ETYKA
Eutanazja  śmierć godna
czy niegodna?
wo skrócić nieszczęśliwe życie 3. W kontekście
prof. PAT dr hab. Tadeusz Biesaga SDB
tego rozróżnienia deklaracja formułuje dość wy-
Katedra Bioetyki Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie raz
ną definicję eutanazji powtórzoną przez Jana
Pawła II w encyklice  Evangelium vitae , gdzie
czytamy:  Przez eutanazję w ścisłym i właściwym
sensie należy rozumieć czyn lub zaniedbanie, któ-
W poszukiwaniu definicji
re ze swej natury lub w intencji działającego po-
woduje śmierć w celu usunięcia wszelkiego cier-
Pojęcie eutanazji staje się coraz bardziej wielo-
pienia. Eutanazję należy zatem rozpatrywać
znaczne. Ujawnia to już samo zróżnicowanie ter-
w kontekście intencji oraz zastosowanych me-
minów. Mówi się o eutanazji, kryptanazji, autota-
tod 4.  Od eutanazji  czytamy dalej w encyklice
nazji, dystanazji, ortotanazji, eutanazji neonatal-
 należy odróżnić decyzję o rezygnacji z tak zwa-
nej, eugenicznej, ekonomicznej itp. Wymienia siÄ™
nej «uporczywej terapii, to znaczy z pewnych
eutanazję bierną i czynną, a dalej pośrednią i bez-
zabiegów medycznych, które przestały być ade-
pośrednią, dobrowolną i niedobrowolną, legalną
kwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie
i nielegalną. Mówi się o eutanazji samobójczej,
są już współmierne do rezultatów, jakich można
zabójczej, o towarzyszeniu w samobójstwie, o za-
by oczekiwać, lub też są zbyt uciążliwe dla samego
bójstwie z litości, o pomocy w umieraniu, o towa-
chorego i dla jego rodziny .5 Rozróżniając me-
rzyszeniu czy asystencji przy śmierci itp.1 Wymie-
dyczne środki zwyczajne i nadzwyczajne, formu-
nia się też pewną liczbę aktów medycznych przy
łując sąd, czy środki te są proporcjonalne, czy nie
końcu życia pacjenta, takich jak: 1) podawanie
do przewidywanej poprawy zdrowia, można pod-
środków uśmierzających ból w dawkach, które
jąć racjonalnie i moralnie uzasadnioną decyzję
mogą przyspieszyć zgon; 2) ograniczenie albo za-
o rezygnacji z uporczywej terapii i otoczyć pacjen-
przestanie aktywnego leczenia bÄ…dz
reanimacji,
ta opieką paliatywną czy hospicyjną. Powyższe
3) odłączenie urządzeń sztucznie podtrzymują-
rozróżnienia etyczne przeciwstawiają się zarówno
cych życie (np. respiratora, sztucznej nerki),
niepotrzebnemu, sztucznemu przedłużaniu umie-
4) towarzyszenie lub pomoc w samobójstwie,
rania, jak i sztucznemu skracaniu życia. Śmierć
5) iniekcja śmiertelnej substancji.2 Te wszystkie
naturalna przeciwstawiona jest śmierci spowodo-
wysiłki nie kończą dyskusji nad pojęciem eutana-
wanej, narzuconej. W tej drugiej tak czyn, jak
zji i etyczną oceną takich działań.
i intencja lekarza zmierzają bezpośrednio do spo-
PropozycjÄ™ uporzÄ…dkowanego rozumienia tego
wodowania śmierci. Działanie takie jest moralnie
pojęcia można spotkać w  Deklaracji o eutanazji
niedopuszczalne.
wydanej przez KongregacjÄ™ Nauki Wiary w 1980
Mimo szerokiej dyskusji zacierającej różnice
roku. Rozróżnia się w niej pierwotne znaczenie
tego słowa, nadane mu w starożytności, pod któ- między rezygnacją z uporczywej terapii, eutana-
zją bierną i czynną  jednak nie da się zatrzeć
rym rozumie się  łagodną śmierć bez przykrych
różnicy między śmiercią naturalną a zamierzoną,
cierpień , oraz dzisiejsze znaczenie, w którym
słowo to oznacza zadanie  śmierci z miłosierdzia, narzuconą i spowodowaną. W ścisłym znaczeniu
by wyeliminować cierpienia związane z ostatnimi z eutanazją mamy do czynienia wtedy, gdy tak
chwilami życia lub by dzieciom anormalnym, nie- zwaną godną śmierć chce się osiągnąć przez jakąś
uleczalnie chorym, ewentualnie chorym umysło- formę samobójstwa lub zabójstwa.
22 MEDYCYNA PRAKTYCZNA 4/2005
ETYKA
świadczamy życia, a nie śmierci. Nie da się zlikwi-
Godna śmierć a godność człowieka
dować zła cierpienia, przez jeszcze większe zło 
umierajÄ…cego
śmierć cierpiącego. Śmierć ludzkości nie jest
Zwolennicy eutanazji często mówią o godnej śmier-
zwycięstwem nad cierpieniem.
ci. Pierwotny i podstawowy sens tego słowa nie
Twierdzenie, że zadana sobie śmierć samobój-
wywodzi siÄ™ jednak ani z jakichÅ› cech choroby czy
cza nadaje choremu godność, a niezadana odbiera
z jakichś właściwości śmierci, ale ma swe z
ródło
mu to miano, jest perwersjÄ… etycznÄ…. Dyskrymi-
w godności człowieka jako takiego, w tym również
nuje ono wszystkich chorych niepełnosprawnych
w godności człowieka chorego i umierającego.
i cierpiących, którzy w imię swej godności mężnie
Wraz z naszym zaistnieniem dana nam jest on-
idą przez życie i choroby. Jeśli godną śmiercią ma
tyczna i aksjologiczna godność bycia człowiekiem,
być choroba bez cierpienia, a każda przedłużająca
która staje się normą moralności, pozwalającą
siÄ™ choroba jest jakimÅ› osobistym, rodzinnym czy
oceniać, jakie zachowania ludzkie są dla nas god-
społecznym dramatem, to w takim razie niegodne
ne, a jakie niegodne, lub lepiej  godziwe i niego-
się staje związane z tym cierpienie oraz życie cho-
dziwe. Sens etyczny tego określenia głosi, że na-
rego i cierpiącego. W ten sposób dbałość o godną,
wet w niegodnych warunkach człowiek może
medycznie i estetycznie kontrolowaną śmierć ob-
i powinien zachować się godnie. W czasach totali-
dziera z godności tego, o którego w tym wszyst-
taryzmów XX wieku, mimo niegodnych warun-
kim chodzi.
ków życia, miliony ludzi zachowywało się godnie,
Można sobie wyobrazić, jak będą wyglądać od-
dając świadectwo swojemu człowieczeństwu. Wa-
wiedziny chorego przez osoby o mentalności pro-
runki, jakie zastajemy, ekonomiczne i zdrowotne
eutanatycznej. Podczas każdej wizyty będą się do-
nie podważają godności ludzkiej, lecz są dla niej
magać od niego tzw. godnego zachowania, czyli
sprawdzianem. Warunki, w których się rodzimy,
decyzji, aby w końcu poprosił o eutanazję i szla-
żyjemy i umieramy, są dobrami pozamoralnymi.
chetnie zakończył swe życie. Nietrudno dostrzec,
Dopiero gdy włączamy je w nasze własne życie,
że oczekiwania te implikują pogląd, że życie, któ-
mają udział w godności ludzkiej. Przewrotnością
re chory prowadzi, jest niegodne, że zwlekając z tą
jest podważać wartość czyjegoś istnienia i jego
decyzją, zachowuje się niegodnie, że ma szansę
prawo do życia ze względu na złe warunki spo-
nadać sens swojemu życiu i swojej chorobie wtedy,
łeczne lub chorobę. Uzależnienie ontycznej i ak-
kiedy podda się w końcu procedurze  godnej
sjologicznej godności człowieka od jakości jego
śmierci , czyli eutanazji.
życia, jak czynią to zwolennicy eutanazji, czyli
Wprowadzenie legalnej, usankcjonowanej przez
od jego sprawności biologicznych, psychicznych,
instytucje danego państwa i społeczności eutana-
świadomościowych, społecznych, ekonomicznych
zji podważa tezę, że chory jest bezwzględną war-
itd., jest błędnym urzeczowieniem kogoś, kto wła-
tością. Jego przeżycia, że jest ciężarem dla otocze-
śnie sprawia, że te wszystkie sprawności mają ja-
nia, nie będą uchylone, ale usankcjonowane pra-
kąś wartość.
wem. Społeczność potwierdzi, że jest ciężarem, że
Nie można więc w imię braku godnych warun-
jego życie nie ma sensu i powinien się odważyć na
ków społecznych i materialnych, braku dobrego
taki czy inny rodzaj eutanazji.
zdrowia biologicznego czy psychicznego, podwa-
żać godności człowieka i głosić, że nie ma on pra-
wa do życia, lecz ma prawo do śmierci. Trzeba
Czy śmierć zadana choremu jest godna,
zmieniać jego złe warunki życia, a nie zabijać czło-
a śmierć naturalna niegodna?
wieka żyjącego w takich warunkach. Śmierć nie
Czy śmierć zadana Terri Schiavo jest godna, a jej
jest czymś godnym i dobrym dla człowieka, lecz
śmierć naturalna byłaby niegodna? W tym dra-
jest złem, które go dotyka.6 Nie da się oswoić
matycznym wydarzeniu nietrudno dostrzec bez-
śmierci, nazywając ją czymś dobrym, szlachetnym
i oczekiwanym. Nie da się też uznać jej za część względność i okrucieństwo ideologii proeutana-
naszego życia, za część naszego doświadczenia, tycznej. Mamy bowiem do czynienia z faktem
bo jak mówiono w starożytności: jeśli przychodzi zagłodzenia chorej przez instytucję medyczną
śmierć, nas już nie ma, a jeśli jesteśmy, to do- w majestacie i pod nakazem prawa. Na oczach
2005 Eutanazja  śmierć godna czy niegodna? 23
ETYKA
całego świata przez wiele dni umierała powoli cho- ski, wykluczają różnorodne grupy ludzi z grona
ra, której nie wolno było podać pożywienia. Umar- osób.8 Według nich nie jest osobą człowiek w okre-
ła z odwodnienia i braku pokarmu. Rodzice i ro- sie prenatalnym, noworodek, człowiek z głębokimi
upośledzeniami, psychicznie i terminalnie chory.
dzeństwo patrzyli na śmierć głodową bliskiej im
osoby, śmierć zasądzoną bez winy, śmierć na ży- Osobami są tylko ludzie świadomie realizujący
swoje interesy.  Nieosoby nie majÄ… praw osobo-
czenie męża, który po kilku latach choroby swej
wych, nie mają również prawa do życia. Według P.
żony związał się z inną kobietą i założył rodzinę.
Singera eutanazja niepełnosprawnego noworodka
To on zadecydował o jej śmierci. Terri nie zostawi-
jest tak samo dopuszczalna i zalecana, jak aborcja
ła żadnego dokumentu, w którym domagałaby się
przed jego urodzeniem. Eutanazja terminalnie
eutanazji. Wprost przeciwnie, kiedy była zdrowa,
chorych jest w tym ujęciu jak najbardziej czynem
jej rodzice, rodzeństwo, znajomi nigdy nie słyszeli,
racjonalnym, a nawet nakazanym moralnie. Po-
by sprzeciwiała się sztucznemu podtrzymywaniu
dobnie racjonalnym czynem jest eutanazja tych,
jej przy życiu. Pewne jest, że jako gorliwa katolicz-
którzy przez pewien okres byli osobami, ale w wy-
ka nigdy nie opowiedziałaby się za eutanazją.7
niku ciężkich chorób stali się byłymi osobami.
I oto wbrew temu skazano ją na śmierć głodową.
W ten sposób zwolennicy eutanazji dokonują
Podawanie pożywienia to nie jakaś terapia, ale
jakby podwójnego uśmiercenia człowieka. Naj-
zaspokajanie podstawowych potrzeb człowieka.
pierw go uśmiercają jako osobę, a póz
niej doma-
Dokonuje siÄ™ ono bez jakiejÅ› skomplikowanej ma-
gają się uśmiercenia niepotrzebnego organizmu
szynerii podtrzymującej życie. Nikt nie może uzur-
ludzkiego. Zgodnie z ich antropologiÄ… powinna
pować sobie prawa do pozbawienia człowieka,
wystarczyć śmierć osoby. To osoba w tej teorii jest
w tym również człowieka chorego, pożywienia
bowiem tym, kto żyje, ma swoją godność, jest
i napoju.
podmiotem prawa. Jej brak, jak w przypadku
Okrucieństwo tej śmierci ukazuje, że ruch pro-
psychicznej lub terminalnej choroby, powinien
eutanatyczny jest ruchem ideologicznym, dla
zakończyć dyskusję. Tymczasem zwolennicy tej
którego dramat indywidualnego istnienia ludz-
fenomenalistycznej, ciasnej teorii osoby nie koń-
kiego nie jest ważny. Ważne jest wygrywanie pro-
czą dyskusji, lecz domagają się śmierci pozostałe-
cesów sądowych, aby dzięki takim precedensom
go po osobie organizmu. Po śmierci osoby trzeba
organizacje proeutanatyczne mogły rozwijać sku-
uśmiercić jej organizm.
tecznie swoją działalność i aby wpływały coraz
Nie bardzo pasuje do tej antropologii argu-
szerzej na wprowadzanie w poszczególnych pań-
ment powołujący się na to, że eutanazja skraca
stwach legalnej eutanazji jako metody rozwiÄ…zy-
cierpienie. W myśl tej teorii to osoba myśli, dozna-
wania problemów starości. Cywilizacja śmierci
je i cierpi, kiedy jest w ciele. Jeśli jej braknie, to
rozwiera coraz szerzej swoje ramiona.
w takim razie jej organizm nie myśli, nie doznaje
i nie cierpi. Osoba w ciężkich stanach chorób nie
może więc cierpieć, bo według przyjętej teorii
Podwójne uśmiercanie
orzeczono, że w takich stanach ona już zmarła.
Godność bycia osobą i godne życie przysługu-
Tak więc zwolennicy eutanazji posługujący się
je według zwolenników eutanazji tylko tym, któ- dualistyczną, fenomenalistyczną, deskryptywną
rzy spełniają pewne kryteria jakościowe, takie
teorią osoby plączą się w różnych niedorzeczno-
jak świadomość i odpowiedzialność, uczestnictwo
ściach. Taką niedorzecznością jest propagowanie
w życiu społecznym, zdolność do zadbania o swoje
podwójnej śmierci, w której najpierw w teorii
interesy, a przynajmniej do zapewnienia sobie uśmierca się osobę, a w praktyce żąda się uśmier-
minimalnej niezależności w sensie ubierania się, cenia tzw. zdefektowanego organizmu ludzkiego.
zachowywania higieny osobistej i spożywania po-  Argumentacja zwolenników eutanazji  pisze M.
siłków. Kto nie spełnia tych kryteriów, pozbawia- Szeroczyńska  jest oparta na niedopuszczalnych
ny jest miana podmiotu i osoby, i staje siÄ™ co naj- z moralnego punktu widzenia paradoksach: para-
wyżej zdefektowanym organizmem. Stąd propa- doksie opieki medycznej, która prowadzi do elimi-
nacji pacjenta w celu eliminacji jego bólu; para-
gatorzy eutanazji, tacy choćby jak Michael Tooley,
Peter Singer, Hugo Engelhardt, Zbigniew Szawar- doksie wolności, która aby uzyskać potwierdzenie,
24 MEDYCYNA PRAKTYCZNA 4/2005
ETYKA
rezygnuje z wszelkiej możliwości samorealizacji;
8. Szeroczyńska M., dz. cyt.: 111 124; Biesaga T.: Pojęcie osoby a za-
sada jakości życia we współczesnej bioetyce. W: Morawiec Z., red.:
paradoksie godności, dla zachowania której nale-
Ocalić cywilizację  ocalić ludzkie życie. Kraków, DEHON, 2002: 53
ży najpierw zniszczyć człowieka będącego jej dys-
64; Biesaga T.: Bioetyka utylitarystyczna Zbigniewa Szawarskiego.
W: Biesaga T., red.: Bioetyka polska. Kraków, Wyd. Nauk. PAT, 2004:
ponentem; paradoksie szacunku do życia, dla re-
145 164
alizacji którego dochodzi do sprowokowania
9. Szeroczyńska M., dz. cyt.: 98
śmierci .9
10. Bartoszek A.: Opieka paliatywna jako alternatywa dla eutanazji.
Wbrew temu pojawiajÄ…ce siÄ™ problemy w me-
W: Morciniec P., red.: Eutanazja w dyskusji. Opole, Red. Wyd. WT UO,
2001: 151 154
dycynie należy rozwiązywać etycznie. Celem medy-
cyny nie jest walka ze śmiercią, lecz zdrowie i opie-
ka nad chorymi. Medycyna paliatywna i opieka
hospicyjna powinny być bardziej docenione i sto-
sowane.10 Są one tak samo ważne, ponieważ per-
sonel medyczny i najbliżsi są przy chorym w naj-
trudniejszym i najważniejszym momencie jego
życia, w momencie jego umierania. Ta egzysten-
cjalna próba człowieczeństwa każdego człowieka
jest ważna nie tylko dla chorego, ale dla jego bli-
skich, dla otoczenia, dla społeczności, dla całej
kultury. Kultura powierzchowna  juwenalistycz-
na, konsumpcjonistyczna i hedonistyczna  swój
lęk przed śmiercią chce przezwyciężyć propagowa-
niem i stosowaniem eutanazji. Nie jest to jednak
właściwe pokonanie lęku, lecz czasowe przesuwa-
nie jego kumulacji. Przyspieszanie śmierci innych
nie jest pokonaniem lęku przed swoją śmiercią.
Medycyna nie skoryguje też swych błędów w wal-
ce ze śmiercią, gdyby w wyniku ciągłych  przegra-
nych chciała zatryumfować nad śmiercią przez
przyspieszanie i zadawanie śmierci.
Przypisy
1. Szeroczyńska M.: Eutanazja i wspomagane samobójstwo na świecie:
studium prawnoporównawcze. Kraków, Universitas, 2004: 36 58;
Bołoz W.: Etyka chrześcijańska wobec problemów końca życia.
W: Bołoz W., Ryś M., red.: Między życiem a śmiercią: uzależnienia,
eutanazja, sytuacje graniczne. Warszawa, Wyd. Uniw. Kard.
S. Wyszyńskiego, 2002: 122 134
2. Aumonier N., Beignier B., Letellier P.: Eutanazja. TÅ‚um. Burska E.
Warszawa, Pax, 2003: 50 51
3. Kongregacja Nauki Wiary: Iura et bona. Deklaracja o eutanazji
05.05.1980. W: Szczygieł K., red.: W trosce o życie: wybrane
dokumenty Stolicy Apostolskiej. Tarnów, Biblios, 1998, nr 2: 335
4. Encyklika Evangelium vitae Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów,
do kapłanów i diakonów, do zakonników i zakonnic, do katolików
świeckich oraz do wszystkich ludzi dobrej woli o wartości
i nienaruszalności życia ludzkiego. Kraków, M, 1995, nr 65
5. Tamże
6. Ramsey P.: The indignity of  death with dignity . W: Lammers S.E.,
Verhey A.: On moral medicine. Theological perspectives in medical
ethics. Grand Rapids/Cambridge, Wm. B. Eerdmans Publishing Co.,
1998: 209 222
7. Gadziński M.: Historia Terri Schiavo. http://serwisy.gazeta.pl/swiat/
1,34180,2611608.html (cyt. 20.03.2005)
2005 Eutanazja  śmierć godna czy niegodna? 25