Pomóż uzależnionym!
Integralny program
proilaktyczny w szkole
Poradnik dla nauczycieli i wychowawców
2
Marian A
akomski
Pomóż uzależnionym!
Integralny program
proilaktyczny w szkole
Poradnik dla nauczycieli i wychowawców
Oicyna Wydawnicza  Impuls
Kraków 2007
3
© Copyright by Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2007
Adiustacja:
Małgorzata Miller
Korekta:
Agnieszka Hebda
Projekt okładki:
Ewa Tatiana Beniak
ISBN 978-83-7308-811-5
Ofi
cyna Wydawnicza  Impuls
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. [phone], fax [phone]
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi
cyna.com.pl
Wydanie III, Kraków 2007
4
Spis treści
Wst p ....................................................................................................... 7
Rozdzi ał 1
Problemy alkoholowe w wieku dorastania oraz ich przyczyny .................. 11
1. Charakterystyka uzale nienia alkoholowego .................................... 11
2. Uwarunkowania inicjacji alkoholowej dzieci w wieku szkolnym ..... 21
3. Skutki uzale nienia alkoholowego w wieku szkolnym ..................... 29
Rozdzi ał 2
Przyczyny małej skuteczno ci obecnie stosowanych programów profi
lak-
tycznych ..................................................................................................... 37
1. Kryterium zewn trzne oceny programów profi
laktycznych .............. 39
2. Kryterium wewn trzne oceny programów profi
laktycznych ............. 48
Rozdzi ał 3
Zało enia teoretyczne integralnego programu profi
laktyki uzale nienia al-
koholowego ................................................................................................ 55
1. Personalistyczna koncepcja człowieka jako punkt wyj cia integral-
nego programu profi
laktycznego ....................................................... 55
2. Elementy informacyjne integralnego programu profi
laktycznego uza-
le nie ................................................................................................ 60
2.1. Informacje dotycz ce ciała człowieka ........................................ 61
2.2. Informacje dotycz ce funkcjonowania psychiki ........................ 62
2.3. Informacje dotycz ce rozwoju moralnego ................................. 63
2.4. Informacje dotycz ce podstawowych elementów duchowo ci
w człowieku ................................................................................ 65
2.5. Informacje dotycz ce relacji interpersonalnych ......................... 66
2.6. Informacje dotycz ce prawidłowej komunikacji ........................ 67
5
Spis treści
3. Elementy formacyjne programu ........................................................ 69
3.1. Motywacja wychowanków ......................................................... 70
3.2. Kształtowanie dojrzałych postaw dzieci w wieku szkolnym ..... 71
Rozdzi ał 4
Znaczenie komunikacji w profi 79
laktyce uzale nie
1. Społecze stwo informacyjne a komunikacja mi dzyludzka ............. 79
2. Komunikacja bez przemocy ............................................................... 81
2.1. Aplikacje praktyczne .................................................................. 84
Rozdzi ał 5
Współpraca szkoły i rodziny w realizacji integralnego programu profi
lak-
tycznego ...................................................................................................... 91
1. Rola rodziny w wychowaniu do trze wo ci ...................................... 91
1.1. Formowanie dojrzało ci w sferze psychofi
zycznej .................... 92
1.2. Formowanie dojrzało ci moralnej i duchowej ............................ 94
1.3. rodowisko rodzinne a nabywanie kompetencji interpersonalnych 98
2. Formy współpracy rodziny i szkoły .................................................. 100
3. Współpraca instytucji wspomagaj cych szkoł i rodzin w realizacji
programu profi
laktycznego .................... ........................................... 104
3.1. Samorz dy lokalne ..................................................................... 104
3.2. Ko ciół ........................................................................................ 105
3.3. SÅ‚u ba zdrowia ........................................................................... 108
3.4. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne ..................................... 109
3.5. Ruchy samopomocowe ............................................................... 111
3.6. O rodki pomocy społecznej ........................................................ 113
3.7. Prokuratura, policja, s dy rodzinne ............................................ 115
3.8. Mass media ................................................................................. 117
Rozdzi ał 6
Projekt integralnego programu profilaktycznego dla szkoły ...................... 119
Zako czeni e ......................................................................................... 141
Bi bl i ografi a .......................................................................................... 145
6
Wstęp
Obecnie jednym z najwi kszych zagro e dla dzieci i młodzie y w Polsce
jest uzale nienie od alkoholu  zło ony stan chorobowy, który wi e si zwykle
z intensywnym kryzysem we wszystkich sferach ludzkiego ycia. Alkoholizm
prowadzi nie tylko do zaburze fizjologicznych, ale równie do psychicznych
i duchowych.
Opublikowane w 1997 roku badania ujawniły obraz zmian w spo yciu alko-
holu przez młodzie w latach osiemdziesi tych i dziewi ćdziesi tych. Z bada
tych wynika, e we wspomnianym okresie:
 nast pił gwałtowny, skokowy wzrost spo ycia alkoholu przez młodzie ;
 w ród młodzie y najwi cej pij cej utrzymał si stały trend wzrostu spo ycia
alkoholu;
 zmniejszyła si liczba abstynentów w ród dzieci i młodzie y;
 obni ył si wiek inicjacji alkoholowej, a tak e lobby proalkoholowe rozwin ło
działalno ć marketingow skierowan wprost do młodzie y, a nawet dzieci1.
Szczegółowe wyniki bada ujawniły te zale no ć zachowa młodzie y
od zachowa ludzi dorosłych. Zwi kszone picie w ród młodzie y zwi zane jest
ze wzrostem spo ycia alkoholu przez dorosłych, odnotowanym na pocz tku
lat dziewi ćdziesi tych. Szczególn uwag nale y zwrócić równie na szkody
ponoszone przez dzieci i młodzie z powodu picia alkoholu przez rodziców.
W Polsce yje około 1,5 2 milionów dzieci alkoholików. Dzieci te maj bardzo
niekorzystne warunki rozwojowe, co powoduje, e s mniej odporne i cz ciej
choruj fi
zycznie. Rozwijaj si te u nich okre lone zaburzenia emocjonalne,
cz sto s ofiarami przemocy i nadu yć seksualnych ze strony najbli szych człon-
ków rodziny lub ich otoczenia. Dzieci te stanowi tak zwan grup ryzyka pod
wzgl dem prawdopodobie stwa uzale nienia. Grupa ta wymaga bardzo pilnego
stworzenia stosownych programów pomocy. Dotychczasowa pomoc jest nie-
wystarczaj ca, mimo sporych wysiłków podejmowanych przez gminy, ko cioły
i organizacje pozarz dowe.
1
Por. Profilaktyka i rozwi zywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, PARPA,
 Alkohol a Zdrowie 1998, nr 22, s. 46 48.
7
Wst p
Głównym motywem podj cia niniejszej pracy jest niepokój wychowawczy
w obliczu wielko ci zagro e i szkód alkoholowych w ród dzieci i młodzie y.
W okresie szkolnym młodzi ludzie podejmuj próby eksperymentowania z ró -
nymi rodkami odurzaj cymi, a przede wszystkim z alkoholem. Opieraj c si na
badaniach polskich i obcych, wymienia si liczne negatywne konsekwencje picia
alkoholu przez dzieci. S to: wypadki (zwłaszcza drogowe) i wynikaj ce z nich
zgony, kalectwo czy inne kłopoty ze zdrowiem, przest pstwa, gwałty, niepowo-
dzenia szkolne, konflikty z rodzicami i otoczeniem, Å‚atwiejszy dost p do innych
szkodliwych u ywek (substancji). Wczesna inicjacja alkoholowa jest uwa ana
przez specjalistów za jedn z głównych przyczyn pó niejszych trudno ci, z któ-
rymi borykaj si ludzie doro li (np. w karierze zawodowej).
Wa nym motywem zainteresowania si tym tematem jest stwierdzona mała
skuteczno ć elementarnych i najbardziej popularnych programów profi
laktycz-
nych dla szkół2. Programy te w du ej mierze s wspomagane przez Pa stwow
Agencj Rozwi zywania Problemów Alkoholowych (PARPA), a od 1997 roku s
współfinansowane przez gminy. Programy te zawieraj opracowane  technologie ,
tzn. opisan strategi działania, struktur , materiały pomocnicze oraz schemat
realizacji. Wi kszo ć z nich jest stale poddawana badaniom naukowym pod wzgl -
dem ich skuteczno ci i ulepszana w miar dostarczania wyników tych bada . Na
podstawie tych bada mo na stwierdzić, e efekty stosowanych programów s
nieproporcjonalne do ponoszonych wysiłków i rodków fi
nansowych3.
Skuteczno ć tych programów jest niewielka z kilku przyczyn. Po pierwsze,
opieraj si one na fragmentarycznej koncepcji wychowanka, bior c pod uwag
głównie jego sfer emocjonaln . Po drugie, w zbyt małym stopniu uwzgl dniaj
negatywny dla ycia w wolno ci i abstynencji kontekst społeczny i kulturowy4.
Programy te skupiaj si na uczeniu wychowanka asertywnego wyra ania emocji
oraz sztuki odmawiania w obliczu szkodliwej presji otoczenia. Tymczasem okazuje
si , e najwa niejsz przyczyn zagro e si gania po substancje uzale niaj ce
przez dzieci i młodzie nie jest ani zła wola, ani lekkomy lno ć czy przypadkowa
ciekawo ć, ani skłonno ci czy uwarunkowania genetyczne organizmu, lecz kryzy-
sy  bolesne stany emocjonalne. Z tego wła nie wzgl du substancje uzale niaj ce
nie s jednakowo atrakcyjne dla wszystkich. Okazuj si one atrakcyjne w stopniu
2
J. Szyma ska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa
2000, s. 51 73.
3
Por. K. Bobrowski, K. Ostaszewski, Ocena skuteczno ci programów profilaktyki alkoholowej
 Noe + Drugi Elementarz ,  Problemy Alkoholizmu 1997, nr 7, s. 6 9.
4
Por. Z. Sareło, Postmodernistyczny styl ycia i my lenia [w:] Postmodernizm: wyzwanie dla
chrze cija stwa, red. Z. Sareło, Pozna 1995, s. 9 27.
8
Wstęp
proporcjonalnym do kryzysu, którego do wiadcza wychowanek. Kryzys ten ob-
jawia si bolesnymi prze yciami, wobec których rodzi si pokusa, by  poprawić
sobie nastrój albo  uciec od problemów5.
Fakt powi zania kryzysu ycia z inicjacj alkoholow i wchodzeniem na
drog uzale nie powinien być uwzgl dniany we wszystkich rodzajach działa
profi
laktycznych.
Celem niniejszej publikacji jest opracowanie zało e integralnego progra-
mu profi
laktycznego dotycz cego wychowania w trze wo ci dzieci i młodzie y.
Taki program b dzie nie tylko przekazywał informacje o substancjach uzale -
niaj cych i uczył kompetentnych zachowa wobec własnych emocji, lecz tak-
e kształtował u wychowanków dojrzałe postawy wobec siebie i wiata zewn -
trznego.
Warunkiem opracowania integralnego programu wychowania w trze wo ci
jest cało ciowe i realistyczne rozumienie wychowanka i jego sytuacji egzy-
stencjalnej. Tego typu spojrzenie na wychowanka oznacza, e jego ewentualne
problemy z alkoholem lub zdolno ć do zachowania abstynencji wynikaj nie
ze skłonno ci biologicznych czy emocjonalnych, ale przede wszystkim s uwa-
runkowane jako ci jego wi zi mi dzyosobowych i jego dojrzało ci etyczn .
W tej perspektywie profi
laktyka uzale nie polega nie tylko na promowaniu
zdrowia fizycznego i psychicznego, lecz tak e, a nawet przede wszystkim na
poprawianiu jako ci wi zi mi dzyosobowych oraz pogł bianiu etycznej wra li-
wo ci wychowanka i jego najbli szego rodowiska: rodzinnego, rówie niczego,
szkolnego i społeczno-kulturowego. Skuteczna profilaktyka polega bowiem na
takim wychowaniu, które pozwala na odró nienie tego, co rozwija, od tego, co
deprecjonuje, aby budować umiej tno ć kierowania własnym yciem w sposób
wiadomy i odpowiedzialny.
Praca składa si z sze ciu rozdziałów. Rozdział pierwszy ukazuje natur
uzale nie oraz przyczyny i skutki inicjacji w wieku szkolnym. Rozdział dru-
gi podaje przyczyny małej skuteczno ci dotychczas stosowanych programów
profi
laktycznych. Rozdział trzeci przedstawia personalistyczn koncepcj czło-
wieka jako podstaw w opracowaniu integralnego programu profi
laktycznego,
którego stosowanie stwarza skuteczniejsz ni dot d ochron dzieci i młodzie y
przed uzale nieniami. Rozdział czwarty dotyczy funkcjonowania społecze stwa
informacyjnego i przedstawia metod komunikacji bez przemocy i jej aplikacje
praktyczne. Rozdział pi ty zawiera zasady współpracy rodziny i szkoły oraz
ró nych instytucji wspieraj cych szkoł i rodzin w realizacji integralnego pro-
gramu. W rozdziale ostatnim przedstawiony jest projekt integralnego programu
5
Por. M. Dziewiecki, Młodzie wobec alkoholu,  Ateneum Kapła skie 1997, nr 1, s. 61.
9
Wst p
profilaktycznego, metody i formy pracy oraz spodziewane osi gni cia na ró nych
etapach edukacji.
Niestety, chocia na przestrzeni ostatnich kilku lat rodowisko szkolne zosta-
ło obj te szerokimi oddziaływaniami profi
laktycznymi, to oddziaływania te nie
uwzgl dniaj szeroko rozumianego charakteru profilaktyki. Zdecydowana bowiem
wi kszo ć programów profilaktycznych, które s obecnie stosowane w polskich
szkołach i innych placówkach wychowawczych skupia si jedynie na cielesno ci
i emocjach, natomiast pomija inne wymiary osoby ludzkiej. Z tego wła nie powodu
konieczne jest opracowanie zało e programu profilaktycznego, który dostrzegał-
by wszystkie uwarunkowania inicjacji alkoholowej oraz uwzgl dniał bioetyczny
wymiar pracy wychowawczej w dziedzinie wychowania do trze wo ci.
Publikacja ta jest przeznaczona w szczególny sposób dla nauczycieli i wy-
chowawców, a tak e rodziców, którzy nie maj profesjonalnego przygotowania
w zakresie profi
laktyki uzale nie , a którzy mog pomagać innym, zwłaszcza
dzieciom i młodzie y, w ochronie zagro onej wolno ci.
10
Rozdział 1
Problemy alkoholowe w wieku dorastania
oraz ich przyczyny
Problemy alkoholowe oznaczaj ró norodne zagro enia oraz negatywne
zjawiska zwi zane z nadu ywaniem alkoholu i chorob alkoholow . Prowadz
one do degradacji psychofizycznej, a tak e duchowej, społecznej i ekonomicznej
poszczególnych osób, rodzin i całych rodowisk. Tego typu problemy dotycz
wielu krajów, niezale nie od istniej cych w nich ustrojów społeczno-politycznych
czy warunków ekonomicznych. W Polsce rozmiary szkód spowodowanych piciem
alkoholu s tak wielkie, i mo na je traktować jako epidemi społeczn , która
bezpo rednio czy po rednio dotyczy wi kszo ci Polaków.
1. Charakterystyka uzależnienia alkoholowego
Najbardziej dramatycznym skutkiem inicjacji alkoholowej w wieku dora-
stania jest wchodzenie na drog uzale nienia od alkoholu. Charakterystycznym
zjawiskiem we współczesnym wiecie jest wyst powanie patologicznych form
zachowania, które przez WHO okre lane s jako uzale nienia. Uzale nienia ko-
jarzone s zwykle z długotrwałym u ywaniem i nadu ywaniem takich substancji
chemicznych, jak: alkohol, narkotyki i leki, co prowadzi z jednej strony do nawyku
ich za ywania, z drugiej za  ma negatywne skutki biologiczne, psychiczne,
duchowe i społeczne dla człowieka, który im ulega.
Istnieje wiele ró norodnych defi
nicji uzale nienia. Jedne z nich stwierdzaj ,
e o uzale nieniu mo na mówić wtedy, gdy jaki rodek lub czynno ć przestaj
słu yć człowiekowi zgodnie z jego przeznaczeniem, a staj si dla niego celem
samym w sobie. Inne podkre laj , e uzale nienie to nawykowe zachowanie
ograniczaj ce wolno ć ludzkich pragnie .
11
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania siÄ™ jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym Nexto.pl.