkodzić, potrzebny jest rozważny
82 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
kompromis, gdy tymczasem w obecnej polskiej i międzynarodowy, nie zrezygnuje ze swej wy-
praktyce propozycje ochrony biernej są za- górowanej konsumpcji i aroganckiej chęci ma-
wzięcie zwalczane w imię rzekomej nowocze- nipulowania przyrodą, aby pozostawić wnukom
sności jakoby tylko ochrony czynnej (Okarma coś naturalnego, nie ukształtowanego przez
2010; Jermaczek 2013). Z tego powodu, np. człowieka. Dowód: najbogatsze społeczeństwa
nie ma dotąd opracowanego prawnego pasa Europy Zachodniej nie potrafiły ani ochronić,
transmisyjnego dla racjonalnego procesu po- ani odtworzyć z istniejących resztek, choćby
szerzania odsetka obszarów ściślej chronionych jednego obszaru dawnych atlantyckich lasów
w parkach narodowych, po uprzednim zastoso- liściastych. Nawet nie sformułowały takiego
waniu tam odtwarzającej ochrony czynnej. Dla pomysłu; podejmowane zaś przez autorów ni-
stopniowego przechodzenia z czasem do samo- niejszego artykułu próby publikacji kończyły się
dzielnych procesów regeneracyjnych. niepowodzeniem (Tomiałojć 1991, 2008).
Jeśli natomiast, samooszukując się mitem W Zachodniej Europie, gdzie w parkach
o jakoby już doskonałym naszym systemie narodowych prawie nie ma przyrody w stanie
ochrony obszarowej , nie poczynimy żadnych zbliżonym do pierwotnego, świadomość na-
zdecydowanych kroków, to wiele elementów na- rastania tego zagrożenia prawie nie istnieje.
turalnej przyrody zostanie zniszczonych jeszcze Jednak we wschodniej części Europy mamy
za naszego życia przez rosnące tłumy zmoto- jeszcze wartości przyrodnicze, którym grozi
ryzowanych i coraz mniej zdyscyplinowanych destrukcja, jeśli nie ograniczymy narastającej
masowych turystów, co może zniweczyć główne presji ludzkiej. Istnieje tam też świadomość
cele ochrony obszarowej, do której należy: nadchodzącego zagrożenia, któremu parki na-
y zachowanie resztek pierwotnych ekosys- rodowe nie mogą się przeciwstawić z samej ich
temów, jako ognisk wysokiej różnorodności konstrukcji prawnej, ale zagrożeniu temu może
biologicznej oraz jako laboratoriów dla przy- się przeciwstawić słowiańska (`til"mark 1996,
szłych badań; Volkov 1996), a potem rozwinięta na dużą skalę
y zachowanie płochliwych i stenotopowych ga- w Trzecim Świecie, koncepcja strict scientific
tunków, zamieszkujących spokojne jeszcze reserves wg terminologii IUCN. Dlatego po-
miejsca w bardziej odwiedzanych parkach; winniśmy częściej naśladować narody skan-
y powstrzymywanie rozrostu gatunków łatwo dynawskie, słowiańskie i bałkańskie, mające
przystosowujących się do tłumnej obecności mniej merkantylne podejście do ochrony ro-
ludzi (poprzez synantropizację i komensa- dzimej przyrody i największą liczbę znacznych
listyczne korzystanie z pokarmu antropo- rozmiarów obszarów chronionych, w rodzaju
gennego) oraz inwazyjnych form obcego parków narodowych.
pochodzenia. Jeśli cokolwiek z prawie pierwotnych pol-
W każdym z tych przypadków w PN może skich lasów ma przetrwać poprzez przelud-
wkrótce zabraknąć tego, co do niedawna było nione i agresywne 21. stulecie, to najmniej
w nich najcenniejsze ze względów badawczych zmienionym lesistym wycinkom kraju musie-
i kulturowych. Obszary te staną się kopiami libyśmy nadać status sprawdzonej w świecie
zubożonych przyrodniczo parków miejskich 1-szej kategorii ochronnej. Powinniśmy ją
i wiejskich. A dla zobaczenia prawdziwie dzi- z powrotem wprowadzić do polskiego prawa
kiej przyrody nasi obywatele będą musieli od- wzorem innych krajów, które powołały do ist-
bywać dalekie podróże do ściśle chronionych nienia ok. 4600 takich obszarów. W obrębie
obszarów na Alaskę, w głąb Rosji albo do obszarów w taki sposób chronionych udostęp-
krajów Trzeciego Świata. Bo, jak się wydaje, nienie dla edukacji przyrodniczej odbywać się
krańcowo stechnicyzowany umysł większości powinno tylko na obrzeżach, pozwalając na
obywateli Europy Zachodniej już się chyba wprowadzanie grupek zwiedzających po tra-
nie zdobędzie na altruizm międzypokoleniowy sach zwanych ścieżkami ekologicznymi i nie
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 83
dalej do ich wnętrza niż na 1 3 km (mamy piramidy współczesnego absurdu), a co tak
zresztą na tym polu spore krajowe i europej- przekonująco wykazał E. O. Wilson (2003).
skie osiągnięcia np. serie wypowiedzi Marka
Ferchmina i Tomasza Kowalika na łamach
6. wNIOSkI
Przyrody Polskiej i Gościńca z lat 1997
1987). Przykład takiego sposobu udostępniania 1. Polskie parki narodowe, z racji ich zbyt
obszaru ściśle chronionego można też zobaczyć małej powierzchni oraz/lub zbyt intensywnego
np. w Centralno-Lesnom Zapovedniku pod zagospodarowania (bo jednym z największym
Twerem w zachodniej Rosji, gdzie, wg przed- zagrożeń w niektórych z nich jest uparte prze-
stawionych nam w latach 2004 2006 danych, noszenie do nich użytkowo-leśnego sposobu
rocznie na statystycznym 1 km2 tamtego ob- myślenia i postępowania), odgrywają niewielką
szaru (640 km2) przebywa kilku-kilkunastu rolę w zapewnieniu długoterminowego trwania
turystów, i to bez możliwości wjazdu samo- niektórych zagrożonych gatunków ptaków le-
chodów. Natomiast, dla kontrastu, w znanym śnych. Istnieje pilna potrzeba powiększenia
parku narodowym Great Smoky Mts w USA nizinnych leśnych parków narodowych, gdzie
przypada 9 mln wizytujących na 2110 km2, tylko to jest możliwe, zwłaszcza Białowieskiego
co daje niszczącą doliny owego parku liczbę PN, oraz utworzenie Mazurskiego PN.
4 265 osób/km2/rok. Z nich większość wjeżdża 2. Istotne znaczenie ochronne mają jeszcze
do parku samochodami, powodując zamie- parki górskie, jako obejmujące ochroną całość
ranie roślinności od nadmiaru ozonu ze spalin lub znaczną część populacji kilku gatunków
(specjalne laboratorium badało ten wpływ). ptaków wysokogórskich, a także parki na tere-
Dodajmy do tego, że również w Yellowstone nach podmokłych, jako już dziś obejmujące naj-
PN nacisk turystów wynosi ok. 300 osób/km2/ ważniejsze krajowe ostoje kilkunastu błotnych
rok, czyli niemal tyle co w naszych Karko- gatunków ptaków.
noszach. Jest więc pytaniem retorycznym, 3. Paradoksalnie, najsłabiej zabezpieczają
kto lepiej chroni dziką przyrodę obszarów gatunki rzadkie nasze parki leśne . Chociaż
chronionych (a nie zarabia na nich ), czy lasów w Polsce mamy najwięcej spośród zbli-
lekceważony u nas rosyjski zapowiednik, czy żonego do pierwotnego typu szaty roślinnej. Pa-
wychwalany amerykański park narodowy? radoksalnie, mamy chyba najniższy wkład do
Chyba żaden amerykański obszar wilderness europejskiego wysiłku zabezpieczenia europej-
area nie chroni też tak skutecznie przyrody, skiej fauny tej formacji roślinnej, która obejmo-
jak liczący ok. 10 000 km2 Centralno-Sibirski wała niegdyś ok. 80% kontynentu. Symbolem
Zapovednik nad Jenisejem, w którym ostatnio przegranej gatunków leśnych może być na zie-
prowadziliśmy badania z Moskwianami (To- miach polskich los orła przedniego i głuszca,
miałojć 2013). Tam w ogóle nikt nie wjeżdża a także możliwy dalszy zanik dwóch rzadkich
samochodami, ani nie ma liczących tysiące dzięciołów w zagospodarowanej części Puszczy
ludzi grup turystów, bo prawo tego w zapowied- Białowieskiej.
nikach zakazuje (`til"mark 1996). Podobnie 4. Proponujemy tu gruntowne przemyślenie
w Polsce trzeba jak najszybciej wybrać od nowa dzisiejszej sytuacji rzadkiej fauny le-
jednoznacznie i pryncypialnie: co stawiamy śnej, i potrzebę podjęcia zdecydowanych kroków
wyżej zarabianie na ochronie przyrody czy adekwatnych do sytuacji oraz zgodnych z mię-
zachowanie jej najcenniejszych fragmentów dzynarodowymi formami ochrony przyrody,
i walorów dla dobra ludzkości i ziemi. a nie tylko z silnie zerodowanymi antyekolo-
Pamiętając o tym, że nawet ta najściślejsza giczną praktyką polskimi rozwiązaniami. Polskie
ochrona przyrody kosztuje zdumiewająco nie- prawo ochrony przyrody powinno wprowadzić
wiele w porównaniu do większości innych (przywrócić) w kilku miejscach 1-szą kategorię
wydatków ludzkości (jak choćby stadiony, te (wg klasyfikacji IUCN) międzynarodowych
84 L. Tomiałojć, W. Walankiewicz
Hardin G. 1968. The tragedy of the commons. Science 162:
obszarów chronionych, chyba że pozostaniemy
1243 1248.
jednym z ostatnich krajów pozbawionych tej
Jermaczek A. (red.). 2006. Ochrona przyrody po europejsku.
najwyższej międzynarodowej formy ochrony
Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin.
obszarowej.
Jermaczek A. 2013. Ochrona przyrody czy to możliwe?
Podziękowania. Bardzo dziękujemy Recenzentom za
O naturze, kulturze, utopii i kompromisach. Wydaw-
wskazanie licznych uściśleń i uzupełnień do naszego nictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin.
maszynopisu, chociaż nie mogliśmy się zgodzić z ich
Kajtoch ł. 2009. Występowanie dzięciołów: trójpalczastego
niektórymi, dokładnie przeciwstawnymi do naszych,
Picoides tridactylus i białogrzbietego Dendrocopos leu-
interpretacjami światowych zjawisk gospodarczo-
cotos w Beskidzie Wyspowym. Notatki Ornitologiczne
społecznych, które tak silnie i tak destrukcyjnie 50: 85 96.
poczęły rzutować na historię i obecny stan znacznej
Nelson J. G., Serafin R. (eds) 1997. National parks and
części światowej i krajowej ochrony przyrody.
protected areas: Keystones to conservation and sustain-
able development. Springer, Berlin/New York.
Neubauer G., Sikora A., Chodkiewicz. T., Cenian Z.,
7. lITERaTuRa
Chylarecki P., Archita B., Betleja J., Rohde Z.,
Wieloch M., Wozniak B., Zieliński P., Zielińska M.
Anderwald D. (red.) 2012. Obce gatunki w lasach. Studia
2011. Monitoring populacji ptaków Polski w latach
i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej
2008 2009. Biuletyn Monitoringu Przyrody 8/1: 1 40.
14(33/4): 1 340. Leśny Zakład Doświadczalny SGGW,
Nikiforov M. E., Kozulin A. V., Gri%0ńik V. V., Tiae%0ńkin
Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów.
A. K. 1997. Pticy Belarusi na rube~e XXI veka. Status,
Aulen G. 1988. Ecology and distribution history of the
%0ńislennost", rasprostranenie. Izdatel N. A. Korolev,
white-backed woodpecker Dendrocopos leucotos in
Minsk.
Sweden. Report 14. Swedish University of Agricultural
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) 2013.
Sciences, Department of Wildlife Ecology, Uppsala.
Polski Krajowy Plan Ochrony Wodniczki Acrocephalus
Ciach M., Kwarciany B., Bujoczek M., Fluda M., Fi- paludicola. W: Projekt Ochrona wodniczki w Polsce
garski T. 2009a. Pasmo Policy PLB120006 (IBA PL129). i Niemczech . Końcowy raport z monitoringu, s. 1 308.
W: S. Chmielewski, R. Stelmach (red.), Ostoje ptaków , dostęp:
w Polsce wyniki inwentaryzacji. Część I, s. 127 133. 2013-08-22.
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Okarma H. 2010. [mskr]. Jak skutecznie chronić
Ciach M., Kwarciany B., Mrowiec W., Figarski T., róznorodność biologiczną? Propozycje poprawy obec-
Bujoczek M., Dyduch M., Fluda M. 2009b. Beskid nego stanu ochrony przyrody.
żywiecki PLB240002 (IBA PL127). W: S. Chmielewski,
Olaczek R., Tomiałojć L. (red.) 1992. Czynna ochrona
R. Stelmach (red.), Ostoje ptaków w Polsce wyniki
zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
inwentaryzacji. Część I, s. 51 58. Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznań.
Orłoś K. 2013. Parki narodowe: gra na zwłokę. Gazeta
Wyborcza 2 3 maja 2013: 8.
Everhart W. C. 1972. National parks in the year 2000.
W: R. van Osten (red.), World national parks progress
Państwowy Monitoring Środowiska. Monitoring Ptaków.
and opportunities, s. 375 380. Hayez, Brussells.
2012. , dostęp:
2012-05-28.
Flannery T. 2007. Twórcy pogody: historia i przyszłe skutki
zmian klimatu. Centrum Kształcenia Akademickiego,
Pike J. (ed). 2006. US National Parks West. 3rd edition.
Gliwice.
Apa Publications, London. [Polskie wydanie: Parki
narodowe USA (Zachód). 2007. Mediaprofit Sp. z o.o.,
Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W.
Warszawa].
(red.). 2011. Gatunki obce w faunie Polski. I. Przegląd
i ocena stanu. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Pugacewicz E. 1997. Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej.
Kraków.
Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków,
Białowieża.
Hannson L. 1992. Ecological principles of nature conserva-
tion. Elsevier Applied Science, London/New York. Shaffer M.L. 1981. Minimal population size for species
conservation. BioScience 31: 131 134.
Hanski I., Walsh W. 2004. How much, how to? practical
tools for forest conservation. BirdLife European Task `til�mark F. R. 1996. Istoriografi� rossijskih zapovednikov
Force, Helsinki. (1895 1995). Logata, Moskva.
Zagrożenia dla trwałości populacji rzadszych gatunków ptaków... 85
Tomiałojć L. 1991. [mskr]. Do we need large strictly pro- szyńskiej w latach 2005 2007. Notatki Ornitologiczne
tected areas in the European forests? 49: 74 80.
Tomiałojć L. 2000. An East-West gradient in the breeding
Volkov A. E. (ed.) 1996. Strict nature reserves (zapoved-
distribution and species richness of the European wood- niki) of Russia. Collection of Chronicle of Nature data
land avifauna. Acta Ornithologica 35: 3 17.
for 1991 1992. Sabashnikov Publishers, Moscow.
Tomiałojć L. 2001. Manifest ochrony przyrody Apel do
Walankiewicz W., Czeszczewik D. 2010. Dzięcioł trój-
Rodaków o sprzeciw wobec kontrrewolucji ekologicznej
palczasty Picoides tridactylus na obszarze Puszczy
w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57: 5 17.
Białowieskiej. Rozmieszczenie, dynamika, zagrożenia
i perspektywy przetrwania populacji. Raport dla Pra-
Tomiałojć L. 2003. Implications of the climate change
cowni na rzecz Wszystkich Istot, Białystok.
for nature conservation. W: J. Pyka, M. Dubicka,
A. Szczepankiewicz-Szmyrka, M. Sobik, M. Błaś
Walankiewicz W., Czeszczewik D., Chylarecki P.
(red.), Man and Climate in the XX century. Acta Univ.
2010. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos na
Wratisl. 2542, Studia Geograficzne 75: 31 50.
obszarze Puszczy Białowieskiej w 2010 roku: rozmiesz-
czenie, zmiany liczebności, zagrożenia i perspektywy
Tomiałojć L. 2008. [mskr]. Eastern and Western models in
przetrwania populacji. Raport dla Pracowni na rzecz
the European nature conservation.
Wszystkich Istot, Białystok.
Tomiałojć L. 2013. Środkowo-syberyjska tajga nad Jeni-
sejem (reportaż z wyprawy). Studia i Materiały Centrum Wesołowski T. 1995. Value of Białowieża Forest for the
Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 15(3): 315 322. conservation of White-backed Woodpecker (Dendro-
copos leucotos) in Poland. Biological Conservation 71:
Tomiałojć L., Głowaciński Z. 2006. Zmiany w awifaunie
69 75.
Polski przeszłość, przyszłość, różne interpretacje.
W: J. J. Nowakowski, P. Tryjanowski, P. Indykie- Wesołowski T. 2005. Virtual conservation: How the Euro-
wicz (red.), Ornitologia polska na progu XXI stulecia
pean Union is turning a blind eye to its vanishing pri-
dokonania i perspektywy, s. 39 85. Sekcja Ornitolo- meval forests. Conservation Biology 19: 1349 1358.
giczna Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, Katedra
Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.)
Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warmiń-
2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym
sko-Mazurskiego, Olsztyn.
w Polsce. OTOP, Marki.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Ro-
Wilson E. O. 2003. Przyszłość życia. Zysk i S-ka, Poznań.
zmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo
Przyjaciół Przyrody pro Natura , Wrocław.
Winkler H., Christie B. 2002. Family Picidae. W: J. del
Hoyo, A. Elliot, J. Sargatel (eds), Handbook of the
Tomiałojć L., Wesołowski T. 2004. Diversity of the
Birds of the World. 7: 296 555. Lynx Editions, Bar-
Białowieża Forest avifauna in space and time. Journal
celona.
of Ornithology 145: 81 92.
Tumiel T. 2008. Liczebność i rozmieszczenie dzięcioła Dane internetowe o wielkości parków narodowych z wielu
trójpalczastego Picoides tridactylus w Puszczy Kny- państw świata.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 87 92
Czy możliwa jest skuteczna ochrona polskich
parków narodowych? Przykład Słowińskiego
Parku Narodowego
Katarzyna Wozniak
Wozniak K. 2012 2013. Is it possible to efficiently protect Polish national parks? Słowiński
National Park case study. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013: 87 92
Abstract. The paper deals with selected issues related to the management of national parks in
Poland. The selected legal aspects in the context of their effectiveness in protecting wildlife of
national parks are discussed. The Słowiński National Park, whose area overlaps with Natura
2000 sites, is given as an example with recognition of differences in approach to the protection
of those overlapping areas. Furthermore, paper provides examples of protected objects and
conservation objectives for the National Park, as well as the threats to the effective implementa-
tion of protection measures with the suggestion of tools to eliminate those threats. The special
meaning and the role of protected areas for the modern society is discussed.
Key words: elimination of threats, habitat fragmentation, habitat protection, national park,
protection efficiency, priority habitat, protected species
Katarzyna Wozniak, Słowiński Park Narodowy, ul. Bohaterów Warszawy 1a, 76-214 Smołdzino; e-mail:
k.wozniak@slowinskipn.pl
Analiza prawa, w kontekście skuteczności ochro- powierzchni zajmują wody i ekosystemy zależne
ny przyrody parków narodowych, jest zabiegiem od wód. Fakt ten determinuje sposób, w jaki
bardzo skomplikowanym i zależnym od specyfi- powinno się chronić ten teren.
ki parku. Poniżej zostaną zasygnalizowane tylko Skuteczność ochrony obszarów wodnych
niektóre problemy utrudniające lub wręcz unie- i z wodą ściśle związanych zależy od możli-
możliwiające osiągnięcie celów ochrony. wości oddziaływania zarządzających na całe
Słowiński Park Narodowy jest obszarem zlewnie. Zgodnie z ustawą o ochronie przy-
obejmującym ochroną fragment Morza Bałtyc- rody1, prawem ochrony środowiska2 i prawem
kiego, jeziora przymorskie: łebsko, Gardno,
Dołgie Wielkie i Dołgie Małe oraz przyujściowe
odcinki rzek przymorskich: łeby i łupawy, wraz
z przyległymi do nich obszarami lądowymi.
1
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
I chociaż wyróżnikiem parku są wydmy nad- Dz. U. z 2013 r. Nr 0, poz. 627.
morskie, to nie one stanowią problem w zarzą-
2
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środo-
dzaniu tym obszarem. Zdecydowaną większość
wiska. Dz. U. z 2013 r., poz. 1232.
88 K. Wozniak
zagospodarowania przestrzennego3, wpływ dla ptaków wodno-błotnych (w okresach lęgów
parku narodowego na sposób gospodarowania i migracji), które stanowią przedmiot ochrony
przestrzenią ogranicza się do granic parku i jego parku. Systemy melioracyjne, zarówno w ob-
otuliny, które nie pokrywają się z granicami rębie łąk właściciela, jak i na terenie parku, są
zlewni. Główny problem stanowi dzisiaj roz- połączone i mają ujście do jednego z parkowych
proszona, ale coraz bardziej liczna, zabudowa jezior. Trudno udowodnić że jeden budynek miesz-
wokół granic parku realizowana bez planów kalny wraz z zabudowaniami gospodarczymi
zagospodarowania przestrzennego. W takim wpłynie na pogorszenie warunków bytowania
przypadku projekty inwestycji rozpatrywane są tych ptaków, jeżeli pozostała niezamieszkała po-
jednostkowo, bez powiązania z istniejącą zabu- wierzchnia wynosi np. około 70 ha. A zatem ta
dową, na etapie decyzji o warunkach zabudowy inwestycja zostanie zrealizowana pomimo sprze-
i zagospodarowania terenu wydawanych przez ciwu parku. Równolegle ustalana jest tzw. linia
samorządy gminne. zabudowy, która znacznie ułatwia dalszy rozwój
Dyrektor parku jest organem uzgadniającym budownictwa na dotychczas nieużytkowanych te-
taką decyzję na mocy ustawy o planowaniu renach. Właściciel sprzeda swoją ziemię, dzieląc
i zagospodarowaniu przestrzennym4. Oceniając ją na małe działki i na każdej z nich powstanie
ją może odnieść się tylko do faktycznego za- dom wraz z zabudową towarzyszącą. W efekcie
grożenia dla przyrody powodowanego bez- powierzchnia siedliska ptaków wodno-błotnych,
pośrednio przez planowane przedsięwzięcie. ważnego z punktu widzenia ochrony bioróżnorod-
Często trudno jednak udowodnić zależność, na ności parku, zmniejszy się o połowę. Dodatkowo,
przykład sukcesu lęgowego ptaków, od realizacji zabudowa ta wymagać będzie osuszenia terenów,
pojedynczego budynku. Przypadki wskazania a to z kolei, ze względu na wskazane wyżej po-
przez park potencjalnych zagrożeń np. wynika- łączenie systemów melioracyjnych, uniemożliwi
jących z ustalenia nowej linii zabudowy, która utrzymanie wewnątrz parku właściwego stanu
stwarza możliwość realizacji innych inwestycji, ochrony obszaru ważnego dla ptaków, będących
a tym samym w przyszłości wpłynąć może na w kręgu zainteresowania Wspólnoty, przyspieszy
zmniejszenie powierzchni miejsc lęgowych, or- również eutrofizację i zarastanie priorytetowego
gany odwoławcze traktują jako przekroczenie siedliska przyrodniczego jeziora przybrzeż-
uprawnień. nego, które jest przedmiotem ochrony w ostoi
Zasygnalizowany powyżej problem można siedliskowej. Zdarzenia te doprowadzą do utraty
zilustrować następującym przykładem: gmina przedmiotów ochrony. Nie ma w tym winy parku,
występuje do parku o uzgodnienie decyzji o wa- chociaż to właśnie jego dyrektor, jako sprawu-
runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla jący nadzór nad obszarem, zostanie negatywnie
inwestycji polegającej na budowie, tak zwanego, oceniony za doprowadzenie do pogorszenia stanu
siedliska rolniczego (domu mieszkalnego z to- ochrony siedlisk.
warzyszącą zabudową zagrodową). Właściciel Inny przykład Słowiński Park Narodowy
posiada np. 30 ha podmokłych łąk wokół parku jest miejscem występowania ryb dwuśrodowi-
(w jego bezpośrednim sąsiedztwie). Obszary te, skowych, między innymi troci i łososia. Od
wraz z przyległymi do nich łąkami leżącymi wielu lat, nakładem sił i środków z budżetu
w parku, tworzą jeden zwarty kompleks. W takim państwa, realizowany jest projekt restytucji tych
układzie przestrzennym są one wszystkie ważne gatunków w Polsce. Prowadzone jest zarybianie
rzek Przymorza, w tym łeby i łupawy. Niestety,
siedliska tych ryb są zdegradowane, między in-
3
nymi przez zabudowę hydrotechniczną koryt
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospo-
darowaniu przestrzennym. Dz. U. z 2012 r., poz. 647.
rzecznych, co uniemożliwia rybom dotarcie do
4 miejsc korzystnych dla dokonania naturalnego
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospo-
darowaniu przestrzennym. Dz. U. z 2012 r., poz. 647. tarła. Z roku na rok zwiększa się zagrożenie
Czy możliwa jest skuteczna ochrona polskich parków narodowych?... 89
chorobami genetycznymi wynikające z chowu często niespójnym prawem związanym z go-
wsobnego tych gatunków, które w tak prowa- spodarowaniem przestrzenią przyrodniczą. Wy-
dzonej restytucji jest nieuniknione. Pod znakiem mienić tu należy wszelkie akty regulujące
zapytania stoi zatem celowość dalszego zary- zasady zarządzania przyrodą, środowiskiem,
biania tymi gatunkami. Dzieje się tak pomimo przestrzenią (w tym prawo budowlane), wo-
dostępnej wiedzy o tym, że udrożnienie rzek dami, morzem, złożami geologicznymi, które
spowoduje, iż oba gatunki (których występo- nie uwzględniają konieczności zachowania
wanie stanowi cel ochrony a siedliska stanowią spójności elementów przyrody. Niekiedy, rów-
przedmiot ochrony w parku), mają ogromną nież, zadania przypisane właścicielom gruntów,
szansę na przetrwanie i zasilenie obecnej puli wynikające z tych przepisów, są sprzeczne ze
genowej dzięki osobnikom, które rozmnażają się statutową działalnością służb ochrony przyrody
naturalnie. Tyle tylko, że nie ma przepisów, które i uniemożliwiają osiąganie celów, jakie przed
nakazywałyby budowę przepławek na istnieją- nimi postawiono. Tu, jako przykład, można
cych progach wodnych. Nie jesteśmy również wymienić nałożony, na podstawie przepisów
stroną w postępowaniach administracyjnych dla ustawy prawo wodne5, na Słowiński Park Na-
inwestycji prowadzonych w górnych odcinkach rodowy, obowiązek remontu rowu melioracji
rzek, ponieważ nie znajdują się one ani w parku, szczegółowej na torfowisku wysokim. Reali-
ani w jego otulinie (chociaż mają kluczowe zna- zacja tej decyzji spowodowałaby ponowną de-
czenie dla zachowana walorów parku). Zatem, gradację torfowiska.
najprawdopodobniej, pomimo podjęcia wszel- W Słowińskim Parku Narodowym ochronie
kich dostępnych prawem czynności ochronnych, podlega całość przyrody. Ponieważ park nie ma
nie osiągniemy zamierzonego celu jako służby opracowanego planu ochrony, nie wyodrębniono
parku narodowego. I znowu można będzie za- jeszcze przedmiotów i celów ochrony usankcjo-
rzucić nam nieskuteczność. To zaskakujące, ale nowanych prawnie. Wiedza, wynikająca z kilku-
możemy jednak ten cel osiągnąć sporządzając letniego zarządzania tym obszarem pozwala na
i wykonując plan ochrony dla obszaru Ostoi ich określenie, tym niemniej trzeba mieć świa-
siedliskowej. Unijne uwarunkowania prawne domość, że w toku prac nad planem ochrony,
systemu Natura 2000 dają niekiedy rękojmię mogą one ulegać zmianom. Poniżej omówione
większej skuteczności, wymaganych w nim zostaną tylko te przedmioty ochrony, dla których
działań ochronnych. Zakłada się bowiem, że w obecnym stanie prawnym osiągnięcie celów
wszelkie działania mające negatywny wpływ ochrony jest trudne. Należy tu wymienić:
na przedmiot ochrony obszaru (niezależnie od 1. Siedliska morskie ważne dla występo-
tego, gdzie są realizowane) są niedopuszczalne, wania organizmów je zasiedlających, w tym
chyba, że możliwa jest kompensacja utraconych ssaków bałtyckich i ryb dwuśrodowiskowych.
walorów. 2. Naturalna dynamika Mierzei łebskiej.
Mówiąc o skuteczności ochrony przyrody, 3. Siedliska ważne dla migracji i lęgów
musimy wyodrębnić czynniki, jakie zagrażają ptaków wodno-błotnych.
osiąganiu celów ochrony. I nie jest najważ- 4. Siedliska wodne ważne dla ryb dwuśro-
niejszym z nich, powszechnie podnoszona, dowiskowych.
degradacja środowiska rozumiana jako jego 5. Leśne i nieleśne ekosystemy podmokłe.
zanieczyszczenie. Nie jest to również presja tu-
Celami ochrony odpowiednio są:
rystyczna.
1. Zachowanie dobrego stanu siedlisk Bał-
Najistotniejszym czynnikiem, uniemoż-
tyku.
liwiającym osiąganie celów ochrony, jest
fragmentacja siedlisk. I jest to, w przypadku
Słowińskiego Parku Narodowego, głównie za- 5
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz. U.
grożenie zewnętrzne powodowane wadliwym, z 2012 r., poz. 145.
90 K. Wozniak
2. Zachowanie naturalnej dynamiki Mierzei z realizacją inwestycji, jeżeli nie są one zloka-
łebskiej. lizowane na jego terenie bądz w otulinie.
3. Odtworzenie właściwego charakteru oraz Ad 2. Zidentyfikowanym zagrożeniem dla
uwilgotnienia łąk i pastwisk, a także utrzymanie naturalnej dynamiki Mierzei jest jej umacnianie
ich w stanie odpowiednim dla wędrownych i lę- i próby ustabilizowania, w przeszłości, polega-
gowych ptaków wodno-błotnych. jące na nasadzaniu różnych gatunków roślin,
4. Przywrócenie i zachowanie dobrego stanu w tym gatunków obcych jak na przykład koso-
siedlisk wodnych i tras migracji organizmów je drzewina, sosna czarna czy róża pomarszczona.
zamieszkujących. Podaje się również, że dostawy piasku konieczne
5. Odtworzenie i utrzymanie właściwych dla tworzenia się wydm przednich są coraz
stosunków wodnych wszystkich ekosystemów mniejsze (Rotnicki 2008) i że jedną z przyczyn
podmokłych. takiego stanu rzeczy jest niewłaściwe użytko-
Aby osiągnąć te cele ważna jest, przede wanie morza oraz jego brzegów poza parkiem.
wszystkim, właściwa identyfikacja zagrożeń, Naturalna dynamika brzegu morskiego, gwaran-
które mogą to uniemożliwić. Dotychczas zdia- tująca utrzymanie plaż i ich lądowego rozwi-
gnozowane zostały następujące zagrożenia dla nięcia w postaci wydm przednich, zachwiana
wymienionych wyżej przedmiotów i celów została, na całym polskim wybrzeżu, poprzez
ochrony: umacnianie brzegów poddawanych abrazji
Ad 1. Najistotniejszym zagrożeniem dla tego morskiej, zabudowę oraz zalesianie wydm. Za
przedmiotu ochrony jest niekontrolowana frag- czynnik, który również może mieć wpływ na ten
mentacja siedlisk Bałtyku, spowodowana bra- przedmiot ochrony uznać należy wyznaczenie
kiem planów zagospodarowania przestrzennego obszaru parku jako ostoi siedliskowej ważnej
morza (przy bardzo słabym rozpoznaniu stanu dla Wspólnoty i wynikający z tego faktu obo-
i składników przyrody) i ogromną presją inwesty- wiązek zachowania siedlisk przyrodniczych wy-
cyjną na ten akwen. Również silna eksploatacja stępujących na Mierzei we właściwym stanie.
zasobów morza w tym rybacka powoduje Jednym ze wskazników tego stanu jest wielkość
przecięcie tras migracji organizmów wodnych powierzchni siedliska. Rodzi się w tym miejscu
i ogranicza ich sukcesy rozrodcze. Dynamiczny pytanie, jak zatrzymać a zgodnie z powyższą
rozwój turystyki wodnej i sportów wodnych, zasadą powinno się to zrobić naturalne, dyna-
a szczególne motorowodnych, to częsta, bezpo- miczne procesy przemian przyrodniczych tak,
średnia przyczyna śmierci gatunków szczególnej aby powierzchnia wydmy białej czy szarej pozo-
troski żyjących w morzu. Nie można pominąć stała niezmienna, oraz czy potrafimy to rzeczy-
degradującego wpływu zrzutu zanieczyszczeń wiście robić. Czy nie powinno zostać przyjęte,
wytworzonych przez mieszkańców zlewni Bał- że wskaznikiem powierzchniowym dla siedlisk
tyku. Na żaden z tych zewnętrznych czynników wydmowych występujących na mierzejach jest
zarządzający parkiem narodowym nie mają suma powierzchni siedlisk wzajemnie się zastę-
dzisiaj wpływu. Tylko dzięki temu, że jest on pujących w naturalnych procesach przemian?
siedliskowym i ptasim obszarem Natura 2000 Ad 3. Siedliska ważne dla ptaków wodno-
i zasadom, jakie nakazują likwidację wszelkich błotnych, to obszary (poza morzem i jeziorami)
zagrożeń dla przedmiotów ochrony tych ob- przede wszystkim fragmentów polderów przy-
szarów, być może uda się ograniczyć degradację legających do jezior łebsko i Gardno. Są to
Bałtyku i osiągnąć cele ochrony w parku. Okre- tereny przekształcone przez człowieka, dawnej
ślenie być może jest tutaj użyte świadomie, intensywnie użytkowane rolniczo. Zagroże-
ponieważ park, pomimo iż sprawuje nadzór nad niem jest sam fakt objęcia ochroną fragmentu
obszarami naturowymi , z którymi się prze- polderu, bowiem uniemożliwia on kształto-
nika powierzchniowo, nie jest stroną żadnych wanie stosunków wodnych właściwych dla
postępowań administracyjnych związanych ptaków wodno-błotnych. Ponadto powoduje
Czy możliwa jest skuteczna ochrona polskich parków narodowych?... 91
on zagrożenie zmianą sposobu użytkowania, Ad 5. Zagrożeniem dla prawidłowego funk-
w tym zabudową i osuszaniem pozostałej części cjonowania niektórych siedlisk w tej grupie jest
polderu położonej poza parkiem; prowadzi to położenie bezpośrednio przy granicach parku
do fragmentacji siedliska, o czym wspomniano i istniejące w ich obrębie systemy melioracyjne.
wcześniej. Siedliska te wymagają stałych na- Mają one związek z systemami obszarów poło-
kładów finansowych na koszenie, wypas, żonymi poza parkiem i jego otuliną, a więc ich
utrzymanie urządzeń melioracyjnych, a zatem funkcjonowanie uwzględnia również potrzeby
zagrożeniem wewnętrznym może okazać się obszarów wykorzystywanych gospodarczo, co
fakt braku środków na realizację ochrony z kolei wpływa negatywnie na stan przyrody
przyrody parków narodowych. Fakt pozosta- parku. Dzieje się tak, kiedy na terenach poza
wania w sieci Natura 2000 może pozwolić na parkiem następuje zmiana sposobu użytkowania
faktyczną ochronę tych przedmiotów ochrony gruntu na wymagający np. większego osuszenia
dzięki obowiązkowi dokładnego zbadania na przykład dla wprowadzenia zabudowy. Rów-
wpływu wszelkich potencjalnych inwestycji na nież intensyfikacja rolnictwa w otulinie wpływa
nie (także obowiązek badania oddziaływania na wzrost trofii siedlisk parku zmieniając ich
skumulowanego jeżeli takie występuje), charakter.
a także ze względu na większą dostępność ze- Jeżeli siedliska te są równocześnie np. siedli-
wnętrznych środków finansowych. skami ptaków objętych ochroną w ostoi ptasiej ,
Ad 4. Największym zagrożeniem jest, wy- to zwiększa się prawdopodobieństwo skutecznej
stępująca poza parkiem, fragmentacja rzek ochrony ze względu na zasadę przezorności
spowodowana istniejącymi budowlami hydro- stosowaną w prawie unijnym. Zagrożeniem, ze
technicznymi, głównie elektrowniami wodnymi względu na kosztochłonną ochronę czynną tych
traktowanymi jako zródła tzw. czystej energii ekosystemów, jest też stałe niedoinwestowanie
odnawialnej, uniemożliwiająca migracje orga- ochrony przyrody w Polsce. Dzięki współtwo-
nizmów wodnych i zmieniająca charakter tych rzeniu sieci Natura 2000 można ten czynnik wy-
siedlisk. Nie bez znaczenia pozostaje, spowo- eliminować, gdyż, jak napisano wyżej, dostępność
dowana czynnikami antropogenicznymi, eu- środków zewnętrznych na ochronę obszarów bę-
trofizacja cieków i zbiorników wodnych, która dących w kręgu zainteresowania Wspólnoty jest
powoduje przyspieszenie procesów starzenia się znacznie większa niż pozostałych, chronionych
jezior. Eutrofizacja ta jest zarówno wynikiem wyłącznie na mocy prawa krajowego. Zatem,
zrzutu zanieczyszczeń, jak i ponownym, po obowiązki wynikające z funkcjonowania w sieci
krótkim okresie stagnacji, rozwojem rolnictwa Natura 2000 zwiększają szansę powodzenia
w dolinach rzek. Współtworzenie przez park ochrony tych siedlisk.
sieci Natura 2000 daje szanse na zachowanie Podsumowując stwierdzić należy, że parki
dobrego stanu tych przedmiotów ochrony parku narodowe mogą nie osiągać wszystkich wy-
ze względu na obowiązek niepogarszania i po- znaczonych celów ochrony, pomimo podjęcia
prawy stanu siedlisk obszaru Natura 2000. Jed- dostępnych działań ochronnych. Nastąpi to
nakże należy zwrócić uwagę na fakt, że jeziora wówczas gdy:
łebsko i Gardno, w nieuchronnym, naturalnym y powierzchnia parku i otuliny została nie-
procesie starzenia się (nawet po wyeliminowaniu właściwie wyznaczona i nie zabezpiecza
czynników zewnętrznych przyspieszających ten walorów parku,
proces) będą zarastały (znowu ta nieposłuszna y zachowanie przedmiotów ochrony obszaru
przyroda nie chce słuchać urzędników...) Natura 2000 w stanie wskaznikowym
i zmniejszą swoją wskaznikową powierzchnię. stanie się ważniejsze od zachowania natu-
Zjawisko to wpłynąć może na negatywną ocenę ralnej dynamiki układów przyrodniczych,
naszych działań jako sprawującego nadzór nad y narzędzia prawne, jakimi dysponują zarzą-
obszarem Natura 2000. dzający parkami, nie staną się adekwatne do
92 K. Wozniak
faktycznych potrzeb wynikających z zasad dóbr materialnych. Pomija się w tej ocenie wie-
funkcjonowania przyrody, lofunkcyjne, profilaktyczne znaczenie przyrody
y zasady finansowana parków narodowych w ochronie życia i zdrowia ludzkiego.
będą niewspółmierne do ich potrzeb.
Ochrona przyrody jest niezmiernie trudna.
lITERaTuRa
Trudna jest też odpowiedz na pytanie dla-
czego tak się dzieje? Przecież minęło już wiele
Rotnicki K. 2008. Przemiany budowy geologicznej i rzezby
obszaru Słowińskiego Parku Narodowego i jego otu-
lat od czasu kiedy człowiek uświadomił sobie
liny. W. Florek (red.), Słowiński Park Narodowy. 40
potrzebę ograniczania swojej ingerencji w śro-
lat ochrony unikatowej przyrody i kultury, s. 145 183.
dowisko przyrodnicze, uznając prawo innych
Wydawnictwo Słowińskiego Parku Narodowego,
gatunków do życia. Liczne badania potwierdzają
Smołdzino.
zagrożenie, jakie nieodpowiedzialna ingerencja
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska.
w środowisko przyrodnicze niesie dla samego
Dz. U. z 2013 r., poz. 1232.
człowieka. Środowiska opiniotwórcze ignorują
Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz. U. z 2012 r.,
tę wiedzę. Znajomość zasad funkcjonowania
poz. 145.
przyrody i wynikająca z nich troska o jej za-
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospo-
chowanie stawiana jest w opozycji do potrzeb darowaniu przestrzennym. Dz. U. z 2012 r., poz. 647.
ludzi. Nadal jakość życia człowieka oceniana
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
jest wyłącznie na podstawie stopnia dostępu do Dz. U. z 2013 r. Nr 0, poz. 627.
STANOWISKA KOMITETU OCHRONY PRZYRODY POLSKIEJ AKADEMII NAUK
l
STATEMENTS OF THE COMMITTEE ON NATURE CONSERVATION
OF THE POLISH ACADEMY OF SCIENCES
aPEl kOmITETu OChRONy PRzyROdy POlSkIEj akadEmII Nauk
w SPRawIE POSzERzENIa ObSzaRu OChRONy azalII PONTyjSkIEj
(RHODODENDRON LUTEUM SwEET) Na STaNOwISku w kOłaCzNI
The appeal by the Committee on Nature Conservation of the Polish academy of Sciences
concerning the extending of the protected area for yellow azalea
(Rhododendron luteum Sweet) on the site in kołacznia
Szanowny Panie Dyrektorze, mowa, jakkolwiek nie zasiedlane przez azalię,
korzystnie wpływają na warunki wilgotnościowe
W związku z prowadzonymi pracami nad w miejscach przez azalię zajmowanych.
projektem Planu Zadań Ochronnych dla ob- Zaplanowanie odpowiednich działań z za-
szaru Natura 2000 PLH180006 Kołacznia, kresu ochrony czynnej, polegających między
pragnę zwrócić Państwa uwagę na ogromne innymi na usuwaniu części krzewów, zwłaszcza
znaczenie przyrodnicze całego kompleksu le- ekspansywnych gatunków obcych w granicach
śnego, w obrębie którego znajduje się jedyne rezerwatu i obszaru Kołacznia, niewątpliwie
w Polsce naturalne stanowisko azalii pontyj- korzystnie wpłynie na przetrwanie azalii pon-
skiej Rhododendron luteum (gatunku N2000 tyjskiej w ciągu najbliższych 10 20 lat. Należy
o znaczeniu priorytetowym). Znaczenie to wy- jednak podkreślić, że gatunki krzewiaste takie
nika m.in. z faktu znalezienia w kompleksie le- jak azalia pontyjska, o specyficznych wyma-
śnym, w którym znajduje się zarówno rezerwat ganiach siedliskowych (charakter podłoża,
przyrody Kołacznia jak i specjalny obszar warunki świetlne i termiczne), nie są w stanie
ochrony siedlisk o tej samej nazwie, nowego przetrwać w dłuższej perspektywie czasu na tak
miejsca występowania wspomnianego gatunku skrajnie małym areale, jaki zajmuje obecnie re-
(odległego o blisko kilometr); istnieją ponadto zerwat (około 10 arów). Sposób wyznaczenia
wiarygodne świadectwa o innych historycznych w przeszłości granic rezerwatu wynikał z histo-
stanowiskach azalii w tym samym kompleksie, rycznego rozprzestrzenienia azalii, natomiast
w pobliżu rezerwatu. Niezależnie, obserwacje dalsze utrzymanie ochrony azalii w obecnych
wykonane w rezerwacie wskazują na możliwość granicach rezerwatu i obszaru PLH180006 Ko-
rozmnażania generatywnego azalii, a nie jak łacznia nie daje szans na jej trwałą ochronę; nie
uważano dotychczas, jedynie wegetatywnego. zapewnia bowiem utrzymania tzw. minimalnej
Nowe stanowisko azalii pontyjskiej położone żywotnej populacji gatunku. Realizacja sku-
poza granicami rezerwatu świadczy niezbicie tecznej ochrony na tak małej powierzchni nie
o występowaniu odpowiednich dla niej siedlisk jest możliwa także z innych powodów.
w szerszym otoczeniu, prawdopodobnie w całym Kompleks leśny otaczający rezerwat Ko-
niemal kompleksie leśnym otaczającym re- łacznia obejmuje ponad 60 ha, głównie nasadzeń
zerwat. Również siedliska łęgowe i olesowe, sta- sosnowych oraz na podmokłych siedliskach ol-
nowiące integralną część kompleksu, o którym szowych o charakterze olsowym i przejściowym
94 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
olsowo-łęgowym. Zaplanowanie i skuteczna re- wymagałoby stworzenia szkółki sadzonek azalii
alizacja działań ochronnych, pozwalających na pontyjskiej na bazie nasion pozyskiwanych w re-
zapewnienie trwałości populacji azalii pontyj- zerwacie. Uzyskane w ten sposób sadzonki mo-
skiej, wymaga poszerzenia zarówno rezerwatu głyby zostać rozprowadzone nieodpłatnie wśród
Kołacznia jak i obszaru Natura 2000. Opty- chętnych do ich otrzymania mieszkańców Woli
malną dla ochrony azalii powierzchnią obszaru Zarczyckiej a nawet całej gminy Nowa Sarzyna.
PLH180006 Kołacznia, obejmującą zarówno Dodatkowo, w ogromnym stopniu ograniczyłoby
nasadzenia sosnowe jak i podmokłe olszyny, to przypadki niszczenia azalii na terenie rezer-
byłaby powierzchnia nie mniejsza niż 30 35 ha. watu (wykopywanie i obłamywanie rosnących
Stąd należałoby jak najszybciej podjąć działania tam krzewów). Ze względu na wagę sprawy
mające na celu przejęcie działek leśnych, bę- pozwalam sobie w imieniu Komitetu Ochrony
dących w posiadaniu Skarbu Państwa w całym Przyrody Polskiej Akademii Nauk osobiście
kompleksie. Powstały w ten sposób zasób zwrócić się do Pana z prośbą o odpowiednie
gruntów umożliwiałby dokonywanie zamiany załatwienie tej sprawy.
na działki w bezpośrednim otoczeniu rezerwatu
oraz w otoczeniu nowego stanowiska azalii. Kraków, dnia 4 stycznia 2012 r.
W ten sposób, poprzez przejmowanie, zamianę
i łączenie działek, możliwe byłoby powięk- W imieniu Komitetu
szenie zarówno obszaru N2000 jak i obecnego
prof. dr hab. Zbigniew Mirek
rezerwatu Kołacznia oraz włączenie do niego,
Przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody PAN
w formie enklawy, nowego stanowiska.
Pragnę również zwrócić uwagę na ogromne
Adresaci:
ryzyko genetycznego zanieczyszczenia popu-
lacji azalii pontyjskiej wskutek możliwości
Michał Kiełsznia Generalny Dyrektor Ochrony
Środowiska
uprawy w pobliskich domostwach ozdobnych
form azalii, spokrewnionych z chronioną azalią
Lech Kotkowski Regionalny Dyrektor Ochrony
pontyjską. Wyeliminowanie tego zagrożenia Środowiska w Rzeszowie
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 95
aPEl kOmITETu OChRONy PRzyROdy POlSkIEj akadEmII Nauk
w SPRawIE OChRONy ŚCISłEj I CzęŚCIOwEj w kONTEkŚCIE TwORzENIa
PlaNów OChRONy PaRków NaROdOwyCh
an appeal by the Committee on Nature Conservation of the Polish academy of Sciences
concerning strict and partial protection in the context of preparation protection plans
for national parks
Szanowny Pan Marcin Korolec
Minister Środowiska
Szanowny Panie Ministrze, rozwiązań. Obserwujemy takie działania bardzo
często i na dużą skalę w odniesieniu do eko-
Plany ochrony, w szczególności parków naro- systemów leśnych. Prowadzi to w sposób
dowych i rezerwatów oraz obszarów Natura nieunikniony do obniżenia bioróżnorodności
2000 czy parków krajobrazowych, stanowią ekosystemów poddanych takim praktykom
niezmiernie ważny z punktu widzenia praktyki (stałej ingerencji w ramach ochrony częściowej)
ochrony przyrody, dokument prawa lokalnego. oraz uniemożliwia śledzenie procesów natural-
Wiele z tych obszarów do dziś nie posiada za- nych, dla badania których parki narodowe czy
twierdzonych planów tego typu, a ostatnie kil- rezerwaty były powoływane. Zamiast realizacji
kunastolecie z różnych powodów nie sprzyjało ochrony biernej (ścisłej) obserwujemy na coraz
ich uchwalaniu i wcielaniu w życie. Program większą skalę ingerencję w przyrodę ze strony
i sieć Natura 2000, będące elementem szerszego służb parków czy to pod pretekstem ochrony
zamysłu ogólnoeuropejskiego, w pewien sposób przed szkodnikami czy tzw. przebudowy drze-
wymusiły tworzenie dokumentów, o których wostanów.
mowa. Zarówno zaawansowana dziś wiedza eko- Dziś często z tego właśnie powodu bra-
logiczna jak i dobre najczęściej poznanie lokalnej kuje nam wiedzy na temat przebiegu i dyna-
bioróżnorodności, jej uwarunkowań i dynamiki, miki procesów sukcesji zarówno pierwotnej jak
stanowią wystarczającą podstawę do tworzenia i wtórnej, w tym wiedzy na temat spontanicznej
nowoczesnych i skutecznych planów ochrony. regeneracji lasów na gruntach porolnych czy
Niestety, pewne przyzwyczajenia, uprzedzenia, drzewostanów przekształconych; brak także
a niekiedy trwające wiele lat złe praktyki oraz wystarczającej wiedzy na temat naturalnej dy-
funkcjonująca ideologia ochrony przyrody unie- namiki niektórych typów lasów. Co gorsza, ak-
możliwiają niekiedy wprowadzenie właściwych tywną ochronę stosuje się także w odniesieniu
rozwiązań opartych na wiedzy i faktycznych po- do takich układów leśnych, w których ten typ in-
trzebach. Jednym z przykładów niedobrej prak- gerencji nie tylko że nie jest konieczny, ale jest,
tyki jest poważne ograniczenie ścisłej (biernej) z punktu widzenia ochrony bioróżnorodności,
formy ochrony przyrody i zastępowanie jej wręcz szkodliwy. Sytuacja taka ma miejsce
ochroną częściową (aktywną) nawet tam, gdzie w wielu parkach narodowych zarówno na niżu
ochrona ścisła stanowi najlepsze z możliwych jak i w górach. Wyrazem naszego ogromnego
96 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
zaniepokojenia jest fakt, że w nowo powstają- apelu czy to przez odpowiednie oficjalnie wyra-
cych dokumentach, jakimi są plany ochrony, ta żone stanowisko czy też inne własne działania
wyjątkowo niekorzystna praktyka jest utrwalana w rzeczonej sprawie.
na najbliższe 20-lecie. Pojawiając się w doku-
Kraków, dnia 15 lutego 2012 r.
mentach prawa miejscowego, niewłaściwe za-
pisy petryfikują obecną złą sytuację.
W imieniu Komitetu
Biorąc pod uwagę fakt, że działania takie sta-
nowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla
prof. dr hab. Zbigniew Mirek
skutecznej ochrony bioróżnorodności na nad-
Przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody PAN
chodzące lata, zwracamy się do Pana Ministra
o podjęcie niezbędnych kroków i interwencji
Pismo o podobnej treści skierowano także do:
uczulających wszystkie strony odpowiedzialne
Przewodniczącego Państwowej Rady Ochrony Przyrody
za przygotowanie planów ochrony, a także
Przewodniczącego Państwowej Rady Ochrony Środowiska
planów rocznych, o jak najszybszą zmianę po-
Dyrektorów parków narodowych
dejścia do przedmiotowej sprawy. Zwracamy się
równocześnie z prośbą o wzmocnienie naszego Przewodniczących Rad Naukowych parków narodowych
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 97
aPEl kOmITETu OChRONy PRzyROdy POlSkIEj akadEmII Nauk
w SPRawIE PRywaTyzaCjI kOlEjkI lINOwEj Na kaSPROwy wIERCh
an appeal by the Committee on Nature Conservation of the Polish academy of Sciences
concerning privatization of the mt. kasprowy wierch cable car line
Szanowny Pan Marcin Korolec
Minister Środowiska
Szanowny Panie Ministrze, TPN. Stanowić to może problem nie tylko dla
TPN; może bowiem wzmacniać żądania rewin-
Przedmiotem tego listu jest bardzo niepokojąca
dykacyjne dawnych, wywłaszczonych właścicieli
sprawa dotycząca Tatrzańskiego Parku Narodo-
wobec innych parków narodowych (np. w Oj-
wego, a konkretnie próby prywatyzacji kolejki
cowskim Parku Narodowym).
linowej na Kasprowy Wierch w ramach szerszej
Prywatyzacja kolejki oznacza także zmianę
akcji prywatyzacji Polskich Kolei Linowych.
stosunku Państwa do parków narodowych. Jest
Prywatyzacja ta stwarza bardzo poważne pro-
to zmiana wysoce niepokojąca z ogólnospołecz-
blemy społeczne i w sposób zasadniczy obniża
nego punktu widzenia. Pragniemy przypomnieć,
możliwość skutecznej ochrony Tatrzańskiego
że Władysław Zamojski wykupił kiedyś Tatry
Parku Narodowego. Tym samym staje się ko-
z obcych rąk prywatnych, by uchronić je przed
lejnym krokiem na drodze do degradacji naro-
zniszczeniem, a następnie ofiarował narodowi
dowego dziedzictwa, jakim jest ten unikatowy
jako bezcenny skarb. Dziś naród wywłaszczany
obszar, objęty z racji posiadania niepowtarzalnych
jest ze swej własności przez Państwo, które nie
wartości, najwyższą formą ochrony. Pragniemy
tylko zawłaszcza i wyprzedaje narodowe dobro,
przypomnieć, że w początku lat 90-tych, wszelka
ale prywatyzując je, i co niewykluczone od-
własność skarbu państwa na obszarach parków
dając w obce ręce, także nie wykazuje należytej
narodowych miała przejść ustawowo w zarząd
troski o skarby dziedzictwa narodowego decy-
tychże parków i służyć realizacji celów ochrony
dującego o naszej tożsamości. Zapomina także
przyrody. Zapomniano jednak wówczas dodać
o poważnych, międzynarodowych zobowiąza-
w nowo uchwalonej wówczas Ustawie passusu
niach, płynących choćby z faktu podpisania
z mocy ustawy , a odpowiednich rozporządzeń
Konwencji o Różnorodności Biologicznej .
wykonawczych w tej sprawie nie doczekaliśmy
Prosimy Pana Ministra o interwencję w tej
się nigdy. Konsekwencją jest dziś prywatyzacja
sprawie.
kolejki, co skutkować będzie niewątpliwie dalszą
dewastacją Tatr Polskich podobnie, jak to już ma
Kraków, dnia 15 lutego 2012 r.
miejsce po stronie słowackiej. Niezależnie od
tego, prywatyzacja może też powodować, mo-
W imieniu Komitetu
ralnie uzasadnione tym precedensem, roszczenia
dawnych właścicieli terenów wchodzących dziś, prof. dr hab. Zbigniew Mirek
wskutek wywłaszczeń na cele ochrony , w skład Przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody PAN
98 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
STaNOwISkO I aPEl
kOmITETu OChRONy PRzyROdy POlSkIEj akadEmII Nauk
w SPRawIE umIESzCzENIa dOlINy kOŚCIElISkIEj
w TaTRaCh Na lIŚCIE ŚwIaTOwEgO dzIEdzICTwa
(kulTuROwEgO I PRzyROdNICzEgO)
w RamaCh wPISu POlSkO-SłOwaCkIEgO
dOlINy mEzOzOICzNE kaRPaT zaChOdNICh
a statement and an appeal by the Committee on Nature Conservation
of the Polish academy of Sciences concerning putting the dolina kościeliska valley
in the Tatra mts on the world heritage list within the Polish-Slovak entry
The west Carpathian mesozoic Valleys
Szanowny Panie Ministrze, Polski Komitet ds. Światowego Dziedzictwa
na dwu kolejnych posiedzeniach w sposób jed-
Zwracamy się do Pana jako ogólnopolskie grono noznaczny zarekomendował objęcie tym wnio-
specjalistów powołane do współkształtowania skiem także Doliny Kościeliskiej ze względu
naukowego oblicza ochrony przyrody oraz po- na jej wyjątkowe walory przyrodnicze i krajo-
ruszania społecznie ważnych spraw z tego za- brazowe. Cechują ją malownicze formy skalne,
kresu. liczne jaskinie, zródła krasowe, oraz unikatowa
Kwestią, która staje dziś przed nami, jest moż- flora i fauna wysokogórska, w tym liczne relikty
liwość wpisania części Tatr (konkretnie, Doliny i endemity.
Kościeliskiej) na listę Światowego Dziedzictwa Głęboko przekonani o słuszności tego stano-
(Kulturowego i Przyrodniczego). Zyskałby na wiska, zwracamy się do Pana Ministra z prośbą
tym niewątpliwie status ochrony całych Tatr, o wsparcie przedstawionej inicjatywy i spowo-
chronionych po obu stronach granicy statusem dowanie dołączenia do wniosku także tej unika-
parków narodowych i rezerwatu biosfery. towej doliny tatrzańskiej.
Niepowtarzalną okazję w tym zakresie Zasadność takich działań wynika z obszernej
stwarza słowacka inicjatywa wpisania na i niepodważalnej dokumentacji naukowej wyka-
w/w listę karpackich dolin mezozoicznych. zującej unikatowy charakter Doliny.
Możliwość takiego wpisu jest tym większa, że Komitet Ochrony Przyrody PAN deklaruje
łączone wnioski dwu sąsiednich krajów mają ekspercką pomoc, a nawet utworzenie spe-
znacznie większą szansę realizacji. cjalnej grupy ekspertów gotowych w krótkim
We wstępnej propozycji dotyczącej przedsta- czasie przygotować materiały do wniosku w tej
wionego problemu ze strony polskiej znalazła sprawie i niezbędną dokumentację. Brak za-
się tylko przełomowa Dolina Dunajca w Pie- angażowania z polskiej strony może skończyć
ninach. We wniosku zabrakło Doliny Koście- się bezpowrotną utratą szansy na uzyskanie
liskiej, prawdziwej perły w koronie karpackich wspomnianego wyżej wpisu. Tymczasem wpis
dolin mezozoicznych; doliny, z wielu względów taki będzie odgrywał ważną rolę w przyszłej
nie mającej sobie równych na obszarze objętym ochronie nie tylko wskazanego obszaru Doliny
propozycją wpisu. Kościeliskiej, ale także całego Tatrzańskiego
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 99
Adresaci:
Parku Narodowego (zarówno po stronie polskiej
jak i słowackiej), którego osobny wpis na wspo- Marcin Korolec, Minister Środowiska
mnianą listę nie ma ani dziś, ani w dającej się
Bogdan Zdrojewski, Minister Kultury i Dziedzictwa
przewidzieć przyszłości, najmniejszych szans. Narodowego
Prosząc o pilne wsparcie tej inicjatywy, Ko-
mitet Ochrony Przyrody PAN raz jeszcze dekla- Do wiadomości:
ruje gotowość pełnej pomocy.
Prof. dr hab. Bogusław Szmygin, Przewodniczący
Komitetu ds. Światowego Dziedzictwa Kulturowego
w Polsce
Kraków, dnia 15 lutego 2012 r.
W imieniu Komitetu
prof. dr hab. Zbigniew Mirek
Przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody PAN
100 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
POPaRCIE uCzESTNIków kONfERENCjI:
OChRONa PRzyROdy w POlSCE wObEC wSPółCzESNyCh wyzwań
CywIlIzaCyjNyCh dla IdEI uTwORzENIa
PaRku NaROdOwEgO POgóRza kaRPaCkIEgO
a support of the participants of the conference: Nature conservation in Poland facing
present civilizational challenges for the idea of establishing
of the Carpathian foothills National Park
Niniejszym, jako uczestnicy w/w konferencji or- bezkręgowców, znaczące populacje dużych dra-
ganizowanej, w ramach Roku Ochrony Przyrody pieżników oraz rzadkich gatunków ptaków, jak
Ojczystej, przez trzy ważne podmioty (Instytut również liczne stanowiska bardzo rzadkich i chro-
Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, nionych gatunków owadów (w tym chrząszczy
Komitet Ochrony Przyrody Polskiej Akademii ksylobiontycznych charakterystycznych dla pier-
Nauk i Państwową Radę Ochrony Przyrody) wotnych kompleksów puszczańskich).
pragniemy wesprzeć trwające od lat zabiegi W imię interesu ogólnonarodowego, ko-
zmierzające do utworzenia parku narodowego, nieczne jest zwiększenie wysiłków na rzecz
reprezentującego typowy krajobraz Pogórza uzyskania akceptacji dla utworzenia tego parku.
Karpackiego. Park ten, zgodnie z zamysłem Biorąc pod uwagę obecne ograniczenia prawne
i staraniami kilku już pokoleń przyrodników oraz ekonomiczne, jak również fakt, że war-
polskich, powinien objąć część Pogórza Przemy- tości przyrodnicze omawianego obszaru nie są
skiego w rejonie masywu górskiego Turnicy. obecnie właściwie zabezpieczone, pragniemy
Przemawiają za tym m.in. dobrze zachowane poprzeć stanowisko Państwowej Rady Ochrony
i unikatowe równocześnie w skali międzynaro- Przyrody z września 2011 roku w sprawie pro-
dowej wartości przyrodnicze tego obszaru, po- jektowanego Turnickiego Parku Narodowego ,
twierdzone współcześnie prowadzonymi tam rekomendujące m.in. działania konieczne dla za-
badaniami. Obszar, o którym mowa, w znaczącej bezpieczenia już teraz najcenniejszych obszarów
swej części zachował charakter reliktowej puszczy i wartości tego terenu, w tym:
karpackiej, niereprezentowany w takim kształcie - rozszerzenie ochrony rezerwatowej najcen-
w żadnej innej części naszych gór. Znajdujemy niejszych ekosystemów projektowanego parku,
tu duże bogactwo szaty roślinnej i różnych grup z uwzględnieniem zwłaszcza obszarów trudno
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 101
Adresaci:
dostępnych, w których prowadzenie gospodarki
leśnej jest mało opłacalne; Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
- rozszerzenie zakresu ochrony ścisłej, do
Ministerstwo Środowiska
której obszar ten jest szczególnie predystyno-
Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
wany;
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie
- wyłączenie z pozyskiwania rębnego
Państwowa Rada Ochrony Przyrody
okazów starych drzew o rozmiarach pomniko-
Urząd Marszałkowski w Rzeszowie
wych, z wykorzystaniem rozwiązań opracowa-
nych dla Puszczy Białowieskiej; Prezydium Polskiej Akademii Nauk
- przygotowanie programu wsparcia dla
Władze II Wydziału Nauk Biologicznych i Rolniczych
miejscowych gmin pozwalającego na restruktu- Polskiej Akademii Nauk
ryzację gospodarki i lepsze wykorzystanie szans,
Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze
jakie dla zrównoważonego rozwoju tego regionu
stworzy przyszły park narodowy.
Kraków, dnia 24 pazdziernika 2013 r.
W imieniu uczestników i organizatorów konferencji
prof. dr hab. Zbigniew Mirek
VARIA
fuNdaCja Na RzECz
przyrodniczo, szczególnie w dorzeczu Krutyni
OChRONy PRzyROdy I kRajObRazu
i na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego,
mazuRSkIEgO PaRku kRajObRazOwEgO
mających istotne znaczenie w zachowaniu różno-
I dORzECza kRuTyNI
rodności biologicznej tych terenów. Są to głównie
trzcinowiska, turzycowiska, podmokłe lasy, tereny
foundation for Nature and landscape
łąkowe z zadrzewieniami i oczkami wodnymi
Conservation of the masurian landscape Park
oraz nieużytki miejsca występowania rzadkich
and krutynia River basin
gatunków roślin i zwierząt. Do końca 2012 r. Fun-
dacja wykupiła ok. 150 ha gruntów prywatnych
Fundacja na Rzecz Ochrony Przyrody i Kra- oraz przejęła w użytkowanie dalszych 500 ha
jobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazowego
gruntów państwowych, z których większa część
i Dorzecza Krutyni została założona w grudniu
jest objęta programami rolno-środowiskowymi
1990 roku. Fundację założyli pracownicy Ma- w ramach ekstensywnego gospodarowania w celu
zurskiego Parku Krajobrazowego oraz sympa- właściwego ich utrzymania, jako biotopów rzad-
tycy Parku, którzy stanowią Radę Fundacji. Jest
kich gatunków. Do cenniejszych gruntów Fundacji
to organizacja społeczna non-profit, której cele
należą wykupione na rzecz powiększenia rezer-
działania precyzuje statut.
watu Krutynia Dolna śródleśne, jednokośne,
Głównym celem statutowym jest wykup od
zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz niżowe
osób fizycznych i prawnych obszarów cennych
świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Ryc. 1).
Ryc. 1. Tereny wykupione przez Fundację od prywatnych właścicieli w dolnym biegu rzeki Krutyni (fot. W. Bzura).
fig. 1. Lands bought out from private owners by the Foundation in the lower course of the Krutynia River (phot. W. Bzura).
104 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
Z roślin, które tu występują, na uwagę zasługują: obrazu z warsztatu włoskiego malarza Girolamo
pełnik europejski Trollius europaeus, wielosił błę- Muziano w kościele parafialnym w Ukcie.
kitny Polemonium coeruleum, storczyki kukułka Fundacja finansuje i realizuje projekty, pro-
plamista Dactylorhiza maculata, kukułka krwista gramy, opracowania oraz prace organizacyjne
Dactylorhiza incarnata, kukułka szerokolistna związane z tworzeniem, utrzymaniem i funkcjo-
Dactylorhiza majalis, lipiennik Loesela Liparis nowaniem obszarów chronionych. Tu znalazły
loeselii, listera jajowata Listera ovata oraz sku- się zrealizowane projekty zagospodarowania
pienia lilii bulwkowatej Lilium bulbiferum. łąki edukacyjno-turystycznego rezerwatów Krutynia
te należą do najważniejszych na terenie Puszczy Dolna i światowego rezerwatu biosfery Jezioro
Piskiej żerowisk orlika krzykliwego Aquila poma- łuknajno we współpracy z Mazurskim Parkiem
rina, bielika Haliaeetus albicilla, orła przedniego Krajobrazowym (projekt dofinansowany przez
Aquila chrysaetos (dokumentacja fotograficzna), GEF i Ekofundusz), projekt ochrony wilka na
kani rudej Milvus milvus, bociana czarnego Ci- Warmii i Mazurach (projekt dofinansowany przez
conia nigra oraz biotopów lęgowych derkacza REC), projekt reintrodukcji rysia w Puszczy Pi-
Crex crex. Część wykupionych w tym rejonie skiej przy współpracy z Ogrodem Zoologicznym
podmokłych lasów o naturalnym charakterze to w Kadzidłowie, koordynacja akcji inwentaryzacji
miejsca rozrodcze wilka i rysia. Fundacja wyku- gniazd bociana białego w byłych województwach
piła także większość terenów wodno-błotnych, olsztyńskim i suwalskim. Z inicjatywy Fundacji
położonych w dolinie rzeki Krutyni pomiędzy objęto ochroną górną część szlaku rzeki Krutyni
Uktą a Wojnowem, stanowiących miejsca lęgowe (poza granicami Mazurskiego Parku Krajobra-
czajki Vanellus vanellus, błotniaka stawowego zowego) w formie czterech zespołów przyrod-
Circus aeruginosus, błotniaka zbożowego Circus niczo-krajobrazowych: Jeziora Sorkwickie ,
cyaneus, kropiatki Porzana porzana, zielonki Kobułckie Wzgórza , Jezioro Białe i Rzeka
Porzana parva, kokoszki wodnej Gallinula chlo- Babant oraz Zyzdrój , o łącznej powierzchni
ropus, zimorodka Alcedo atthis oraz małej czapli ok. 20 tys. ha. Oprócz przyrody i walorów krajo-
bączka Ixobrychus minutus. łąkowy odcinek brazowych chronione są tu liczne miejsca obec-
doliny pomiędzy osadą Zameczek a Uktą ukształ- ności bałtyckiej ludności staropruskiej w formie
tował się na glinach zwałowych, stąd występują grodzisk, wałów obronnych, kopców strażniczych
tu małe bagienka stanowiące biotopy kumaka i kurhanów od epoki brązu do średniowiecza.
nizinnego Bombina bombina i traszki grzebie- Fundacja finansuje oraz realizuje projekty
niastej Triturus cristatus płazów chronionych i zadania zarówno w skali europejskiej jak i glo-
Dyrektywą Siedliskową Rady Europy. Jest to też balnej, czego dowodem jest jej czynny udział
jeden z najważniejszych w Mazurskim Parku Kra- w światowych konferencjach, takich jak: kon-
jobrazowym terenów żerowiskowych kani rudej, ferencja w Dreznie (27 28 czerwca 2011 r.) pt.
a okresowo też rybołowa Pandion haliaetus. For life, for the future Biosphere reserves and
Działalność statutowa Fundacji obejmuje climate change zorganizowana z okazji 40-lecia
także finansowe wsparcie remontów i reno- Programu UNESCO MaB Człowiek i Biosfera
wacji zabytkowych obiektów architektonicz- czy Konferencja w Narodów Zjednoczonych
nych. Dużym przedsięwzięciem z tej dziedziny w sprawie Zrównoważonego Rozwoju Rio+20
było wyremontowanie zabytkowej dzwonnicy w Rio de Janeiro (13 22 czerwca 2012 r.).
w Ukcie. Na przełomie lat 2000/2001 Fundacja Fundacja nie korzysta z dotacji budżetu
sfinansowała także remont zabytkowej stodoły państwa. Środki finansowe pozyskuje głównie
mazurskiej we wsi Krutyń, w której mieści się z prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego.
Muzeum Przyrodnicze Mazurskiego Parku Kra- Siedziba Fundacji znajduje się w znanej z tury-
jobrazowego oraz kameralna, ale nowoczesna styki miejscowości Krutyń na Mazurach.
sala konferencyjna. W 2012 roku Fundacja w ca-
łości sfinansowała renowację XVI-wiecznego Jerzy Kruszelnicki
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 105
udzIał kOmITETu OChRONy
każdą ilość energii i wody pitnej. Konferencja
PRzyROdy PaN w kONfERENCjI
Narodów Zjednoczonych Rio+20 miała dać
NaROdów zjEdNOCzONyCh w SPRawIE
rozwiązania tych wszystkich kwestii w perspek-
zRówNOważONEgO ROzwOju RIO+20;
tywie dalszych 20 lat, czyli do roku 2040. Takie
20 22 CzERwCa 2012 R.
były oczekiwania społeczeństw w wielu krajach,
a szczególnie tych dotkniętych niedostatkami
Participation of the Committee for Rio+20
wody pitnej, żywności i bezrobociem.
The united Nations Conference on Sustainable
W założeniach ONZ Konferencja ta miała
development; 20 22 june 2012
koncentrować się na dwóch głównych zagad-
nieniach: (1) realizacji nowego modelu rozwoju
W dniach 20 22 czerwca 2012 r. w brazylij- ekonomicznego w oparciu o budowę tzw. zie-
skim Rio de Janeiro miała miejsce najważniejsza lonej gospodarki z wykorzystaniem odnawial-
w obecnym 10-leciu konferencja dotycząca nych zródeł energii, oraz (2) skuteczniejszych
spraw związanych ze światową ochroną przy- sposobach koordynacji (w skali międzynaro-
rody, czyli Konferencja Narodów Zjednoczo- dowej) współpracy w zakresie zrównoważonego
nych nt. Zrównoważonego Rozwoju (Rio+20 rozwoju. Ważnymi tematami Konferencji miały
The United Nations Conference on Sustainable też być między innymi: walka z ubóstwem,
Development) zwana Szczytem Ziemi Rio+20. wytyczenie drogi do zapewnienia większej niż
Jej nazwa nawiązuje do Szczytu Ziemi, który obecnie sprawiedliwości społecznej, zwiększenie
odbył się w 1992 r. także w Rio de Janeiro liczby miejsc pracy, np. w oparciu o rozwój czy-
i w trakcie którego przyjęto powszechnie znane, stej energii, a także sposoby na skuteczniejszą
obowiązujące do dziś, dokumenty prawne, takie ochronę środowiska przyrodniczego w kontek-
jak: Konwencja o Bioróżnorodności, Konwencja ście szybko rosnącej populacji ludzkiej.
Klimatyczna i Agenda 21. Od czasu tego wy- Przygotowania do Konferencji miały miejsce
darzenia nie udało się jednak powstrzymać już kilka lat wcześniej, zaś w 2011 r. organiza-
procesów wymierania gatunków, niszczenia torzy sporządzili roboczy projekt przyszłego
lasów we wszystkich strefach klimatycznych, dokumentu końcowego w formie rezolucji, czyli
pustynnienia i erozji gleb, uszczuplania zasobów tzw. Zero Draft Rio+20 pod nazwą Przyszłość,
wód słodkich, zanieczyszczania oceanów oraz jakiej chcemy ( The Future We Want ). Insty-
niszczenia populacji ryb morskich wskutek in- tucje rządowe, instytucje i organizacje naukowe,
tensywnego rybołówstwa. Wzrosło też zanie- uniwersytety, organizacje niezależne i indywidu-
czyszczenie chemiczne, zarówno ekosystemów alni eksperci mieli okazję do końca pazdziernika
lądowych jak i morskich, oraz emisja CO2 i me- 2011 r. wysyłać swoje autorskie propozycje na
tanu do atmosfery w związku z intensyfikacją samą Konferencję oraz do końca lutego 2012 r.
rolnictwa i przemysłu (Chiny, Indie, Brazylia) zaproponować konkretne korekty i własne uzu-
oraz niszczeniem gleb i terenów podmokłych. pełnienia wspomnianego projektu rezolucji koń-
Efektem tych procesów są między innymi: po- cowej. autor skorzystał z jednej i z drugiej
wtarzające się cyklicznie klęski głodu w Sahelu możliwości, wysyłając do biura Organiza-
i tzw. Rogu Afryki, lawiny błotne w Azji i Ame- torów w imieniu komitetu Ochrony Przyrody
ryce Południowej, zamieranie raf koralowych, PaN najpierw autorskie opracowanie pt.:
zanikanie jezior w strefach i wysychanie rzek koncepcja kontynentalnych i Oceanicznych
w strefach suchych i półsuchych. Dla potrzeb Obszarów Chronionych kluczem do zrów-
energetyki buduje się coraz więcej dużych tam, noważonego Rozwoju , które koncentruje
niszcząc unikalne ekosystemy rzeczne (np. Me- się na ochronie i odtwarzaniu zasobów wody
kong, Jangcy, Omo czy Xingu), a przy tym tra- słodkiej oraz na ochronie oceanów w skali
dycyjne podstawy bytu lokalnych społeczności. globalnej (kruszelnicki, kruszelnicka 2011),
Rozwijające się gwałtownie miasta, pochłaniają a następnie przesyłając kilka konkretnych
106 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
propozycji (przy współpracy z siostrą autora, Aby uczestniczyć w Konferencji należało
jolantą alicją kruszelnicką toksykologiem) posiadać lub zdobyć akredytację, zaś udział
do Sekcji V Projektu Rezolucji w takich te- był możliwy jedynie na imienne zaproszenie
matach, jak: woda, Oceany i morza, zmiany od Organizatorów. autor oficjalnie reprezen-
klimatu oraz degradacja ziem i Pustyn- tował komitet Ochrony Przyrody Polskiej
nienie. Propozycje te dotyczyły podziału kon- akademii Nauk (uczestnictwo to obejmo-
tynentów na część ochronną Kontynentalne wało cały okres konferencji włącznie z czę-
Obszary Chronione (25% 35%) i pozostałą ścią roboczą (13 22 czerwca 2012 r.)), który
część gospodarczą (65% 75%) oraz podobnego przez biuro konferencji, jako organizacja nie
podziału Wszechoceanu, z czego część ochronna związana z delegacją rządową, został akredy-
Oceaniczne Obszary Chronione obejmowa- towany i przydzielony do sektora głównych
łaby przynajmniej 30% jego powierzchni. Wska- grup (major groups). Sektor ten obejmował
zano przy tym na (a) wielką rolę zimnych wód następujące kategorie: Organizacje Niezależne
oceanicznych, nie tylko w ochronie dzikiej przy- (NGOs), Biznes i Przemysł (Business and In-
rody, ale także dla wyżywienia ludzkości, oraz dustry), Dzieci i Młodzi (Children and Youth),
na (b) potrzeby ochrony większości lasów na- Rolnicy (Farmers), Pracownicy i Związki Za-
morzynowych, rowów oceanicznych, obszarów wodowe (Workers and Trade Unions), Ludy Au-
z podwodną aktywnością wulkaniczną i wód bo- tochtoniczne (Indigenous Peoples), Zrzeszenia
gatych w kolonie wielkich glonów (szczególnie Kobiet (Women), Lokalne Samorządy (Local
brunatnic), tworzących tzw. podwodne lasy . Authorities) oraz Nauki i Technologie (Scientific
Te zagadnienia były dotąd zwykle pomijane & Technological Community). w tym sektorze
w szerszej analizie w przeciwieństwie do bardziej komitet Ochrony Przyrody PaN był jedynym
popularnych ekosystemów morskich, jakimi nie- reprezentantem z Polski; dodatkowo został
wątpliwie są w świecie rafy koralowe. We wspo- przypisany do prestiżowej kategorii Nauk
mnianym wyżej opracowaniu (Kruszelnicki, i Technologii (Scientific & Technological
Kruszelnicka 2011), i propozycjach do rezolucji Community).
końcowej wskazano także na rolę gór jako za- Cała Konferencja odbyła się w Centrum
sobów wody słodkiej i ich zródła dla sąsiednich Konferencyjnym, zorganizowanym w Barra
terenów rolniczych. Ponadto, zarówno we wspo- Tijuca południowej dzielnicy Rio de Janeiro
mnianym opracowaniu jak i na Konferencji, i podzielona była na 3 części: (1) Część
z mocą zaakcentowano konieczność przeprowa- przygotowawczą (13 15 czerwca), (2) Dialogi
dzenia zalesienia całych pasm górskich na świecie, (16 19 czerwca), (3) Część właściwą (20 22
odlesionych wcześniej przez człowieka w czasach czerwca).
historycznych, w celu odtworzenia zródeł wody Część przygotowawcza to ważna część,
i poprawy klimatu. Zarówno w opracowaniu, jak gdzie uczestnicy z różnych grup i kategorii mieli
i w propozycjach do rezolucji końcowej, zwró- za zadanie wypracowanie na najbliższe 20 lat,
cono także uwagę na rolę gleb w wyżywieniu głównie w ramach Agendy 21, podstawowych
ludzkości i magazynowaniu w niej węgla. Po- celów rozwoju społeczeństw, przedstawienie
ruszono też kwestię konieczności ochrony wiel- swoich pomysłów związanych ze zrównowa-
kich torfowisk borealnych, w których uwięzione żonym rozwojem, poszukiwanie rozwiązań
są olbrzymie ilości metanu. Zaproponowano też światowych problemów, takich jak np.: głód,
podjęcie działań (pod egidą ONZ) mających na wzrost demograficzny, braki wody słodkiej,
celu oczyszczenie oceanów z wielkich wysp zmiany klimatyczne, zanieczyszczenia oceanów,
śmieciowych. Wszystkie powyższe propozycje jezior czy wyczerpywanie się zasobów surowco-
do dokumentu końcowego Konferencji zostały wych i żywnościowych. Wszystko to odbywało
zamieszczone na stronie internetowej ONZ (http:// się w ramach spotkań w formie konferencji te-
lp.ncdownloader.com/ [...] 2012). matycznych i regionalnych, sesji o charakterze
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 107
naukowym i gospodarczym oraz dyskusji pane- Nie można też pominąć interesującego te-
lowych i kuluarowych. Takich spotkań każdego matu konferencji dotyczącej inicjatywy Ko-
dnia było kilkadziesiąt. Tego typu spotkania ralowego Trójkąta (Coral Triangle), w której
były też kontynuowane w następnych dniach bierze udział 6 państw Azji Południowo-
Konferencji. Każdy z uczestników, ze względu Wschodniej i Pacyfiku: Indonezja, Malezja,
na ograniczone możliwości fizyczne, wybierał Filipiny, Papua Nowa Gwinea, Wyspy Sa-
tylko te spotkania i tematy, które leżały w kręgu lomona i Timor Wschodni. Na spotkaniu tym
jego zainteresowań. byli obecni także przedstawiciele rządu Au-
Przykładami interesujących spotkań były stralii i USA jako strony zainteresowane. Ini-
te poświęcone terazniejszości i przyszłości cjatywa ta ma za zadanie skuteczną ochronę
Amazonii, zorganizowane przez Instytut ds. we współpracy międzynarodowej najbogat-
Zagospodarowania Amazonii (IPAM In- szych raf koralowych świata (obok Wielkiej
stituto de Pesquisa Ambiental da Amaz�nia) Rafy Australijskiej) położonych w trójkącie
z siedzibą w Brasili, a prowadzone przez Dy- Filipiny Borneo Nowa Gwinea. Liderem
rektora Wykonawczego dra Paulo Moutinho, tego programu jest rząd Indonezji. Na tym
oraz przedstawiony na innym spotkaniu przez spotkaniu sformułowano pojęcie niebieskiej
stronę mongolską projekt energetyczny GOBI- ekonomii w odniesieniu do zagospodarowania
TECH w ramach tzw. czystej energii. Projekt mórz (analogicznie do ostatnio powszechnego
ten zakłada wykorzystanie silnych wiatrów pojęcia zielonej ekonomii w odniesieniu do
wiejących we wschodniej Mongolii i dużego lądów), jako racjonalnego korzystania z za-
nasłonecznienia na Pustyni Gobi do zakładania sobów morskich.
tam (przy udziale kapitału chińskiego i połu- Kolejną częścią Konferencji były tzw.
dniowokoreańskiego) olbrzymich farm wia- Dialogi, czyli dyskusje z ekspertami współ-
trowych i urządzeń solarnych i dostarczania pracującymi z ONZ w różnych dziedzinach. Naj-
w ten sposób wytworzonego prądu do Chin ważniejsze problemy, nad którymi dyskutowano
i Korei Południowej. Na kolejnym spotkaniu w kolejnych dniach, to: 16 czerwca (1) zrów-
strona rządowa Tadżykistanu z udziałem prezy- noważony rozwój odpowiedzią na ekonomiczny
denta Emomali Rahmona prezentowała własne i finansowy kryzys, (2) zrównoważony rozwój
państwo jako wodny kraj i rolę energetyki w walce z ubóstwem; 17 czerwca (1) lasy, (2)
wodnej związanej z hydroelektrowniami na żywność i bezpieczne odżywianie; 18 czerwca
rzece Pjandż. Równocześnie wyrażono zaniepo- (1) zrównoważona energia dla wszystkich, (2)
kojenie topnieniem lodowców w Pamirze. Na woda; 19 czerwca (1) oceany. w dialogach
uwagę zasługują też sesje z udziałem państw tych autor brał czynny udział jako przed-
środkowej Afryki (oraz przedstawiciela władz stawiciel komitetu Ochrony Przyrody PaN.
Francji, co jest przejawem wpływów geopoli- Propozycje wypracowane w czasie dialogów
tycznych Francji w tej części Afryki) w sprawie i wybrane największą liczbą głosów oddanych
skuteczniejszej ochrony lasów równikowych przez uczestników danego Dialogu zostały za-
w basenie rzeki Kongo. Interesująca była także rekomendowane rządom państw i przedstawione
prezentacja studium przypadku Morza Sargasso- do ewentualnego włączenia do Rezolucji Koń-
wego, gdzie omawiano znaczenie tego morza dla cowej. W Dialogach, zapewne w celu pod-
rozwoju endemicznej fitocenozy oceanicznej, trzymania dobrego wizerunku firm, brali także
zachowania specyficznej ichtiofauny (węgorz) udział szefowie znanych potentatów świato-
oraz jego wpływ na warunki klimatyczne Eu- wych, takich jak: IKEA (w temacie dotyczącym
ropy (poprzez biorący tu początek ciepły prąd lasów), i COCA-COLA (w temacie dotyczącym
morski Golfsztrom). Na tym samym spotkaniu wody). Tylko nieliczni przedstawiciele państw
prezentowano obszary chronione na wodach an- brali udział w Dialogach. Tym bardziej więc
tarktycznych. trzeba podkreślić udział w nich króla Szwecji
108 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
Karola XVI Gustawa, obecnego podczas Dia- Chiny i Republikę Południowej Afryki. Państwa
logów poświęconych wodzie i oceanom. Unii Europejskiej nie składały z osobna swoich
Część właściwa Konferencji odbyła się propozycji do Rezolucji Końcowej, lecz wypra-
z udziałem przedstawicieli rządów państw. W jej cowały wspólne stanowisko, dotyczące głównie
trakcie miały miejsce przemówienia głów lub zielonej gospodarki , opartej na rozwoju al-
przedstawicieli państw stron, przybyłych w celu ternatywnych zródeł energii wobec kopalnych
podpisania Rezolucji Końcowej. W tych prze- paliw węglowych. Stąd obecność Janeza Poto-
mówieniach często pojawiały się pojęcia: zrów- %0ńnika europejskiego komisarza ds. środowiska.
noważony rozwój i zielona gospodarka , lecz Polskiej delegacji rządowej przewodniczył Mi-
miały one, niestety, głównie wydzwięk propa- nister Środowiska Marcin Korolec.
gandowy. Konferencja miała też bezpośredni wpływ na
Konferencja zgromadziła 50 tys. uczestników działania w dziedzinie lokalnej ochrony przyrody
oraz 190 delegacji rządowych, wśród których po- mające wydzwięk globalny, czego przykładem
jawili się m.in. prezydent Francji Fran�ois Hol- było zawetowanie tuż przed jej rozpoczęciem
lande, czy premier Chin Wen Jiabao. Przejawem przez prezydent Brazylii Dilmę Rousseff tzw.
aktywności Chin na Konferencji był aktualny, kodeksu leśnego, uchwalonego przez parlament
bezpłatny numer anglojęzycznej gazety China brazylijski w celu zintensyfikowania wycinki
Daily . Konferencja była też okazją do zacie- lasów Amazonii przez farmerów posiadających
śnienia współpracy politycznej i gospodarczej wielkie latyfundia.
między państwami należącymi do tzw. Grupy Wyniki Konferencji nie zadowoliły jed-
BRICS obejmującej Brazylię, Rosję, Indie, nakże wszystkich uczestników. Wielkimi
Ryc. 1. Autor na słynnej w świecie plaży Copacabana (fot. J. A. Kruszelnicka).
fig. 1. Author on the world-famous Copacabana Beach (phot. J. A. Kruszelnicka).
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 109
Ryc. 2. Ogród botaniczny w Rio de Janeiro jest oazą niezwykłych roślin tropikalnych (fot. J. A. Kruszelnicka).
fig. 2. Rio de Janeiro�s Botanical Gardens are amazing tropical, plant-filled oasis (phot. J. A. Kruszelnicka).
rozczarowanymi pozostali delegaci większości między innymi, na jej transferze z boreal-
państw afrykańskich, którzy liczyli na roz- nych regionów Europy do zwrotnikowych
wiązania w zakresie walki z klęskami suszy regionów nawiedzanych suszami, które autor
i głodu, a więc, ogólnie rzec biorąc, na rozwią- przedstawił, w powyższym i w podobnych te-
zanie problemu dramatycznego deficytu wody. matach, delegatom zainteresowanych państw
Aż 400 milionów ludzi w Afryce ma problemy (Niger, Czad, zambia, arabia Saudyjska
z dostępem do wody pitnej, nie mówiąc już i Oman) pozwoliły na nawiązanie kontaktów,
o wodzie bezpiecznej dla zdrowia. Sztanda- które mogą zaowocować bardziej długoter-
rowym przykładem jest zanikanie jeziora Czad, minową współpracą. Obecny na konferencji
które na początku lat 60. XX wieku miało Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki Moon i sze-
powierzchnię lustra wody ok. 25 000 km�, fowie wszystkich Agend i programów ONZ,
a obecnie powierzchnia ta waha się w grani- jak przykładowo Irina Bokova (UNESCO)
cach 2 000 3 000 km�, stanowiąc zaledwie i Achim Steiner (UNEP), optymistycznie oce-
ok. 10% dawnej powierzchni. Zgłoszony po- niali w swoich wypowiedziach ustalenia Kon-
mysł włoskich inżynierów przekopania 600 km ferencji. Jednakże, obiektywnie rzecz ujmując,
długiego, otwartego kanału z rzeki Ubangi wyniki konferencji były bardzo słabe (ponieważ
(dopływ Konga) do rzeki Szari (największy nie sformułowano żadnych wiążących doku-
dopływ Czadu), budził jednak zaniepokojenie mentów prawnych) i zredukowane jedynie do
z uwagi na niebezpieczne skutki ekologiczne Rezolucji Końcowej. W dodatku, dokument ten
realizacji takiej inwestycji. Alternatywne jest tylko aktem postulatywnym, nawołującym
rozwiązania dostarczenia wody polegające, do przestrzegania dotychczasowych kilku
110 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
konwencji i kilkunastu rezolucji obowiązują- Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że
cych już przed konferencją, oraz Milenijnego pomimo braku wypracowania prawnie wiążą-
Programu Działań do roku 2015 (przyjętego na cych dokumentów (np. w formie konwencji,
konferencji w Johannesburgu w 2002 r.), które jak to miało miejsce w 1992 r.), konferencja
zresztą okazały się mało skuteczne w praktyce Rio+20 być może ma większe znaczenie niż
jako zbyt ogólnikowe i nie wdrażane przez poprzednie szczyty, ponieważ obnażyła całą
państwa o szybko rozwijającej się gospodarce prawdę o dramatycznej sytuacji nie tylko na-
(np. Chiny, USA czy Indie). Dlatego też prze- turalnego środowiska przyrodniczego i jego za-
pisy te, jako tzw. miękkie , nie zahamowały sobów, ale także o dramatycznej, nieodległej
niekorzystnych trendów, z którymi boryka się przyszłości społeczno-gospodarczej państw
na co dzień większość ludzkości. Ponadto już rozwijających się. W związku z tym, ONZ po-
sam proces powstawania dokumentu rezolucji zostawiła uczestnikom konferencji możliwość
budził kontrowersje: około 15 czerwca 2012 r. (zapisaną w końcowym artykule przyjętej
delegaci uzyskali informację, iż ONZ jest w po- Rezolucji) do przesyłania Sekretarzowi Ge-
siadaniu gotowej dopiero niecałej jednej trze- neralnemu swoich pomysłów i wniosków na
ciej tekstu. W związku z zaistniałą sytuacją przyszłość, dotyczących wspomnianych wyżej
oddano go do przeredagowania i sporządzenia problemów, na które konferencja nie dała od-
rządowi Brazylii, który z kolei usunął dotych- powiedzi.
czasowe zapisy projektu rezolucji, zgłaszane Miejsce samej Konferencji Rio de Janeiro
na pół roku wcześniej przez organizacje i eks- należy do najpiękniejszych i najładniej po-
pertów, i stworzył całkiem nowy w treści do- łożonych miast świata z takimi turystycznymi
kument. Spowodowało to wielkie oburzenie atrakcjami jak: górujący nad miastem szczyt
i protesty kilkuset organizacji, co zmusiło eks- Corcovado z posągiem Chrystusa Zbawiciela,
pertów ONZ do uzupełnienia i skorygowania monolit skalny Głowa Cukru, czy wreszcie naj-
Rezolucji, która w obecnym, niedopracowanym słynniejsza plaża świata Copacabana (Ryc. 1).
końcowym kształcie ukazała się 19 czerwca Atrakcjami przyrodniczymi są tu także bo-
2012 r. na jeden dzień przed przyjazdem de- gaty w gatunki roślin ogród botaniczny Jardim
legacji rządowych. Botanico, o powierzchni 40 ha (Ryc. 2) oraz,
Pomimo niedosytu związanego z rezultatami stanowiący praktycznie część metropolii, park
Konferencji Rio+20 , można mieć satysfakcję, narodowy Tijuca z resztkami zachowanych gór-
że pewne elementy autorskich wniosków, skich lasów nadbrzeżnych Mata Atlantica.
dzięki pomocy poznanych na konferencji eks-
pertów ONz, udało się umieścić w Rezolucji
lITERaTuRa
końcowej. Chodzi tu o zapisy dotyczące np.:
ważnej roli gór w tworzeniu zasobów wody Kruszelnicki J., Kruszelnicka A. 2011. Concept of con-
tinental and oceanic protected areas as a key to sustain-
słodkiej, konieczności ochrony gleb, potrzeby
able development. Proposal for the Zero Draft Rio+20,
ochrony dużych obszarów oceanicznych poza
jurysdykcją państw czy potrzeby oczyszczania
ceptContOcProtectedAreasKeySustDevel.pdf>, dostęp:
mórz i oceanów z olbrzymiej ilości pływających 2011-11-15.
śmieci. Przyjęcie tych zapisów było niewąt-
http://lp.ncdownloader.com/ [& ]. 2012. pliwie spowodowane prestiżem, jakim cieszą lp.ncdownloader.com/EBook1/?q=465Zerodraft%20
FINAL%20VERSION%20March%2005%20pdf>,
się na tego typu konferencjach instytucje na-
dostęp: 2012-03-10.
ukowe o charakterze narodowym, w tym przy-
padku reprezentowany przez autora komitet
Jerzy Kruszelnicki
Ochrony Przyrody Polskiej akademii Nauk.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 111
O ŚCISłEj OChRONIE PRzyROdy.
podlegały zatem najintensywniejszym napa-
fRagmENTy z kSIążEk
ściom, nierzadkim rewizjom, a nawet oficjalnym
dR f. R. SzTIlmaRka1,2
zanegowaniom, oraz że zawsze działo się to
z motywów politycznych, a nie naukowych.
About strict nature protection.
Pogląd o prawdziwej zapovednosti� z reguły
Extracts of the f. R. `til"mark s books
stawał się opozycyjnym wobec oficjalnych po-
staw i wobec poglądów szerokich warstw społe-
czeństwa zarówno carskiej Rosji, jak i Związku
fRagmENT 13 Radzieckiego. Ten spór najprościej byłoby ob-
jaśnić, przedstawiając ścisłą ochronę przyrody
Choć w radzieckim piśmiennictwie znaj-
jako coś rzekomo przestarzałego�, konserwa-
duje się wiele wypowiedzi o wielkiej ponoć
tywnego� w porównaniu do społecznego i tech-
słabości teoretycznej koncepcji ścisłej ochrony
nicznego postępu (zwolennicy łysenki w takich
przyrody4 (co nie raz pobrzmiewało też w rezo-
razach mówili o poskromieniu przyrody, a ich
lucjach różnych konferencji), to jednak w istocie
dzisiejsi kontynuatorzy wolą dywagować o jej
rzeczy tego rodzaju twierdzenie nie jest niczym
przekształcaniu i wzbogacaniu�; dawniej nazy-
innym jak tylko jednym z mitów epoki socja-
wając oponentów burżuazyjnymi pseudouczo-
lizmu. Teoria i zasady wydzielania fragmentów
nymi�, a teraz idealizatorami przyrody�). Ale
przyrody dla celów naukowych zostały sfor-
samo zagadnienie jest bardziej złożone. Staje
mułowane w Rosji przedrewolucyjnej, jeszcze
się to oczywiste, jeśli zwrócimy się ku filozo-
w pracach naszych klasyków (Dokuczajewa,
ficznym i moralnym korzeniom koncepcji.
Kożewnikowa, obu A. i W. Semionowów-
Głębszy sens koncepcji ścisłej ochrony
Tianszanskich i innych), a następnie rozwinięte
przyrody najpełniej odpowiada takiemu rodza-
w ZSRR i Rosyjskiej Federacyjnej Republice.
jowi nastawienia ludzi do otaczającego świata,
Nie należy się dziwić, że te klasyczne zasady
w ramach którego odbiera się ten świat i swoje
ścisłej ochrony obszarowej (zapovednosti)
w nim istnienie jako dobro; kiedy człowiek od-
nosi się do świata z szacunkiem (pewną dozą
1 miłości), bez chęci zmieniania lub poprawiania
Tytuł (w obu wersjach językowych) nadany przez tłu-
w nim czegokolwiek. Filozofowie ten rodzaj
macza [przyp. tłum.].
2
Dr F. R. Sztilmark zmarł w styczniu 2005 roku, odpo- orientacji zwą postawą joannicką� (wyprowa-
wiedziawszy jeszcze na mój list z propozycją wspólnego
dzaną z Ewangelii wg Św. Jana).
wystąpienia na forum międzynarodowym w obronie ścisłej
Joannicki mesjanistyczny człowiek czuje
biernej ochrony przyrody [przyp. tłum.].
się powołany do stworzenia na Ziemi wyższego
3
Przetłumaczony fragment pochodzi z książki: `til"mark
boskiego ładu..., chce przywrócić całą tę har-
F. R. 1996. Istoriografi� rossijskih zapovednikov
(1895 1995) [Historiografia rosyjskich zapowiedników
monię, którą nosi w sobie. Tak czuli to pierwsi
(1895 1995)]. LOGATA, Moskva, s. 340. [przyp. tłum.].
chrześcijanie i większość Słowian, zwłaszcza
Zapowiednik (oryg. zapovednik) to wielki rezerwat przy-
Rosjan. Mesjańskiego człowieka uwzniaśla nie
rody poddany ścisłej ochronie (Strict scientific reserve
żądza władzy, lecz uczucie pojednania i miłości.
obszar najwyższej bo 1-szej międzynarodowej rangi wg
klasyfikacji Światowej Unii Ochrony Przyrody IUCN).
On nie wprowadza podziałów by panować, ale
Z polskiego prawa (Ustawy o ochronie przyrody) kategoria ta
poszukuje tego co rozdzielone, by scalić. Nim nie
została usunięta w r. 1991, i dlatego krajową formą ochrony
kieruje uczucie podejrzliwości i nienawiści, a jest
obszarowej o najwyższej randze stał się odtąd park narodowy
pełen głębokiej ufności w naturę rzeczy� (N. O.
kategoria 2. wg IUCN, czyli obszar od samego powstania
tej koncepcji w USA o dualistycznie sprzecznych celach: po
łosskij, 1991, s. 244)5. Takiemu poglądowi na
części ochronie przyrody, po części masowym udostępnianiu
dla ludzi (czyli coś w rodzaju nie istniejącej jeszcze wtedy
koncepcji parków krajobrazowych) [przyp. tłum.].
4 5
W oryginale zapovednoe delo lub zapovednost [przyp. Losskij N. O. 1991. Uslovi� absol�tnogo dobra [Warunki
tłum]. absolutnego dobra]. Politizdat, Moskwa [przyp. tłum.].
112 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
świat odpowiadają różnorakie odcienie filozo- (o czym nieraz pisał z pogardą akademik E. Fie-
ficznego nauczania o moralnej ascezie, a także dorow), ani bezpłodnej tundry�. Ich ulubione
o ekologicznej etyce (G. Toro, L. Tołstoj, Albert czasowniki to: ujarzmić�, przebudowywać�,
Schweitzer, i inni). regulować�, kierować�.
Przeciwstawny typ stosunku człowieka do Paradoksem już jest więc sam fakt powstania
jego egzystencji, nazywany prometejskim�6 lub naukowych rezerwatów ścisłych przyrody w to-
heroicznym�, charakteryzuje się negatywnym talitarnym sowieckim państwie, utworzonym na
odbieraniem otaczającego świata, jako rzekomo takich wybitnie materialistycznych i ateistycz-
królestwa mroku i chaosu, a który to on (czło- nych zasadach. Ogromną w tym rolę odegrało
wiek) winien dopiero ukształtować swą orga- zjawisko socjalnej mimikry� (jakby ochron-
nizacyjną energią; on pełen jest żądzy władzy; nego ubarwienia� wg Weinera), kiedy entuzjaści
oddala się od Boga, pogrążając się coraz głę- ochrony przyrody potrafili przedstawić swoje
biej w świecie rzeczy. Sekularyzacja (odejście idee i zasady w formie doskonale pasującej do
od religii F. R. Sz.) to jego przeznaczenie, podstawowych wytycznych nowego systemu,
heroizm jego głównym życiowym odczuciem, zdołali otoczyć je aureolą materializmu i darwi-
a tragizm jego końcem. Takimi są narody nizmu, stworzyć podwaliny dla niezbędności za-
romańskie i germańskie�. Dalej łosskij pisał: chowania wzorców pierwotnej przyrody w celu
bolszewicki reżim jest parodią opartą na pro- współtworzenia dobrobytu dla mas w nowopow-
metejskim duchu... On wywołuje w rosyjskim lu- stającym społecznym ustroju....
dzie przerażenie, odwrócenie się i ukryty wzrost Teoria ścisłej ochrony przyrody od strony
religijności. Dlatego można mieć nadzieję, że po biologicznej opiera się na koncepcji równo-
upadku bolszewickiej władzy joannicki duch ro- wagi ekologicznej oraz zdolności żywej przy-
syjskiej kultury odtworzy się i wywrze pozytywny rody do samoorganizacji, jeśli tylko człowiek
wpływ na całą ludzkość� (ibidem, s. 245). nie wywiera na wszystko swego bezpośred-
Rzeczywistość jednak pokazuje, że filozof- niego wpływu. Z tego wypływa wyobrażenie
emigrant (wypędzony przez Lenina za granicę o przyrodniczym wzorcu, o słynnej zasadzie
w 1922 r.) nie docenił szkodliwego wpływu pro- nieinterwencji�, o ochronie pierwotnych (dzie-
meteizmu na Rosję i rosyjski naród. Idee przebu- wiczych�) fragmentów przyrody przyjmowa-
dowy i reorganizacji przyrody zapuściły głęboko nych za punkt odniesienia dla przekształceń
korzenie i w rosyjską ziemię. Pasjonaci-prome- gospodarczych. Dzięki usilnym osobistym sta-
tejczycy są żądni przekształceń i w przyrodzie raniom G. A. Kożewnikowa w latach 20. udało
i w społeczeństwie, to wieczni buntownicy i re- się przekonać odpowiednie państwowe gremia
wolucjoniści, niszczyciele dawnej wiary, woju- w Narodowym Komitecie Oświaty RSFR do
jący materialiści, żądni stania się pogromcami przyjęcia jego koncepcji przy tworzeniu systemu
żywiołów�. To oni pragną zawrócić bieg rzek, naukowych rezerwatów przyrody. Mimo wszyst-
budować na nich zapory-zatory przekształcające kich pózniejszych wstrząsów, wymuszonych
żyzne nadrzeczne ziemie uprawne w stęchłe kompromisów i wręcz skażeń�, te klasyczne
wodognojówki�7, oni nie życzą sobie nawet wi- podstawy teorii ścisłej ochrony przyrody udało
dzieć pierwotnej tajgi z jej masowymi owadami się zachować aż od najnowszych czasów. Otrzy-
mywały one wsparcie ze strony wszelakich na-
ukowych kręgów, przede wszystkim Akademii
6
W zachodnioeuropejskiej literaturze odpowiada temu po- Nauk ZSRR i Rosyjskiej Akademii Nauk, mię-
stawa faustowska , wg utworu Faust W. Goethego [przyp.
dzynarodowych instytucji, zwłaszcza w ramach
tłum.].
programów MBP i MAB, i skutecznie sprostały
7
Gra słów, zrozumiała dla nas, Polaków: zamiast oficjalnej
wymogom czasu, choć zarazem uległy pewnym
nazwy wodohranilia%0ńe (ochronny zbiornik zaporowy), tu
skażeniom pod wpływem ogólnopolitycznych
ironiczny nowotwór wodognoilia%0ńe wodna gnojówka
[przyp. tłum.]. czynników (przejawem tego np. entuzjastyczna
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 113
aklimatyzacja obcych gatunków w latach 30., przyrody (v zapovednom dele), ale i to okazało
wąsko-praktyczne ukierunkowanie tematyki się okresowym uwiedzeniem. Uważaliśmy wtedy
badań ochroniarskich w latach 50., czy narzu- za bardzo ważne by wyjmować� z sowieckiego
cona zmiana priorytetów� ostatnio, itp.). systemu wycinki ziemi z lasami, miastami i wo-
Trzeba koniecznie podkreślić, że w istocie dami, ograniczając w nich do minimum naciski
to rosyjskiej nauce przysługuje priorytet w za- gospodarowania (całkowicie wykluczyć go
kresie tworzenia idei ścisłej ochrony przyrody. się nie da). Uważam, że podstawa dla ścisłej
żaden kraj świata nie stworzył ścisłych rezer- ochrony przyrody (zapovednosti) leży przede
watów w oparciu o zasadę całkowitej niein- wszystkim w sferze moralno-obyczajowej lub
terwencji ze strony człowieka w przyrodnicze nawet religijnej. Ale nie dlatego, że przyroda
procesy, czyli z pozostawieniem samej przyro- i jej twory (rośliny, zwierzęta) mają jakieś swoje
dzie określonych możliwości dla samoistnego prawa, jak to twierdzi Władimir Borejko za fi-
działania. Przypomnimy, że ekolodzy nasze lozofami Zachodu, a z powodu ludzkich idei
zapowiedniki� nazywali laboratoriami przy- wyższego, duchowego, rzędu, o czym tak trafnie
rody� (w nie w przyrodzie�, jak zwykle pisze powiedział W. I. Talijew. U fundamentu tego
się o nich dzisiaj). W tym należy dostrzec nie wszystkiego jest poczucie umiłowania przyrody,
tylko głęboki sens naukowy, ale i najwyższy ukorzenie się przed nią, przed tym co w niej
aspekt moralno-etyczny. Bardzo znamienne, że niepoznawalne, a co każdy może nazwać po
praktyczni Amerykanie, stworzywszy bardzo swojemu Bogiem, Kosmosem, a zwłaszcza
dobrze zorganizowany system parków naro- twórczą siłą Wszechświata. Samo zachwycanie
dowych, rezerwatów i nawet obszarów dzikiej się jej kreacjami, bez naruszania właściwej dla
przyrody (wilderness area�), nie zdołali jednak niej harmonii oto prawdziwa ścisła ochrona
wydzielić wycinków dla ochrony tak całkowicie przyrody. Można temu nadawać naukowy,
ścisłej (Prilepskij, Janickij 1995, i inni). a właściwie naukopodobny sens, rozważając
Dlatego nie przypadkiem w pierwszym o wzorcach, wyjściowych punktach odniesienia
okresie sowiecko-amerykańskich naukowych (jakby naturalnych znakach orientacyjnych),
kontaktów z lat 70. to oni zazdrościli nam, o bioróżnorodności, ale jestem przekonany, że
zaznajamiając się z naszymi zapowiednikami. u podstawy wszelkiej ludzkiej działalności leżą
A teraz, kiedy działacze Ministerstwa Przyrody przede wszystkim uczucia, a dopiero potem
Rosyjskiej Federacji i SoES (SocjoEkologicze- potrzeba poznania. Możliwe, że nie odpowiada
skogo Sojuza) podjęli kurs na konwergentne to współczesnej ludzkiej cywilizacji, w swej
upodobnienie� naszych zapowiedników do istocie technogennej, ale właśnie po to jest ścisła
ichnich parków narodowych, sytuacja odwró- ochrona, aby dać możność zabezpieczenia twór-
ciła się diametralnie. Obecnie to nasi urzędnicy czych modeli przyrody, a nie tylko wytworów
posyłają do USA dyrektorów zapowiedników, naszych rąk. Samochód i komputer są wspaniałe
by ci przejmowali cudze doświadczenie (zamiast w oczach ich twórców, ale one są wtórne, oraz
przekazywania swego własnego) . jednakowe i w Afryce, i na biegunach. W obronie
pierwotnej materii gleby, lasu, wyjściowych
biocenoz planety ktoś powinien stanąć przeciw
fRagmENT 28
jej niszczeniu. Ludzie mogą sobie żyć i w mia-
W pewnym okresie wydawało mi się, że stach, i w sadach, i w parkach, natomiast za-
znalazłem dla mych słabych sił mocny punkt powiedniki winny pozostać bezludnymi oto
oparcia w działalności w zakresie ścisłej ochrony w czym tkwi istota rzeczy, jak dotąd niedościgła,
i to nie tylko z powodu (technokratycznej) cy-
wilizacji, ale i z powodu niemocy naszych
8
Przetłumaczony fragment pochodzi z książki: `til"mark
ekologów. Właściwie to nawet oni twierdzą, że
F. R. 2006. Ot%0ńet o pro~ytom [Obrachunek z życiem]. LO-
GATA, Moskva, s. 493 494. [przyp. tłum.]. prawdziwa ochrona ścisła przyrody prowadzi
114 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
do jej degradacji, potrzebując ponoć nieustannej tylko w najnowszą technikę informatyczną, ale
ingerencji, kontroli i regulacji, to oni nalegali i w stopnie naukowe, widzi dziś we mnie coś
na upodobnienie zapowiedników do parków na- w rodzaju skamieliny�, której nie powinno się
rodowych, proklamowali zintegrowanie ochra- brać poważnie. Po drugie, nie jestem też w stanie
nianych obszarów w jedną całościową socjalną formułować jakieś nowe teorie i postulaty, które
sferę. Ujmując krótko, zniszczyli tajemność za- by się nadawały do praktycznego zastosowania
povednosti. Mówiąc dobitniej, my nie musimy w obecnym czasie.
nawet wiedzieć, co będzie zachodziło w za- Podążając za testamentami Wiernadskiego
powiednikach, niech to sobie poznają dopiero i Mojsejewa, myśląc o ekologicznej alternatywie
potomkowie naszych potomków, bo od nas i noosferycznym rozwoju, można sobie wy-
wymagane jest tylko jedno nieingerencja, obrazić, że zapowiedniki są jednak zwiastunami
pozostawienie wybranych fragmentów przy- przyszłej harmonii pomiędzy przyrodą a człowie-
rody w spokoju, zapobieganie jakimkolwiek kiem, jakby zawiązkami noosfery9 (coraz częściej
do nich wtargnięciom, czy to gospodarzy, się o tym mówi). Jeszcze I. A. Jefremow w swej
czy kłusowników, czy ekologów-poprawiaczy Mgławicy Andromedy� przepowiadał, że połowa
Natury [wytłuszczenie pochodzi od tłumacza]. planety będzie kiedyś oddana pod zapowiedniki
Ale dziś nawet mówić o tym nie wypada bo naturalnie, w innym, bardziej szerokim znaczeniu
wyśmieją... Jeśli cała społeczność jest ciężko tego pojęcia. Możliwe nawet, że pełna (absolutna)
chora, to naiwnością jest oczekiwać, że może ścisła ochrona przyrody okaże się kiedyś zbędna,
się uratować pod ekologicznymi szyldami jakaś tak jak zamki na drzwiach zbędne są w społecz-
jej cząstka. ności bez złodziei i przestępców. Zapowiedniki
Cóż czynić w takiej sytuacji? Pisać piękno- przyszłości to zatem nie składnica zakazów, ale
duche wezwania o prawach przyrody, podczas kraina spotkań i wzajemnego poszanowania. Wy-
gdy w zapowiednikach panoszą się wszelkiego daje mi się, że poezja może wyrazić to wszystko
rodzaju bandyci i ustawicznie są zacierane gra- lepiej, niż nauka .
nice (polować z helikopterów latają tam już nie
Przedruk za zgodą wydawnictwa
tylko bogaci przestępcy, ale i pierwsze osoby
LOGATA, Moskwa
państwa). Najprościej, oczywiście, jest rzetelnie
rejestrować to co zachodzi, i podawać do pu-
Tłumaczenie obu fragmentów: Ludwik Tomiałojć
blicznej wiadomości. Ale, po pierwsze, ja już nie
kontroluję sytuacji, pozostając w tyle za życiem
tak informacyjnie jak i technicznie, oraz zbyt
9
Noosfera pojęcie stworzone przez P. Teilharda de
mało kontaktuję się z pracownikami zapowied-
Chardin (1966), w ramach jego wizji świata zmierzającego
ników. A wyrosłe w międzyczasie pokolenie
ku wytworzeniu globalnej świadomości (noosfery, obok dal-
zębatych wilczków�, którzy wyposażyli się nie szego rozwoju biosfery) [przyp. tłum].
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 115
aCTIONS fOR wIld PlaNTS
the plant conservation). W sumie, w trakcie kon-
6. kONfERENCja PlaNTa EuROPa
ferencji wygłoszono 22 referaty. Część referatów
kRaków,
przedstawiała syntetyczne analizy zagadnień
INSTyTuT bOTaNIkI Im. w. SzafERa
ochrony przyrody i krajobrazu w skali Europy (np.
POlSkIEj akadEmII Nauk,
Improved knowledge on European plant species
23 27 maja 2011 R.
in relation to reporting obligations under policy
instruments , The rural landscapes of Europe ),
actions for wild Plants
część natomiast miała zakres krajowy (np. Ex
6th Planta Europa Conference
situ plant conservation in Ukraine , Conservation
kraków,
the w. Szafer Institute of botany of Polish of vascular plant diversity in Bulgaria current
academy of Sciences, 23 27 may 2011
state ) lub prezentowała case studies ilustrujące
przykładowe zagadnienia problemowe (np.
SPRawOzdaNIE
Large-scale surveys of polypore fungi in Finnish
conservation areas , Plant succession in old fields
in Mediterranean saline steppes ). Pełne spektrum
Kolejna już z rzędu, 6. Konferencja organizacji
zagadnień prezentuje plan wystąpień oraz zestaw
Planta Europa, zatytułowana Actions for Wild
abstraktów zawarty w konferencyjnej książce
Plants , zorganizowana została przez Komitet Ste- abstraktów (Mirek et al. 2011a) Ryc. 1. Wiele
rujący tej organizacji przy współudziale Komitetu
szczegółowych zagadnień zostało też zaprezento-
Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk oraz
wanych w trakcie bardzo udanej sesji posterowej
Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Aka- (postery były poza tym dostępne przez cały czas
demii Nauk (przewodniczącym Komitetu Orga- trwania konferencji), która cieszyła się dużym
nizacyjnego był prof. dr hab. Zbigniew Mirek).
Konferencja odbyła się w dniach 23 27 maja 2011
roku w Instytucie Botaniki im. W. Szafera Polskiej
Akademii Nauk w Krakowie. Jej tematyka objęła
szerokie spektrum zagadnień związanych z zagro-
żeniami i ochroną różnorodności szaty roślinnej
Europy w świetle zadań sformułowanych w Euro-
pejskiej Strategii Ochrony Roślin (European Plant
Conservation Strategy EPCS). Zgodnie z zamy-
słem, zarówno zamówione referaty wprowadza-
jące jak i same sesje referatowe zorganizowane
były w oparciu o trzy grupy zagadnień wynika-
jące z celów (ang. objectives) sformułowanych we
wspomnianej Strategii: 1) Cel 1: poznanie i do-
kumentacja różnorodności świata roślinnego (ang.
understanding and documenting plant diversity);
2) Cel 2: ochrona różnorodności świata roślin-
nego (ang. conserving plant diversity); 3) Cele
3 5: zrównoważone wykorzystanie różnorod-
ności świata roślinnego, upowszechnianie wiedzy
i świadomości dotyczącej różnorodności świata
roślinnego oraz zwiększanie możliwości ochrony
świata roślinnego (ang. using plant diversity su-
stainably, promoting education and awareness
Ryc. 1. Książka abstraktów strona tytułowa.
about plant diversity and increasing capacity for
fig. 1. The book of abstracts title page.
116 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
Park Narodowy); w ich ramach prezentowano
zagadnienia związane z bioróżnorodnością
i ochroną przyrody na omawianych terenach
(na tle Małopolski i całego kraju) oraz specyfikę
zagrożeń, a także realizowanych strategii i form
ochrony. Dla uczestników sesji terenowych
przygotowano przewodnik (Mirek et al. 2011b)
Ryc. 2 w którym scharakteryzowano zarówno
odwiedzane Parki Narodowe i problematykę ich
ochrony, jak i całokształt zagadnień ochrony
przyrody w województwie małopolskim.
Konferencja zgromadziła uczestników zaj-
mujących się różnymi aspektami ochrony flory
i mykobioty Europy z większości krajów euro-
pejskich, dzięki czemu spełniła doskonale rolę
ogólnoeuropejskiego forum wymiany doświad-
czeń, podsumowań dotychczasowych działań
i dyskusji na temat dalszych perspektyw realizacji
Europejskiej Strategii Ochrony Roślin.
W konferencji wzięło udział 80 uczestników,
z czego 51 z zagranicy. Reprezentowanych było
w sumie 19 krajów naszego kontynentu. W kon-
ferencji wzięli udział także m.in. przedstawiciele
Ryc. 2. Przewodnik terenowy strona tytułowa.
Krajowej oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony
fig. 2. The field guide title page.
Środowiska, Instytutu Ochrony Przyrody PAN
zainteresowaniem, a zaprezentowane podczas niej oraz szeregu najważniejszych ośrodków aka-
postery stanowiły podstawę ożywionej dyskusji. demickich w Polsce. Wśród organizacji zagra-
W sumie przedstawiono 28 posterów, prezentu- nicznych i międzynarodowych reprezentowane
jących zagadnienia wpisujące się w główne bloki były m.in.: Rada Europy (Council of Europe),
tematyczne konferencji (por. wyżej). Po każdej European Topic Centre on Biological Diversity,
z serii referatów odbywały się panele dysku- Plantlife International, European Council of Con-
syjne, które pozwalały na wymianę doświadczeń servation of Fungi, ArtDatabanken Swedish
oraz próby sformułowania dalszych konkret- Species Information Centre, F�d�ration des Con-
nych zadań, na jakich powinna koncentrować się servatoires Botaniques France, a także wiele
ochrona szaty roślinnej Europy w najbliższych instytucji badawczych uniwersyteckich oraz re-
latach. Wymiernym efektem dyskusji było opraco- prezentujących narodowe akademie nauk.
wanie i przyjęcie w trakcie konferencji oficjalnego Zgodnie z tradycją konferencji Planta Eu-
dokumentu Planta Europa nazwanego Deklaracją ropa, zagadnienia prezentowane i dyskutowane
Krakowską ( Kraków Declaration ) por. od- na spotkaniu zostaną również opracowane
rębny tekst w niniejszej publikacji. Dokument ten w rozszerzonej formie artykułów i opubliko-
zostanie przedstawiony także na, poświęconych wane w recenzowanym wydawnictwie pokon-
ochronie różnorodności biologicznej, oficjalnych ferencyjnym, wraz z dodatkowymi materiałami
obradach organów ogólnoeuropejskich, jak Rada będącymi rezultatem konferencji, w tym przede
Europy (Council of Europe). wszystkim Deklaracją Krakowską . To ogólno-
W ramach konferencji zorganizowano trzy dostępne wydawnictwo będzie stanowiło trwałą
tematyczne sesje terenowe (Tatrzański Park Na- formę upowszechnienia dorobku przedstawia-
rodowy, Pieniński Park Narodowy, Ojcowski nego tu spotkania naukowego.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 117
lITERaTuRa
Na marginesie warto dodać, że drugi (obok
Komitetu Ochrony Przyrody PAN) współorgani-
Mirek Z., Nikel A., Paul W., Ronikier M. (eds). 2011a.
zator Konferencji Instytut Botaniki im. W. Sza-
6th Planta Europa Conference Actions for wild plants ,
fera PAN, jest jedynym dotychczas krajowym
W. Szafer Institute of Botany PAS, Kraków, 23 27 May
członkiem Planta Europa , corocznie organi-
2011. Book of abstracts. Committee on Nature Conserva-
zującym po kilka spotkań naukowych o zasięgu tion PAS, W. Szafer Institute of Botany PAS, Kraków.
krajowym i międzynarodowym, w tym o tema-
Mirek Z., Paul W., Ronikier M. 2011b. 6th Planta Europa
tyce odpowiadającej zagadnieniom, którym po- Conference Actions for wild plants , W. Szafer Institute
of Botany PAS, Kraków, 23 27 May 2011. Field guide.
święcona była konferencja.
Committee on Nature Conservation PAS, W. Szafer In-
stitute of Botany PAS, Kraków.
Zbigniew Mirek, Wojciech Paul
Uczestnicy 6. Konferencji Planta Europa przed budynkiem Instytutu Botaniki PAN w Krakowie (fot. K. Romeyko-Hurko).
The participants of the 6th Planta Europa Conference in front of the Institute of Botany PAS in Kraków (phot. K. Romey-
ko-Hurko).
1 A. Medwecka-Kornaś (Polska/Poland), 2 A. Kalinowska (Polska/Poland), 3 M. Ronikier (Polska/Poland), 4 R. Kanka
(Słowacja/Slovakia), 5 I. Resler (Ukraina/Ukraine), 6 M. Aronsson (Szwecja/Sweden), 7 N. Shyian (Ukraina/Ukraine),
8 A. Alanen (Finlandia/Finland), 9 V. Melnyk (Ukraina/Ukraine), 10 A. Kapler (Polska/Poland), 11 C. Wigermo
(Szwecja/Sweden), 12 J. Puchalski (Polska/Poland), 13 M. Edqvist (Szwecja/Sweden), 14 M. Niemczyk (Polska/
Poland), 15 %7ń. `�pkov� (Francja/France), 16 H. Eeronheimo (Finlandia/Finland), 17 M. Peregrym (Ukraina/Ukraine),
18 A. Tashev (Bułgaria/Bulgaria), 19 A. Golubenko (Ukraina/Ukraine), 20 P. Bardin (Francja/France), 21 F. Boillot
(Francja/France), 22 O. Valuyskikh (Rosja/Russia), 23 J. J. Wójcicki (Polska/Poland), 24 E. Ingel�g Lakomaa (Szwecja/
Sweden), 25 E. Pisarczyk (Polska/Poland), 26 S. Rometsch (Szwajcaria/Switzerland), 27 T. Nowak (Polska/Poland),
28 I. Rashal (łotwa/Latvia), 29 S. Juznas (Litwa/Lithuania), 30 V. Vladimirov (Bułgaria/Bulgaria), 31 E. Fern�ndez-
Galiano (Francja/France), 32 M. Combik (Polska/Poland), 33 G. Pronkina (Rosja/Russia), 34 A. Shevkunova (Białoruś/
Belarus), 35 J. R. Naujalis (Litwa/Lithuania), 36 O. Maslovsky (Białoruś/Belarus), 37 L. Andrianos (Grecja/Greece),
38 H. H�rtel (Czechy/Czech Republic), 39 C. Bonomi (Włochy/Italy), 40 E. Maloupa (Grecja/Greece), 41 T. Ingel�g
(Szwecja/Sweden), 42 J. W. Sneep (Holandia/The Netherlands), 43 Z. Mirek (Polska/Poland), 44 P. Ferrandis (Hiszpania/
Spain), 45 E. Mart�nez-Duro (Hiszpania/Spain), 46 E. Kemppainen (Finlandia/Finland), 47 K. Junninen (Finlandia/Finland),
48 A. S�rbu (Rumunia/Romania), 49 C. Perini (Włochy/Italy), 50 M. ławrynowicz (Polska/Poland), 51 B. Teteryuk
(Rosja/Russia), 52 W. Paul (Polska/Poland), 53 E. Radford (Wielka Brytania/United Kingdom).
118 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
laudaCja Na CzEŚć PROf. dR hab.
Planta Europa [...] pięciu Nagród Srebrnego
ROmualda OlaCzka z OkazjI
Liścia dla osób mających szczególne zasługi
NadaNIa mu NagROdy SIlVER lEaf
w ochronie świata roślin w Europie. [...]
PlaNTa EuROPa
Przy tej okazji chciałbym podziękować
(Ceremonia rozdania nagród Planta Europa podczas ArtDatabanken Swedish Species Information
VI Konferencji Planta Europa, 24 maja 2011 r.,
Centre za wsparcie finansowe udzielone Planta
Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN w Krakowie;
Europa przy realizacji tych odznaczeń.
Prowadzenie i przemowa: dr Jan Willem Sneep1)
[...] Zanim jednak Prezydent Planta Europa,
prof. Anca S�rbu, wręczy nagrodzonym wspo-
laudation in honor of prof. dr hab. Romuald
mniane medale, chciałbym krótko przybliżyć
Olaczek on the occasion of conferring him
sylwetki wyróżnionych osób. [...]
the Silver leaf Planta Europa award
Kolejna Nagroda Srebrnego Liścia
(The ceremony of presenting Planta Europa awards
wręczona zostanie geografowi i botanikowi
during 6th Planta Europa Conference, 24 May 2011 r.,
(specjalizującemu się w geobotanice), od
the Institute of Botany of the Polish Academy of
lat zaangażowanemu w ochronę przyrody,
Sciences in Kraków; hosting and speech:
dr Jan Willem Sneep) a w szczególności w ochronę flory i roślinności,
profesorowi Romualdowi Olaczkowi.
W latach 1976 1981 był on dyrektorem
Panie i Panowie,
Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersy-
tetu łódzkiego, w latach 1981 1993 kierowni-
Zostaliście zaproszeni, jako członkowie
kiem Katedry Botaniki, a w latach 1993 2004
Planta Europa, do nominowania osób do nagród
był dyrektorem Instytutu Ekologii i Ochrony
Planta Europa w terminie do dnia 10 stycznia
Środowiska Uł. W 1991 roku stworzył tam
2011 niniejszym, chciałbym podziękować za
pierwszy w Polsce uniwersytecki kierunek stu-
wasze nominacje.
diów Ochrona środowiska , obejmujący obok
Jak Państwu wiadomo, Planta Europa dys-
przedmiotów przyrodniczych, również prawne
ponuje dwoma rodzajami nagród: Nagrodą im.
i ekonomiczne aspekty ochrony przyrody, przy-
Jeana-Paula Gallanda oraz Nagrodą Srebrnego
jęty jako wzorcowy dla innych uczelni tworzą-
Liścia ( Silver Leaf Award ). [...]
cych ten kierunek w Polsce.
Oba rodzaje nagród były po raz pierwszy
Był głównym inicjatorem wprowadzenia do
przyznane na II Konferencji Planta Europa
polskiego prawa i praktyki konserwatorskiej
w Uppsali (Szwecja) w czerwcu 1998 roku.
pojęcia użytku ekologicznego. Idee i formy
Nagrody Srebrnego Liścia są przyznawane
ochrony przyrody wypracowane w Polsce sze-
w uznaniu szczególnych dokonań w dziedzinie
rzył poza granicami na międzynarodowych
ochrony roślin w Europie. Podczas każdej kon-
zjazdach i konferencjach naukowych. Był za-
ferencji Planta Europa przyznawane są co naj-
praszany do wygłoszenia serii wykładów w Fin-
mniej trzy takie nagrody.
landii i Niemczech. Znakomity znawca roślin,
Panie i Panowie,
obok pracy naukowej popularyzuje szeroko
W oparciu o otrzymane nominacje [...],
wiedzę na ich temat w społeczeństwie wyko-
Komitet Sterujący Planta Europa zdecydował
rzystując swoje wykształcenie pedagogiczne,
o przyznaniu na niniejszej, VI Konferencji
talent pisarski i edytorski oraz zamiłowanie do
fotografowania.
1
Tytuł w obu wersjach językowych, skróty, drobne zmiany Jego funkcje związane z ochroną przyrody
kolejności oraz tłumaczenie tekstu z jęz. angielskiego po-
obejmowały (lub nadal obejmują):
chodzi od redakcji.
y członkostwo Komitetu Człowiek i Środo-
Tekst niniejszej laudacji jest przedrukiem tekstu, który ukazał
wisko PAN;
się w Wiadomościach Botanicznych 57(3 4) 2013: 145 146
[przyp. red. Biuletynu... ]. y członkostwo Komitetu Ekologii PAN;
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 119
y członkostwo Komitetu Botaniki PAN; y Monografia Załęczańskiego Parku Krajobra-
y członkostwo Komitetu Ochrony Przyrody zowego (1986),
PAN; y Główne problemy ochrony zasobów geno-
y członkostwo Zarządu Głównego Ligi wych roślin (1986),
Ochrony Przyrody ogólnokrajowej, poza- y Projekt ekologicznego systemu obszarów
rządowej organizacji, w której przez wiele lat chronionych Polski Środkowej (1987),
był odpowiedzialny za wydawnictwa; y Zasoby glebowe i roślinne użytkowanie,
y członkostwo Rad Naukowych: Instytutu zagrożenie, ochrona (redakcja; 1988),
Ochrony Przyrody PAN, Instytutu Botaniki y Słownik szkolny. Ochrona przyrody i środo-
PAN i Kampinoskiego Parku Narodowego; wiska (1999),
y członkostwo Państwowej Rady Ochrony y Ochrona środowiska i żywych zasobów przy-
Przyrody od roku 1988; w latach 1991 1994 rody (współautorstwo z A. U. Warcholińską;
Przewodniczący Rady; 1999),
y członkostwo Rady ds. Leśnictwa przy Mini- y monumentalnego dzieła Skarby przyrody
strze Ochrony Środowiska, Zasobów Natu- i krajobrazu Polski (2010),
ralnych i Leśnictwa (1990 1993). y licznych wydawnictw popularnonaukowych
Był on także redaktorem lub członkiem re- i popularnych LOP, w tym plansz edukacyj-
dakcji czasopism związanych z botaniką oraz nych Rośliny chronione Polski ,
ochroną przyrody: y kilku całościowych opracowań dotyczących
y Acta Universitatis Lodzensis Folia Sozo- stanu ochrony przyrody w Polsce.
logica Dzięki jego inicjatywie i dokumentacji na-
y Monographiae Botanicae, ukowej ustanowiono wiele nowych obiektów
y Aura ochrony przyrody2.
y Fragmenta Floristica et Geobotanica Komitet Sterujący Planta Europa z wielką
y Ochrona Przyrody. przyjemnością zdecydował o nadaniu Nagrody
Jest autorem ponad 150 publikacji po- Srebrnego Liścia prof. dr hab. Romual-
święconych ochronie przyrody; zarówno prac dowi Olaczkowi.
o charakterze naukowym jak i opracowań po-
pularnonaukowych, a także podręcznikowych,
między innymi takich jak:
y Światowa strategia ochrony przyrody (prze- 2
tj. rezerwatów, pomników przyrody, parków krajobrazo-
kład polski; 1985), wych [przyp. red.]
120 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
dEklaRaCja kRakOwSka 2011
2011 2020, zatwierdzonej na 10. Konferencji
PlaNTa EuROPa1
Stron Konwencji o Różnorodności Biologicznej
w Nagoya, oraz z uznaniem przyjmują tę zak-
Planta Europa
tualizowaną Strategię globalną, która pozo-
kraków declaration 2011
staje niezastąpionym w skali ogólnoświatowej
ramowym dokumentem dla ochrony bioróżno-
rodności w świecie roślin i grzybów.
z uznaniem przyjmują zatwierdzenie na
10. konferencji Stron konwencji o Różno-
rodności biologicznej (Cbd) celów dla całego
planu strategicznego Cbd i podkreślają wkład,
jaki działania na rzecz tak europejskiej jak i świa-
towej strategii ochrony roślin wnoszą do realizacji
celów przyjętych na konferencji w Nagoya2.
z uznaniem przyjmują i popierają komu-
nikat komisji Europejskiej: Nasze ubezpie-
czenie na życie i nasz naturalny kapitał unijna
strategia ochrony różnorodności biologicznej
Uczestnicy VI Konferencji Planta Europa na okres do 2020 r. oraz popierają jego cel,
(odbywającej się pod hasłem Actions for Wild którym jest wdrażanie prawdziwie zrównowa-
Plants ), która odbyła się w dniach 23 27 maja żonego rozwoju w Europie, tj. realizowanego
2011 roku w Krakowie, poświęconej problema- bez utraty bioróżnorodności kontynentu.
tyce ochrony flory i roślinności Europy: zwracają uwagę na stałe zaangażowanie
z uznaniem stwierdzają postęp we wdra- Rady Europy w globalną Strategię Ochrony
żaniu programu Europejska Strategia Roślin odnotowując jej bieżący wkład w zwal-
Ochrony Roślin (2008 2014): zrównoważona czanie obcych gatunków inwazyjnych i w sfor-
Przyszłość dla Europy ( a Sustainable fu- mułowanie kodeksu postępowania w zakresie
ture for Europe: the European Strategy for handlu obcymi roślinami uprawnymi.
Plant Conservation 2008 2014 (ESPC) ), Jednakże, zauważając brak postępu w reali-
opracowanej przez sieć Planta Europa na konfe- zacji celów ESPC ukierunkowanych na ochronę
rencji w Rumunii w 2007 roku. W szczególności różnorodności biologicznej na obszarach rol-
dotyczy to celów związanych z tworzeniem kry- niczych (Cel 6) poprzez ich zrównoważone
tycznych wykazów gatunków, oceną potrzeb użytkowanie (Cel 12), oraz brak znaczącego
ochrony, ochroną Ostoi Roślinnych (Important postępu w rozwoju potencjału ochrony roślin
Plant Areas IPA), ochroną ex situ gatunków ro- w Europie (Cel 15), jak również potwierdzając
ślin, ochroną różnorodności genetycznej roślin, wzrost współczesnych zagrożeń dla bioróżnorod-
utrzymywaniem pod kontrolą obcych gatunków ności dzikich roślin, grzybów oraz całej szaty
inwazyjnych i stymulowaniem wzrostu świado- roślinnej, uczestnicy VI Konferencji Planta Eu-
mości społecznej na temat ochrony świata roślin ropa uznają potrzebę wzmożenia skoordynowa-
i grzybów. nych wysiłków dla:
Po raz kolejny podkreślają znaczenie, 1. wzmocnienia działań wspierających
jakie ESPC miała dla tworzenia zaktualizo- funkcjonowanie obecnie istniejącej sieci eko-
wanej globalnej Strategii Ochrony Roślin logicznej Europy z podstawowymi obszarami
1 2
Tłumaczenie tekstu z jęz. angielskiego pochodzi od re- Konferencja odbyła się w dniach 18 29 pazdziernika
dakcji. 2010 r. [przyp. red.]
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 121
chronionymi zaproponowanymi w sieciach: Na- czącej części zasobów na te programy rolno-
tura 2000, Emerald, Ostoi Roślinnych (Impor- środowiskowe, które są oparte na sposobach
tant Plant Areas IPA) oraz krajowymi sieciami gospodarowania korzystnych dla bioróżno-
ekologicznymi połączonymi ze sobą natural- rodności, zgodnie z zasadą: publiczne pie-
nymi korytarzami ekologicznymi i tworzącymi niądze dla publicznego dobra .
zieloną infrastrukturę kontynentu. Wymaga 3. Poprawy gospodarki w lasach będą-
to zachowania i polepszenia funkcjonowania cych pod ochroną oraz lasach gospodar-
istniejących już korytarzy ekologicznych oraz czych w celu utrzymania bioróżnorodności
przywrócenia lub udrożnienia ich w regionach roślin oraz grzybów, będącej wskaznikiem
Europy o dużej fragmentacji krajobrazu. ich wysokiej wartości dla ochrony przyrody.
2. zachowania różnorodności roślin na W szczególności dla utrzymania ciągłości ist-
obszarach rolniczych oraz szybkiej reakcji na nienia starodrzewu oraz martwego drewna w la-
wzrastające tempo negatywnych zmian w spo- sach, co jest kluczowe dla egzystencji wielu
sobach użytkowania ziemi na obszarze Europy gatunków grzybów czy mszaków.
(zwłaszcza poprzez intensyfikację użytkowania W tym kontekście Planta Europa popiera
oraz porzucanie tradycyjnych form użytkowania zawarcie powyższych zasad w przygotowy-
gruntów), połączonych z fragmentacją krajo- wanym, prawnie wiążącym porozumieniu do-
brazu, co zagraża utrzymaniu dotychczasowego tyczącym lasów w Europie, negocjacje na temat
poziomu różnorodności biologicznej świata ro- którego mają się rozstrzygnąć w Oslo podczas
ślinnego na obszarze Europy. FOREST EUROPE Ministerialnej Konferencji
W szczególności: w Sprawie Ochrony Lasów w Europie (FOREST
y zwiększenia wsparcia dla działań, które EUROPE: Ministerial Conference on the Protec-
utrzymują różnorodność siedliskową zwią- tion of Forests in Europe) w czerwcu 2011 roku
zaną z obszarami rolnymi o wysokiej war- roku, który ONZ ogłosiło Międzynarodowym
tości przyrodniczej w całej Europie (łąki Rokiem Lasów.
kośne, pastwiska alpejskie, pastwiska leśne, 4. kontynuowania pomocy w rozwoju
wypasane zbiorowiska leśne itp.), a wyni- i promocji ogólnoeuropejskiej strategii do-
kającą ze zróżnicowanego sposobu gospo- tyczącej obcych gatunków inwazyjnych
darowania; określającej rozwiązania, które zapobiegną,
y zwrócenia większej uwagi na zachowanie powstrzymają i będą monitorować inwazje
historycznego krajobrazu ukształtowanego biologiczne, szkodliwe dla rodzimej różno-
przez tradycyjną gospodarkę (np. eksten- rodności roślin, w tym niekontrolowane wpro-
sywnie użytkowanych sadów, winnic, gajów wadzanie takich gatunków wykorzystywanych
oliwnych i związanych z nimi starych odmian do produkcji biopaliw, które są potencjalnie
uprawnych), jako ważnych elementów zróż- inwazyjne w stosunku do naturalnych siedlisk.
nicowania kultury europejskiej, wspierają- W tym kontekście Planta Europa wskazuje na
cych znacząco zróżnicowanie roślin; istniejącą możliwość wpływu na powstający
y zapobiegania dalszemu zalesianiu zbioro- obecnie, unijny dokument prawny dotyczący
wisk stepowych Europy Wschodniej jed- gatunków inwazyjnych.
nych z najbogatszych zbiorowisk trawiastych 5. Coraz pełniejszego uświadamiania
w Europie; znaczenia udziału społeczeństwa w ochronie
y zwiększenia nacisku na europejskie rządy świata roślinnego poprzez wzmacnianie zaan-
i instytucje, w szczególności na Parlament gażowania obywateli np. w formie wspierania
Europejski, w celu przeprowadzenia pod- grup wolontariuszy monitorujących oraz ochra-
stawowej reformy we Wspólnej Polityce niających populacje dzikich gatunków roślin
Rolnej (Common Agricultural Policy CAP) oraz ich siedliska (działanie promowane podczas
w 2013 roku, aby zapewnić skierowanie zna- Europejskiego Roku Wolontariatu 2011).
122 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
6. Podwojenia wysiłków na rzecz rozwoju ważnych dla zachowania różnorodności roślin
metod nauczania ochrony roślin, takich jakie i grzybów, a służących utrzymaniu integralności
są wykorzystywane w strategii edukacyjnej i różnorodności siedlisk w sytuacji zagrożeń
nauczanie przedmiotów ścisłych i przyrod- zmianami klimatycznymi.
niczych przez dociekanie naukowe (odkry- Wzrastających zagrożeń dla różnorodności
wanie) IbSE (Inquiry based Scientific biologicznej roślin ze strony niezrównoważo-
Education), które będą trwale wpływać za- nego, żywiołowego rozwoju turystyki i rekreacji
równo na nauczycieli jak i uczących się, wy- na obszarach chronionych, szczególnie na tere-
rabiając w młodszych pokoleniach postawy nach górskich oraz w ekosystemach jeziornych
służby, społecznego zaangażowania oraz i nadmorskich.
opieki nad roślinami. Poważnych socjo-ekonomicznych i poli-
7. wzrostu inwestycji na rzecz zwiększenia tycznych wyzwań pojawiających się w związku
możliwości ochrony świata roślinnego, szcze- z wprowadzaniem organizmów modyfikowa-
gólnie przez ustanawianie internetowego do- nych genetycznie (GMO) do europejskich ob-
stępu do danych na temat roślin i grzybów szarów rolniczych organizmów stanowiących
z wykorzystaniem wspólnych standardów; nie tylko potencjalnie niezwykle poważne za-
podnoszenie poziomu wiedzy taksonomicznej grożenie dla bioróżnorodności, ale także zagro-
i rozwijanie terenowych umiejętności badaw- żenie o skutkach nieodwracalnych.
czych w dziedzinie czynnego gospodarowania Sformułowania szerokiego przesłania od-
zasobami roślin i grzybów; dotyczy to także wołującego się do powszechnie przyjmowa-
umożliwienia szerszego, ogólnoeuropejskiego nych systemów wartości, dotyczącego ochrony
zaangażowania w inicjatywy takie jak Dyrek- naszych naturalnych zasobów florystycznych
tywa INSPIRE, EDIT, PESI i Catalogue of Life i mykologicznych: zasoby te musimy chronić
(programy rozwoju taksonomii i systematyki). nie tylko ze względu na korzyści rozumiane
8. wzmocnienia współpracy partnerskiej w sensie bezpośrednim, ale także ze względu
pomiędzy specjalistami od ochrony wszyst- na wartości ekonomiczne czy ekologiczne,
kich grup organizmów (flora, mykobiota jakie stanowią one dla duchowego rozwoju
i fauna), w tym współpracy transgranicznej, człowieka i, co szczególnie istotne, ze względu
ważnej w szczególności tam, gdzie granice na moralną odpowiedzialność, jaką my, lu-
polityczne przecinają jeden i ten sam region dzie, ponosimy za bezcenne dary przyrody.
biogeograficzny.
Na koniec, uczestnicy VI Konferencji Planta
Oprócz podkreślenia konieczności zwrócenia
Europa serdecznie dziękują Instytutowi Botaniki
większej uwagi na proces realizacji poszczegól-
im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Kra-
nych celów ESPC, uczestnicy VI Konferencji
kowie za organizację Konferencji.
Planta Europa odnotowują także potrzebę pil-
nego zajęcia się problemami dotyczącymi:
Przyjęte przez uczestników VI Konferencji
Braku świadomości istnienia elastycznych
i Komitet Sterujący Planta Europa
reżimów gospodarowania (adaptive management
regimes), kluczowych dla wszystkich obszarów
Kraków, Polska, 26 maja 2011 r.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 123
INfORmaCja O zmaRłym
Narodowego Międzynarodowej Rady Mu-
CzłONku kOP PaN, PROfESORzE
zeów (ICOM), zastępstwo Przewodniczącego
kRzySzTOfIE jakubOwSkIm
Komisji Kwalifikacyjnej przy Ministerstwie
Kultury i Dziedzictwa Narodowego ds. opi-
The information about
niowania wniosków o wpisanie muzeum do
the late member of the Committee,
Państwowego Rejestru Muzeów, zastępstwo
Professor krzysztof jakubowski
Przewodniczącego, pózniej członkostwo Rady
Upowszechniania Nauki przy Prezydium PAN,
W dniu 12 pazdziernika 2011 r. odszedł a także członkostwo Prezydium Komitetu Pla-
nagle Profesor Krzysztof Jakubowski członek neta Ziemia przy Wydziale VII PAN. Profesor
Komitetu Ochrony Przyrody PAN. Krzysztof Jakubowski był także członkiem
Profesor Krzysztof Jakubowski był geo- wielu innych komitetów i instytucji, m.in. Ze-
logiem (specjalności: geologia dynamiczna, społu do spraw Opracowania Koncepcji Dzia-
ochrona przyrody), muzeologiem i wieloletnim łalności Narodowego Muzeum Przyrodniczego
pracownikiem Muzeum Ziemi PAN (w latach przy Prezesie PAN, Komitetu Nauk Geolo-
1974 2009 był dyrektorem tej placówki). Do gicznych PAN (przewodniczący Komisji Edu-
pełnionych przez Niego funkcji, oprócz kierow- kacji Geologicznej), Komitetu Historii Nauki
nictwa Muzeum Ziemi PAN, należały także: i Techniki PAN, wspomnianego już Komitetu
zastępstwo Przewodniczącego Wydziału VII Ochrony Przyrody PAN, Rady Naukowej Mu-
PAN, zastępstwo Przewodniczącego, pózniej zeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie,
członkostwo Prezydium Polskiego Komitetu Rady Muzeum żup Krakowskich w Wieliczce,
Rady Muzeum Pałacu w Wilanowie, Komitetu
Monitorującego dla Lokalnego programu Re-
witalizacji miasta Warszawy. Ponadto Profesor
był wieloletnim współpracownikiem Stołecz-
nego i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody,
członkiem i Przewodniczącym Stołecznej Rady
Ochrony Przyrody, Wojewódzkiej Komisji i Re-
gionalnej Rady Ochrony Przyrody w dawnym
województwie warszawskim i mazowieckim
(Rada Naukowa [...] 2009; Aktualności: Z głę-
bokim żalem [...] 2011; Nekrolog [...] 2011; Dr
Krzysztof Jakubowski [b.r.]; Nagrody nauko-
wo-organizacyjne [...] [b.r.]; Ryszard Szczęsny
[inf. pisemna]).
Profesor Jakubowski był także populary-
zatorem nauki do jego działalności w tym
kierunku zaliczały się m.in. uczestnictwo w po-
pularyzujących wiedzę audycjach i programach
radiowych oraz telewizyjnych, utworzenie cyklu
wystaw Natura-Sztuka , Przyroda-Technika
ukazujących różne konteksty nauki, uczest-
nictwo w licznych inicjatywach związanych
z Międzynarodowym Rokiem Planeta Ziemia,
do których m.in. należy wystawa 10 pytań
Profesor Krzysztof Jakubowski (fot. M. Wierzbicki). o Ziemię przeszłość przyszłości (Nagrody
Professor Krzysztof Jakubowski (phot. M. Wierzbicki). naukowo-organizacyjne [...] [b.r.])
124 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
Popierania i Krzewienia Nauk im. prof. Hugona
Steinhausa za wybitną indywidualną działal-
ność organizacyjną w zakresie upowszechniania
nauki oraz Nagrody Naukowo-Organizacyjnej
Prezesa PAN (2009 r.) (Nekrolog [...] 2011;
Nagroda im. H. Steinhausa [...] [b.r.]; Nagrody
naukowo-organizacyjne [...] [b.r.]).
Podziękowanie. Redakcja serdecznie dziękuje Dyrek-
torowi Muzeum Ziemi PAN Panu Dr Ryszardowi
Szczęsnemu za przesłanie obszernych informacji
dotyczących Profesora Krzysztofa Jakubowskiego,
które wykorzystano przy niniejszym opracowaniu,
oraz za udostępnienie zdjęć Profesora w celu opu-
blikowania w niniejszym tekście. Redakcja dziękuje
ponadto Panu Markowi Wierzbickiemu Autorowi
wspomnianych zdjęć.
lITERaTuRa
[Nekrolog prof. Krzysztofa Jakubowskiego]. 2011. Muzeum
Ziemi PAN, Warszawa.
Aktualności: Z głębokim żalem żegnamy profesora Krzysz-
tofa Jakubowskiego. 2011. News/view/3179/Z_glebokim_zalem_zegnamy_pro-
fesora_Krzysztofa_Jakubowskiego>, dostęp: 2012-
02-09.
Nagrody naukowo-organizacyjne Prezesa PAN. [b.r.]. www.aktualnosci.pan.pl/index.php?option=com_con-
tent&view=article&id=303%3Anagrody-naukowo-
organizacyjne-prezesa-pan&Itemid=36>, dostęp:
2012-02-09.
Rada Naukowa [Muzeum i Instytutu Zoologii PAN]. Rada
Naukowa 2007 2010. 2009. index.php?option=com_content&task=view&id=119>,
dostęp: 2012-02-09.
Profesor Krzysztof Jakubowski (fot. M. Wierzbicki).
Dr Krzysztof Jakubowski. [b.r.]. Professor Krzysztof Jakubowski (phot. M. Wierzbicki).
pl/dhtml/raporty/ludzieNauki?rtype=opis&objectI-
d=7035&lang=pl>, dostęp: 2012-02-09.
Profesor Jakubowski był ponadto autorem
Nagroda im. H. Steinhausa [Polskiej Fundacji Upowszech-
kilkuset publikacji naukowych i popularnonau-
niania Nauki]. [b.r.]. kowych z dziedziny historii nauk o Ziemi, mu-
php?option=com_content&view=article&id=104&Ite-
zealnictwa przyrodniczego, ochrony przyrody
mid=63>, dostęp: 2012-02-09.
i geologii. Był także laureatem Nagrody Polskiej
Fundacji Upowszechniania Nauki i Towarzystwa
Opracowała: Agnieszka Nikel
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 125
23. SESja ŚwIaTOwEgO kONgRESu
Belgii (Bruksela, 1950), Wenezueli (Caracas,
OChRONy PRzyROdy kRóTka
1952), Danii (Kopenhaga, 1954), Wielkiej Bry-
INfORmaCja
tanii (Edynburg, 1956), Grecji (Ateny, 1958),
Polsce (Warszawa, 1960), Kenii (Nairobi, 1963),
23rd session of the IuCN world Conservation
Szwajcarii (Lucerna, 1966), Indiach (New Delhi,
Congress a brief information
1969), Kanadzie (Banff, 1972 i Montreal, 1996),
Demokratycznej Republice Konga (Kinszasa,
Światowy Kongres Ochrony Przyrody Mię-
1975), Turkmenistanie (Aszchabad, 1978),
dzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN)
Nowej Zelandii (Christchurch, 1981), Hiszpanii
jest największym światowym spotkaniem po-
(Madryt, 1984 i Barcelona, 2008), Kostaryce
święconym wszelkim aspektom ochrony przy-
(San Jos�, 1988), Australii (Perth, 1990), Argen-
rody. Jego celem jest wypracowywanie strategii
tynie (Buenos Aires, 1994), Jordanii (Amman,
zrównoważonego zarządzania środowiskiem na-
2000) i Tajlandii (Bangkok, 2004) (About the
turalnym w interesie człowieka, społeczeństwa
World [...] 2012; Congress history 2012).
i gospodarki (About the World [...] 2012; IUCN
W roku 2012 (w dniach 6 16 września)
World Conservation [....] [b.r.]).
miała miejsce kolejna, 23 sesja Kongresu,
Kongres składa się ze Zgromadzenia
która odbędzie się w Republice Korei (wyspa
Członków (ang. Members Assembly), a od 1996
Dzedzu (Jeju)). Sesja ta, odbywająca się pod
roku także z otwartego dla wszystkich Forum.
hasłem Natura+ , poświęcona była następu-
Zgromadzenie Członków to najwyższe ciało
jącym problemom: (1) szacunkowi dla przyrody
decyzyjne IUCN, ustanawiające politykę śro-
i jej ochronie, (2) zarządzaniu wykorzystaniem
dowiskową, wybierające władze IUCN i ustala-
środowiska naturalnego i sprawiedliwemu po-
jące program tej organizacji. Forum, w którym
działowi korzyści z tegoż środowiska, a także
udział mogą brać nie tylko członkowie IUCN,
(3) efektywnemu wykorzystaniu środowiska
ale wszyscy zainteresowani, jest zgromadze-
naturalnego przy rozwiązywaniu globalnych
niem publicznym, poświęconym wymianie in-
problemów, dotyczących wyżywienia, zmian
formacji i doświadczeń w formie debat, kursów,
klimatu i kryzysu ekonomicznego (IUCN World
warsztatów, wystaw, itp. w szczególności
Conservation [....] [b.r.]).
na temat głównych problemów związanych
Więcej informacji znajduje się na stronie
z rozwojem zrównoważonym. W Kongresie
internetowej Kongresu (IUCN World Conse-
uczestniczą przedstawiciele rządów państw,
rvation [...] 2012).
organizacji pozarządowych (NGOs), finansjery
oraz środowisk akademickich (About the World
lITERaTuRa
[...] 2012; Congress history 2012; Forum 2012;
Members Assembly 2012; IUCN World Con-
About the World Conservation Congress. 2012. servation [....] [b.r.]).
iucnworldconservationcongress.org/about/>, dostęp:
Sesje Kongresu odbywają się co 4 lata
2012-03-08.
(w przeszłości co 2, pózniej co 3). Pierwsza sesja
Congress history. 2012. miała miejsce w 1948 roku w Fontainebleau,
tioncongress.org/about/congress_history/>, dostęp:
podczas której założono Międzynarodową Unię 2012-03-08.
Ochrony Przyrody (pod ang. nazwą: Interna-
Forum. 2012. tional Union for the Protection of Nature (IUPN),
org/forum___exhibition/>, dostęp: 2012-03-08.
obecnie: International Union for Conservation
IUCN. 2011. , dostęp:
of Nature (IUCN)) (IUCN 2011). Kolejne sesje
2012-03-05.
odbywają się w różnych krajach członkowskich
IUCN World Conservation Congress. 6 15 September 2012,
IUCN. Do tej pory odbyły się 22 sesje w nastę-
Jeju, Korea. 2012. pujących krajach: Francji (Fontainebleau, 1948), congress.org/>, dostęp: 2012-10-20.
126 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
IUCN World Conservation Congress 2012. 6 15 September, Members Assembly. 2012. Jeju Island, Republic of Korea. [b.r.]. , dostęp:
iucn.org/downloads/iucn_world_conservation_con- 2012-03-08.
gress__jeju_2012.pdf>, dostęp: 2012-10-15.
Opracowała: Agnieszka Nikel
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 127
OChRONa PRzyROdy w POlSCE
Przyrody PAN, Komitetu Ochrony Przyrody
wObEC wSPółCzESNyCh wyzwań
PAN i Państwowej Rady Ochrony Przyrody (re-
CywIlIzaCyjNyCh
prezentując zarówno w/w instytucje jak i swoje
kONfERENCja NaukOwa, kRaków,
macierzyste placówki: instytuty, uczelnie, parki
INSTyTuT OChRONy PRzyROdy
narodowe, itp.).
POlSkIEj akadEmII Nauk,
Problematyka konferencji zawarta została
24 25 PazdzIERNIka 2013 R.
w 19 głównych tematach:
1. Skuteczność istniejącego systemu ochrony
Nature conservation in Poland facing present
przyrody w Polsce.
civilizational challenges
scientific conference, kraków, 2. Zagrożenia dla realizacji ochrony obszarowej
the Institute of Nature Conservation, Polish
w Polsce.
academy of Sciences, 24 25 October 2013
3. Ochrona różnorodności biologicznej w kon-
tekście postępu nauk przyrodniczych.
4. Potrzeba dostępu do aktualnych baz danych
Konferencja Ochrona przyrody w Polsce
i wyników badań naukowych z zakresu
wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych
ochrony przyrody.
zorganizowana została przez Instytut Ochrony
5. Ewolucja ochrony gatunkowej w Polsce
Przyrody PAN (IOP PAN), Komitet Ochrony
historia, stan obecny i perspektywy.
Przyrody PAN (KOP PAN), oraz Państwową
6. Stan inwentaryzacji i waloryzacji przyrod-
Radę Ochrony Przyrody (PROP). W skład Komi-
niczej gatunków i ich siedlisk na obszarze
tetu Organizacyjnego weszli: dyrektor IOP PAN,
kraju.
prof. dr hab. Henryk Okarma, przewodniczący
7. Nowe trendy w rolnictwie i leśnictwie i ry-
KOP PAN, prof. dr hab. Zbigniew Mirek oraz
bołówstwie szansa i wyzwania dla ochrony
przewodniczący PROP, prof. dr hab. Andrzej Be-
różnorodności biologicznej.
reszyński. Konferencja stanowiła centralny punkt
8. Ochrona zagrożonych ekosystemów i na-
obchodów Roku Ochrony Przyrody Ojczystej
turalnej różnorodności gatunkowej na te-
2012/2013, nad którym to Rokiem Honorowy
renach leśnych osiągnięcia i zadania na
Patronat objął Prezydent Rzeczypospolitej Pol-
przyszłość
skiej, Bronisław Komorowski. Patronat nad samą
9. Ochrona przyrody na obszarach rolni-
konferencją sprawował natomiast Prezes Polskiej
czych wobec zmian wspólnej polityki
Akademii Nauk, prof. dr hab. Michał Kleiber.
rolnej.
Konferencja odbyła się w dniach 24 25
10. Ochrona łączności ekologicznej stan, po-
pazdziernika 2013 roku w Instytucie Ochrony
trzeby, możliwości, uwarunkowania.
Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
11. Ochrona krajobrazu stan, potrzeby, możli-
Zgromadziła 97 uczestników reprezentujących
wości, uwarunkowania.
20 uczelni i placówek naukowych oraz 7 pozarzą-
12. Monitoring ekologiczny w systemie ochrony
dowych organizacji i firm związanych z ochroną
przyrody w Polsce.
przyrody. Uczestniczyli w niej także: przedsta-
13. Energetyka a ochrona przyrody szanse i za-
wiciel Władz Polskiej Akademii Nauk, prof. dr
grożenia.
hab. Stefan Malepszy (reprezentujący zarówno
14. Ochrona różnorodności biologicznej kraju
Patrona Konferencji jak i Władze II Wydziału
Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN), przed- wobec inwazji obcych gatunków roślin
i zwierząt.
stawiciele Ministerstwa Środowiska, Generalnej
Dyrekcji Ochrony Środowiska, Regionalnej Dy- 15. Ochrona przyrody wobec zmian w świado-
rekcji Ochrony Środowiska w Krakowie oraz mości ekologicznej i odbiorze społecznym.
członkowie i pracownicy trzech instytucji współ- 16. Edukacja ekologiczna wobec wyzwań
organizujących konferencję: Instytutu Ochrony ochrony przyrody ojczystej.
128 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
17. Nowe kierunki refleksji we współczesnej leśnych osiągnięcia i zadania na przyszłość
ochronie przyrody jako odpowiedz na za- (Jerzy Szwagrzyk, Andrzej Bobiec)
grożenia cywilizacyjne. 12. Ocena oddziaływania polskiego rybołówstwa
morskiego na różnorodność biologiczną Bał-
18. Wzrost oddziaływania Polski na przyrodę
tyku stan i możliwości poprawy (Krzysztof
światową i wynikająca stąd odpowiedzial-
E. Skóra, Wojciech Górski, Iwona Paw-
ność.
liczka)
19. Ideowe podstawy oraz motywy ochrony przy-
13. Wypas jako narzędzie ochrony różnorodności
rody w kontekście zmian cywilizacyjnych.
biologicznej we współczesnych warunkach
W powyższe tematy wpisały się, zaprezen-
gospodarczych (Zbigniew Wasilewski, Lon-
towane w trakcie dwudniowej sesji, następujące
gina Nadolna, Anna Dembek)
referaty (21) i postery (20):
14. Ochrona bioróżnorodności, czyli nowa Arka
Referaty:
Noego wstęp na pokład tylko dla gatunków
1. Wprowadzenie do konferencji ogólnokultu-
pięknych, znanych i użytecznych (Bronisław
rowe podstawy oraz motywy ochrony przy-
Wojciech Wołoszyn)
rody w kontekście współczesnych wyzwań
15. Idea Czerwonej Księgi Krajobrazu w świetle
cywilizacyjnych (Zbigniew Mirek)
implementacji Europejskiej Konwencji Kra-
2. Naturalność i różnorodność przyrody: której
jobrazowej w Polsce (Zbigniew Myczkowski,
wartości przysługuje pierwszeństwo ochrony?
Maria Baranowska-Janota)
(Romuald Olaczek)
16. Potrzeba dostępu do aktualnych baz danych
i wyników badań naukowych z zakresu
3. Skuteczność istniejącego systemu ochrony
ochrony przyrody (Ewa Pisarczyk, Justyna
przyrody w Polsce (Andrzej Bobiec)
Dorochowicz, Anna Zawadzka)
4. Zagrożenia dla realizacji ochrony obszarowej
17. Inwentaryzacja i waloryzacja gatunków i ich
w Polsce (Paweł Pawlaczyk)
siedlisk na terenie kraju stan wiedzy i per-
5. Ochrona łączności ekologicznej stan, po-
spektywy ochrony (Małgorzata Makomaska-
trzeby, możliwości, uwarunkowania (Anna
Juchiewicz, Joanna Perzanowska)
Liro)
18. Konwencja o różnorodności biologicznej
6. Idea parku narodowego Pogórza Karpackiego
jako instrument ochrony przyrody w Polsce
jako kontynuacja projektu Turnickiego Parku
i na świecie (Bożena Haczek)
Narodowego w działaniach Państwowej Rady
19. Nowa elektrownia stare problemy: prognoza
Ochrony Przyrody (Wiesław Dembek)
zmian warunków wodnych i szaty roślinnej
7. Aktualny stan prac związanych z ochroną
w rezerwacie Piaśnickie łąki w efekcie
przyrody w aspekcie nowej edycji wspólnej
zmniejszonego przepływu wody w Piaśnicy
polityki rolnej 2014 2020 (Wiesław Dembek,
spowodowanego uruchomieniem elektrowni
Nina Dobrzyńska, Anna Klisowska)
jądrowej w żarnowcu modelowe studium
8. Wzrost oddziaływania Polski na przyrodę
przypadku (Jacek Herbich, Piotr Herbich,
światową i wynikająca stąd odpowiedzial-
Maria Herbichowa)
ność (Andrzej Kepel)
20. Ochrona różnorodności biologicznej kraju
9. Ewolucja ochrony gatunkowej w Polsce
wobec inwazji obcych gatunków roślin
historia, stan obecny i perspektywy (Jakub
i zwierząt (Wojciech Solarz)
Dziubecki, Ewa Pisarczyk)
21. Monitoring przyrodniczy w systemie ochrony
10. Polski krajobraz edukacji dla ochrony przy-
przyrody w Polsce (Grzegorz Cierlik).
rody na tle tendencji światowych (Anna Ka-
linowska)
Postery:
11. Ochrona zagrożonych ekosystemów i natu- 1. Charakterystyka bałtyckich populacji dorsza
ralnej różnorodności gatunkowej na terenach w oparciu o fizjologiczne markery stresu
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 129
w reakcji na zmiany zasolenia (Agnieszka 11. Amerykańskie nawłocie kontra polskie mo-
Kijewska, Hanna Kalamarz-Kubiak, Bartło- tyle (Dawid Masło, Kamil Najberek)
miej Arciszewski, Tatiana Guellard, Roman
12. Różnorodność biologiczna projektowanego
Wenne)
Turnickiego Parku Narodowego ze szcze-
2. Ochrona przyrody poza obszarami chro- gólnym uwzględnieniem gatunków wskaz-
nionymi rola korytarzy ekologicznych
nikowych dla lasów pierwotnych (Andrzej
i zielonej infrastruktury w nowym systemie
Melke, Aukasz Kuberski, Radosław Mi-
ochrony przyrody (Mariusz Boćkowski, Mał- chalski)
gorzata Grodzińska-Jurczak, Joanna Cent,
13. Zagrożenie naturalnych populacji chronio-
Marcin Rechciński)
nych roślin naczyniowych przez krzyżowanie
3. Społeczna legitymizacja w procesach wyzna-
się z ich odmianami hodowlanymi (Artur
czania i zarządzania obszarami chronionymi
Obidziński, Olga Betańska)
Natura 2000 (Joanna Cent, Małgorzata Gro-
14. Występowanie Solidago �niederederi w Pol-
dzińska-Jurczak, Agata Pietrzyk-Kaszyńska,
sce jako przejaw inwazyjności Solidago ca-
Evangelia Apostolopoulou, Riikka Palo-
nadensis (Artur Pliszko)
niemi)
15. Czynna ochrona populacji Primula farinosa
4. Nowe stanowiska rzadkich storczykowa-
L. na stanowisku w Beskidzie Sądeckim
tych (Cephalanthera longifolia i Epipogium
(Barbara Nowak, Ewa Sitek, Zbigniew Ga-
aphyllum) w Tatrzańskim Parku Narodowym
jewski, Piotr Stolarczyk, Krzysztof Kapała)
oraz ich zagrożenia i problemy ochrony
16. Wpływ hałasu drogowego na zgrupowania
(Anna Delimat)
lęgowe ptaków leśnych (Jarosław Wiącek,
5. Problemy ochrony geostanowisk na obszarze
Marek Kucharczyk, Marcin Polak, Maciej
gór średnich w kontekście modelujących je
Hałucha)
procesów morfologicznych (Paweł Fran-
17. Edukacja ekologiczna w zakresie chiropte-
czak)
rologii na podstawie działalności Centrum
6. Występowanie pstrąga potokowego (Salmo
Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN
trutta m. fario L.) i głowacza białopłetwego
w Krakowie (Katarzyna Miłek, Bronisław
(Cottus gobio L.) w rzekach Wielkopolski
Wojciech Wołoszyn)
na tle warunków środowiskowych (Janusz
18. Występowanie chronionych gatunków ich-
Golski, Wojciech Andrzejewski, Jan Ma-
tiofauny w wodach wybranych kanałów
zurkiewicz, Antoni Przybył, Dawid Grupa,
uchodzących do jeziora Dąbie i Zalewu
Michał Kucharczyk, Katarzyna Przybylska,
Szczecińskiego (Marcin Biernaczyk, Konrad
Katarzyna Żołnierowicz)
Wrzecionkowski, Katarzyna Stepanowska)
7. Propozycja wyznaczenia centrów różnorod-
19. Wstępna inwentaryzacja i waloryzacja
ności gatunkowej czyli gorących plam dla
przyrodnicza gatunków występujących na
koprofagicznych Scarabaeoidea w Karpatach
obszarze Starej Kredowni (Woliński Park
Polskich (Andrzej Górz)
Narodowy) (Konrad Wrzecionkowski, Marcin
8. Aktualne problemy ochrony przyrody Oj-
Biernaczyk, Agnieszka Pociecha, Katarzyna
cowskiego Parku Narodowego (Anna Klasa,
Stepanowska, Elżbieta Wilk-Wozniak, Edward
Anna Sołtys-Lelek)
Walusiak)
9. Stan i liczebność populacji Stipa pennata L.
20. Chronione gatunki ryb bytujące w wybra-
w południowej Polsce (Ewelina Klichowska,
nych miejscach strefy przybrzeżnej Zatoki
Marcin Nobis)
Pomorskiej (Konrad Wrzecionkowski, Marcin
10. Uwarunkowania uprawy wieloletnich roślin
Biernaczyk, Katarzyna Stepanowska).
energetycznych z punktu widzenia ochrony
przyrody (Marek Kucharczyk, Tomasz Furtak, Więcej informacji dotyczących zagad-
Witold Wołoszyn) nień poruszonych w referatach i na posterach
130 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
znajduje się w ich streszczeniach, zamieszczo- problemów, na jakie napotyka realizacja ochrony
nych w otrzymanej przez uczestników książce przyrody na różnych polach, a także problemów
materiałów konferencyjnych (Mirek et al. 2013 ochrony przyrody dotyczących szczegółowych
Ryc. 1). obiektów czy zagadnień. W trakcie konferencji
podjęto także pewne działania na rzecz: (a) pro-
jektowanego Turnickiego Parku Narodowego
i (b) Programu ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej wraz
z planem działań na lata 2014 2020. Ponadto
konferencja umożliwiła poszerzanie kontaktów
do współpracy między różnymi placówkami
związanymi z ochroną przyrody, przyczyniając
się do integracji różnych środowisk troszczących
się o stan ochrony przyrody w Polsce, a także,
dzięki prezentacji jego wyników na szerszym
forum, będzie mogło służyć propagowaniu idei
ochrony przyrody.
Informacja o konferencji, oraz streszczenia
referatów i posterów, jest prezentowana na stro-
nach internetowych Komitetu Ochrony Przyrody
PAN i Instytutu Ochrony Przyrody PAN. Plano-
wane jest szersze upowszechnienie problematyki
poruszonej na konferencji w postaci publikacji
pokonferencyjnej, dzięki czemu rezultaty konfe-
rencji będą stale dostępne dla zainteresowanych
osób i instytucji.
lITERaTuRa
Ryc. 1. Książka abstraktów strona tytułowa.
fig. 1. The book of abstracts title page.
Mirek Z., Nikel A., Walusiak E., Wilk ł. 2013. Och-
rona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań
cywilizacyjnych. Materiały konferencyjne. Instytut
Ważnym osiągnięciem konferencji było
Ochrony Przyrody PAN, Komitet Ochrony Przyrody
umożliwienie spotkania przedstawicieli instytucji
PAN, Państwowa Rada Ochrony Przyrody, Kraków.
naukowych z instytucjami związanymi z ochroną
przyrody od strony naukowej, prawnej czy
Opracowała: Agnieszka Nikel
praktycznej, w tym z przedstawicielami władz
państwa. Spotkanie to zaowocowało wymianą
dotychczasowych doświadczeń i uwag w zakresie
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 131
kalENdaRIum PRaC kOmITETu
wackiego Doliny Mezozoiczne Karpat
Zachodnich ;
Calendar of Committee activity
y skierowanie do Ministra Środowiska
apelu w sprawie prywatyzacji kolejki na
Kasprowy Wierch;
2012
y skierowanie do Ministra Środowiska,
Styczeń
Przewodniczącego Państwowej Rady
Ochrony Przyrody, Przewodniczącego
1. 4 stycznia skierowanie do Generalnej
Państwowej Rady Ochrony Środowiska
Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz do Re-
oraz do Dyrektorów i Przewodniczących
gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska
Rad Naukowych parków narodowych
w Rzeszowie apelu w sprawie poszerzenia
apelu w sprawie zagrożeń, jakie niesie dla
obszaru ochrony azalii pontyjskiej na stano-
ochrony bioróżnorodności ograniczanie
wisku w Kołaczni.
ochrony ścisłej i zastępowanie jej ochroną
2. Ukazał się drugi numer (2/2011) Biuletynu
częściową w kontekście tworzenia planów
Komitetu Ochrony Przyrody PAN, którego
ochrony parków narodowych.
tematem przewodnim jest GMO.
marzec
luty
7 marca uczestnictwo Przewodniczącego KOP
1. 8 lutego Członkowie Komitetu, w osobach:
PAN, prof. dr hab. Zbigniewa Mirka w zebraniu
prof. dr hab. Zbigniewa Mirka (Przewodni-
plenarnym Wydziału II Nauk Biologicznych i Rol-
czącego) i prof. dr hab. Ludwika Tomiałojcia
niczych PAN dotyczącego spraw komitetów.
(Członka Prezydium) uczestniczyli w dys-
kusji pt. Organizmy zmodyfikowane ge-
maj
netycznie. Konieczność czy wybór? Szansa
1. 8 maja posiedzenie Komitetu Ochrony
czy zagrożenie? zorganizowanej w ramach
Przyrody PAN (Kraków, Instytut Botaniki).
Forum Debaty Publicznej w Pałacu Prezy-
denckim. Na zaproszenie Kancelarii Pre- Program spotkania:
zydenta RP prof. dr hab. Zbigniew Mirek
y Wręczenie powołań członkom Komitetu
wygłosił krótkie omówienie stanowiska Ko-
wybranym na bieżącą kadencję w ogól-
mitetu Ochrony Przyrody PAN w sprawie
nopolskich wyborach (a nieobecnym na
problematyki GMO. Ważnym uzupełnie-
pierwszym posiedzeniu KOP PAN) oraz
niem w/w stanowiska był także specjalny,
członkom-specjalistom wybranym na
monograficzny numer Biuletynu Komitetu
pierwszym posiedzeniu.
Ochrony Przyrody PAN (2/2011), poświę-
y Sprawy wydawnicze KOP PAN.
cony GMO został on wręczony uczest-
y Informacje aktualne na temat GMO.
nikom spotkania.
y Problem Puszczy Białowieskiej roz-
2. 15 lutego szerzenie wpisu na Listę Światowego
Dziedzictwa.
y skierowanie do Ministra Środowiska oraz
y Nowa lista gatunków inwazyjnych.
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodo-
y Sprawy Roku i Kongresu Ochrony Przy-
wego (z odpisem do Przewodniczącego
rody Ojczystej
Komitetu do Spraw Światowego Dzie-
dzictwa Kulturowego w Polsce) apelu y Sprawy bieżące i wolne wnioski.
w sprawie umieszczenia Doliny Koście- 2. 17 19 maja uczestnictwo Przewodniczą-
liskiej w Tatrach na liście Światowego cego KOP PAN, prof. dr hab. Zbigniewa
Dziedzictwa (Kulturowego i Przyrod- Mirka w konferencji pt.: Upowszechnianie
niczego) w ramach wpisu polsko-sło- osiągnięć naukowych placówek Wydziału
132 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013
II Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN przedsięwzięciem inwestycyjnym na obszarze
(17 19 maja 2012, Dom Pracy Twórczej PAN Natura 2000.
w Wierzbie), połączonej z zebraniem ple-
narnym Wydziału II i Rady Kuratorów Czerwiec
Wsparcie dla działań w sprawie związanej z pry-
Czerwiec watyzacją kolejki na Kasprowy Wierch.
13 22 czerwca uczestnictwo przedstawi-
Pazdziernik
ciela KOP PAN, dr Jerzego Kruszelnickiego
1. 24 25 pazdziernika konferencja pt. Ochrona
w Szczycie Ziemi 2012 (Konferencja Narodów
przyrody w Polsce wobec współczesnych wy-
Zjednoczonych Rio 20+ ; Rio de Janeiro) po-
zwań cywilizacyjnych organizowana przez
przez wcześniejsze prace przygotowawcze oraz
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Komitet
zgłoszenie projektu dotyczącego globalnej wizji
Ochrony Przyrody PAN oraz Państwową Radę
ochrony przyrody.
Ochrony Przyrody miejsce konferencji: In-
stytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.
grudzień
Nad konferencją Patronat sprawował Prezes
1. 4 grudnia posiedzenie Komitetu Ochrony
Polskiej Akademii Nauk, prof. dr hab. Michał
Przyrody PAN (Kraków, Instytut Botaniki).
Kleiber. Konferencja stanowiła kulminacyjny
Program spotkania:
moment obchodów Roku Ochrony Przyrody
y Sprawa wyborów do Komisji Wyborczej Ojczystej, nad którym to Rokiem Honorowy
i Komisji ds. Nagród KOP PAN. Patronat sprawował Prezydent Rzeczypospo-
y Sprawy związane z wydawaniem i finan- litej Polskiej, Bronisław Komorowski.
sowaniem Biuletynu KOP PAN. 2. 29 pazdziernika przedstawienie uwag do
y Obchody Roku Ochrony Przyrody; pla- Projektu Rozporządzenia Ministra Śro-
nowana konferencja i jej tematyka; in- dowiska zmieniającego rozporządzenie
formacja o podjętej współpracy i innych w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz ga-
działaniach. tunków będących przedmiotem zaintereso-
y Informacje aktualne na temat GMO. wania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru
y Sprawy wniesione, bieżące i wolne obszarów kwalifikujących się do uznania lub
wnioski. wyznaczenia jako obszary Natura 2000 .
2. 17 21 grudnia wybory do Komisji Wy-
wrzesień
borczej i Komisji ds. Nagród KOP PAN.
27 września Międzynarodowe Sympozjum pt.
W skład Komisji Wyborczej weszli: prof. dr
Znaczenie obiektów sakralnych w Ochronie
hab. Zbigniew Głowaciński (Przewodniczący
Zwierząt [5th International Symposium Sa-
Komisji), dr hab. Zbigniew Myczkowski i dr
cral Architecture in Animal Protection SAAP
Józef Partyka, zaś w skład Komisji ds. Na-
2013] współorganizowane przez: Centrum Infor-
gród: prof. dr hab. Zbigniew Mirek (Prze-
macji Chiropterologicznej Instytutu Systematyki
wodniczący Komisji), prof. dr hab. Jacek
i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie, Komitet
Herbich i prof. dr hab. Ludwik Tomiałojć.
Ochrony Przyrody PAN, Ministerstwo Środo-
2013 wiska, Podkarpacki Oddział Stowarzyszenia
Współpracy Polska Wschód, Regionalną Dy-
luty
rekcję Lasów Państwowych w Krośnie, Nadle-
Zaopiniowanie dwóch kandydatów na członków
śnictwo Kołaczyce, Gminę Korczyna, Zespół
Polskiej Akademii Nauk.
Karpackich Parków Krajobrazowych w Dukli,
maj Babiogórski Park Narodowy. Miejsce konfe-
Zaopiniowanie kandydata na osobę do sprawo- rencji: Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajo-
wania opieki merytorycznej nad realizowanym brazowy, Czarnorzeki k. Krosna.
Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3 4/2012 2013 133
listopad y Omówienie ostatniej wspólnej konfe-
1. Przekazanie na ręce właściwych przedsta- rencji, współorganizowanej przez KOP
wicieli Władz Państwa, jednostek samo- PAN, IOP PAN i PROP, na tle wydarzeń
rządowych i innych instytucji publicznych związanych z Rokiem Ochrony Przyrody
oraz Władz PAN poparcia uczestników kon- Ojczystej.
ferencji Ochrona przyrody w Polsce wobec y Sprawy wydawnicze.
współczesnych wyzwań cywilizacyjnych dla y Bieżące sprawy organizacyjne, eks-
idei utworzenia parku narodowego Pogórza perckie, opiniodawcze i interwencyjne.
Karpackiego. y Sprawy wniesione, bieżące i wolne
2. 19 listopada posiedzenie Komitetu Ochrony wnioski.
Przyrody PAN (Warszawa, Pałac Kultury 3. Zaopiniowanie kandydatury na stanowisko
i Nauki). dyrektora parku krajobrazowego.
Program spotkania:
Opracowała: Agnieszka Nikel
y Prof. dr hab. Romuald Olaczek: O nie-
spójności systemu ochrony przyrody
w Polsce referat i dyskusja.
INFORMACJE DLA AUTORÓW
Informacje dla Autorów i Recenzentów (wskazówki dotyczące konstrukcji tekstu, formularze oświadczeń,
itp.) znajdują się na stronie internetowej Biuletynu pod adresem: http://www.botany.pl/kop-pan/biuletyn/
biul_inst.html
Recenzenci bieżącego tomu
U. Bielczyk, A. Bobiec, J. F. Goszczyński, J. Herbich, M. Makomaska-Juchiewicz, A. Medwecka-Kornaś,
S. Skiba, L. Śliwa, E. Symonides, T. Wilk, J. J. Wójcicki, M. Woyciechowski, I. Wróbel, B. Zemanek

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
UAS 13 zao
er4p2 5 13
Budownictwo Ogolne II zaoczne wyklad 13 ppoz
ch04 (13)
model ekonometryczny zatrudnienie (13 stron)
Logistyka (13 stron)
Stereochemia 13
kol zal sem2 EiT 13 2014
EZNiOS Log 13 w7 zasoby

więcej podobnych podstron