ETYKA
Kontrowersje wokół nowej definicji
śmierci
wano nowe kryterium śmierci jako nieodwra-
prof. PAT dr hab. Tadeusz Biesaga SDB
calne, trwałe ustanie czynności całego mózgu,
Katedra Bioetyki Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie stwierdzane za pomocą kompleksowych badań.
Według raportu fakt śmierci mózgowej potwier-
dza: a) brak reakcji na bodz
ce, b) brak samoistne-
go lub będącego reakcją na bodz
ce ruchu mięśni,
Ewolucja definicji śmierci
c) nieobecność samoistnego oddychania, d) brak
odruchów pnia mózgu i głębokich odruchów ścię-
Przez setki lat medycyna posługiwała się klasycz-
gnistych. Raport zaleca  dla upewnienia się, że
nym kryterium śmierci. Za fakt śmierci uznawała
stwierdzony stan ma charakter trwały  wykona-
ustanie krążenia i oddychania. Utrwalone skutki
nie badań elektroencefalograficznych (EEG) oraz
zaniku krążenia krwi w postaci oziębienia ciała
powtórne przeprowadzenie wszystkich testów po
zmarłego, plam opadowych, stężenia pośmiertne-
upływanie 24 godzin. Hipotermia i zatrucie środ-
go, widoczne wraz z upływem czasu, dawały każ-
kami odurzającymi uchylają ważność przedsta-
demu pewność, że mamy do czynienia ze zmar-
wionych kryteriów.3
łym, którego zwłoki należy pogrzebać.
Stanowisko Komisji Harwardzkiej, w porozu-
Upowszechnienie w latach 60. XX wieku me-
mieniu z Amerykańskim Stowarzyszaniem Leka-
tod reanimacji i zastosowanie respiratora ujaw-
rzy oraz Amerykańskim Stowarzyszeniem Adwo-
niły niewystarczalność krążeniowo-oddechowego
kackim, utorowało drogę do prawnego uregulowa-
kryterium śmierci. Krążenie czy oddech w wielu
nia kwestii kryterium śmierci. W tym celu w 1980
przypadkach można bowiem przywrócić. Stwier-
roku powołano w USA Prezydencką Komisję ds.
dzona na podstawie tego kryterium śmierć kli-
Studiów Problemów Etycznych w Medycynie oraz
niczna stała się niejako odwracalna. Obok dotąd
Badań Biomedycznych i Behawioralnych, która
stosowanych wskaz
ników należało więc szukać
w Akcie Jednolitego Ustalania Åšmierci (Uniform
innych, pewniejszych oznak śmierci. W centrum
Determination of Death Act  UDDA) zaleciła
uwagi znalazł się mózg człowieka i jego formy za-
stosowanie kryterium śmierci mózgu wszystkim
mierania.
stanom w Ameryce.4 Akt ten porządkował sposo-
Pierwszym międzynarodowym krokiem w kie-
by stwierdzania śmierci mózgu, gdyż do roku
runku nowej definicji śmierci była tzw. Deklaracja
1978 opublikowano ponad 30 różnych zestawów
z Sydney, czyli  Komunikat na temat śmierci
wskaz
ników śmierci mózgowej.  Najistotniejszym
sformułowany na spotkaniu Światowego Stowa-
postanowieniem [tego aktu] było uznanie, iż po
rzyszenia Lekarzy (WMA) w 1968 roku. W dekla-
utracie przez pień mózgu zdolności pełnienia
racji tej zastąpiono  śmierć na skutek ustania
funkcji integracyjnych poszczególne systemy ży-
czynności serca  śmiercią mózgową .1
wych organów nie tworzą już żyjącego organizmu
Przełomem w ustaleniu nowego kryterium
jako całości. W istocie była to modyfikacja defini-
śmierci był raport powołanej w 1968 roku Nad-
cji śmierci, utożsamiająca bezpośrednio życie pnia
zwyczajnej Komisji Harwardzkiej Szkoły Medycz-
mózgu z życiem całego mózgu, a pośrednio życie
nej do Zbadania Definicji Śmierci Mózgowej.2
pnia mózgu z życiem organizmu jako całości .5
W raporcie opisano stałą nieodwracalną śpiączkę,
w której nie występuje rozpoznawalne działanie
ośrodkowego układu nerwowego, oraz sformuło-
20 MEDYCYNA PRAKTYCZNA 2/2006
ETYKA
poszczególnych funkcji w różnej sekwencji czaso-
Legalizacja nowej definicji śmierci
wej. Zatem niektóre funkcje układów lub ich czę-
Definicja śmierci mózgowej, w której śmierć pnia
ści mogą utrzymywać się w oderwaniu od innych
mózgu oznacza śmierć organizmu jako całości,
już wcześniej obumarłych .10
została przyjęta przez większość krajów. Najszyb-
Wytyczne prezentują zwięz
le ewolucjÄ™ definicji
ciej, bo w marcu 1972 roku, zalegalizowano jÄ…
śmierci:  Przebyła ona 3 etapy różniące się w za-
w Finlandii. W Polsce wprowadzono jÄ… 1 lipca
kresie czynników kwalifikujących i sformułowań:
1984 roku Komunikatem Ministerstwa Zdrowia
1) Nieodwracalne ustanie krążenia krwi oznacza
i Opieki Społecznej.6 Zmodyfikowano ją w niewiel-
śmierć człowieka jako całości. Niekoniecznie
kim stopniu dwukrotnie  w roku 1994 i 1996.7
oznacza ono natychmiastową śmierć wszystkich
W rozporzÄ…dzeniu z 1984 roku nie zezwolono
komórek ciała (definicja klasyczna). 2) Nieodwra-
na zastosowanie kryterium śmierci mózgowej
calne ustanie funkcji mózgu oznacza śmierć czło-
u dzieci do 10 lat, w 1994 roku przesunięto tę gra-
wieka jako całości. Niekoniecznie oznacza to na-
nicę do 12 lat, a w roku 1996 obniżono ją, dając
tychmiastową śmierć innych układów (definicja
możliwość stwierdzania śmierci mózgowej u no-
tzw. nowa). 3) Nieodwracalne ustanie funkcji pnia
worodków od 7. dnia życia. Skrócono też czas po-
mózgu oznacza śmierć pnia mózgu jako całości.
wtarzania badań w celu stwierdzenia trwałości
Niekoniecznie oznacza to natychmiastową śmierć
śmierci pnia mózgu. W pierwszym rozporządze-
wszystkich komórek mózgu (definicja tzw. nowa
niu czas obserwacji był zgodny z tym, co zapropo-
zmodyfikowana) .11
nowała Komisja Harwardzka i wynosił 24 godzi-
Istotne w powyższych wyjaśnieniach jest za-
ny, a w obecnych wytycznych został on wyraz
nie
wężenie śmierci całego człowieka do śmierci czło-
skrócony, gdyż zaleca się powtórzenie badań po
wieka jako całości. To ostatnie oznacza  zerwa-
upływie 3 godzin. W zestawie badań technicznych
nie życiowo istotnej więzi pomiędzy składnikami
przy stwierdzaniu śmierci pnia mózgu w obowią-
obiektu analizowanego w aspekcie życia, nato-
zujÄ…cym nas dokumencie z 1996 roku zrezygno-
miast nie oznacza, że wszystkie te składniki mu-
wano z konieczności stosowania angiografii na-
szą być jednocześnie martwe .12
czyń mózgowych i encefalografii (EEG).
Rozpoznanie śmierci pnia mózgu ma być prze-
W różnych krajach stosuje się różne techniki
prowadzone dwuetapowo. W pierwszym etapie,
badawcze. W Wielkiej Brytanii zrezygnowano
na podstawie odpowiednich obserwacji, trzeba
z EEG, natomiast w USA, Niemczech, Francji
wysunąć podejrzenie śmierci pnia mózgu, a w dru-
i we Włoszech EEG wciąż jest wymagana, a czas
gim etapie  wykonać badania potwierdzające
obserwacji przed ostatecznym potwierdzeniem
śmierć pnia mózgu. Obok określonych testów wy-
śmierci pnia mózgu wynosi od 12 do 24 godzin.
mienione sÄ… licznych wskazania techniczne, jak te
W innych krajach dopuszcza się wprawdzie możli-
badania trzeba przeprowadzić.
wość skrócenia wymaganego czasu trwania stanu
śmierci pnia mózgu do 6 godzin, pod warunkiem
że śmierć mózgu zostanie wcześniej potwierdzona
Spory wokół nowej definicji śmierci
w dodatkowych testach.8 Zgłaszany jest też postu-
Już w latach 70. XX wieku dr Henry Beecher,
lat wydłużenia w niektórych przypadkach czasu
przewodniczący wspomnianej wcześniej Komisji
obserwacji i zastosowania dodatkowych badań
Harwardzkiej, w swoich wykładach zaprezento-
elektrofizjologicznych  EEG (coraz doskonalszej)
oraz angiografii mózgowej, ultrasonografii dople- wał 3 równorzędne definicje śmierci związane:
1) z utratą i niemożnością przywrócenia natural-
rowskiej i scyntygrafii izotopowej.9
nego krążenia czy też oddychania, 2) ze śmiercią
ObowiÄ…zujÄ…ce obecnie w Polsce wytyczne
w sprawie kryteriów śmierci mózgu są dość do- mózgu, 3) ze śmiercią półkul mózgowych i bez-
powrotną utratą świadomości.13 Według niego
pracowane. W części ogólnej wyjaśniają, że
 Śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza  już nie śmierć całego mózgu, która obejmuje tak-
to, że śmierć ogarnia tkanki i układy w różnym że pień mózgu, lecz tylko samo obumarcie kory
czasie. Powoduje to dezintegrację ustroju jako ca- mózgowej (...) jest już wystarczającym kryterium
łości funkcjonalnej i kolejno trwałe wypadanie do orzekania, iż nastąpiła śmierć .14 Śmierć jest
2006 Kontrowersje wokół nowej definicji śmierci 21
ETYKA
orzekana, gdy neurony w korze mózgowej ulegną doświadczenia interpretujemy jako znamiona
zniszczeniu (mowa, myślenie, pamięć, uczucia), śmierci, a więc nie elektrofizjologiczne, lecz feno-
mimo że funkcjonują dalej głębsze struktury, ta- menologiczne znaki .16
kie jak wzgórze, pień mózgu oraz móżdżek (oddy- Podobnie sprzeciwia się przyjęciu nowej defini-
chanie, czynności wegetatywne, ciśnienie krwi). cji śmierci Hans Jonas. Jego zdaniem medycyna
To nie śmierć pnia mózgu, ale nieodwracalna uzurpuje sobie prawo wyznaczenia granicy mię-
utrata świadomości wystarcza do orzeczenia dzy życiem a śmiercią.17 Podaje ona raczej zna-
śmierci. miona umierania niż granice życia i śmierci, ma
Ta ostatnia, zbyt szeroka i niebezpieczna defi- dane o tym, co umiera w człowieku, ale nie o tym,
nicja śmierci, zmierzająca do wykluczenia coraz że zmarł człowiek. Aby mieć pewność, że mamy
szerszej grupy ludzi z grona żyjących, propago- do czynienia ze zmarłym, niewystarczające są
wana jest szczególnie przez myślicieli pragmatycz- kryteria minimalistyczne, lecz konieczne są kry-
nych i utylitarystycznych. A
Ä…czÄ… jÄ… oni z reduk- teria maksymalistyczne. StosujÄ…c te pierwsze,
cjonistyczną antropologią oraz utylitarystyczną medycyna zadaje gwałt naszemu ciału, opóz
niajÄ…c
etyką, formułując arbitralne kryteria człowieczeń- jego umieranie w celu pobrania narządów dla
stwa. transplantacji. Jego zdaniem śmierć mózgowa nie
Spór często przenosi się na teren filozofii, gdyż stanowi ani kryterium śmierci, ani kryterium po-
w publicznej debacie miesza się medyczne kryte- bierania narządów, lecz jest znakiem nieodwra-
ria śmierci z definicją śmierci. Biologia czy medy- calności procesów.18
cyna nie są w stanie opisać tajemnicy śmierci Ta nieodwracalność procesu umierania, przy
człowieka. Rzeczywistością śmierci zajmują się wyraz
nej zgodzie pacjenta może uprawniać  zda-
również nauki humanistyczne, w tym filozoficzne niem niektórych moralistów niemieckich, takich
i teologiczne. Filozofowanie z pozycji medycznego jak Dietmar Mieth, Heinrich Pompey i Wilfried
kryterium śmierci prowadzi często do dość reduk- Ruff  do pobrania narządów do transplantacji,
cjonistycznej filozofii człowieka. Nic dziwnego, że albowiem pobranie to nie jest bezpośrednią przy-
ów pragmatyczny scjentyzm zwiększa liczbę prze- czyną śmierci, ale dokonuje się w obliczu śmierci
ciwników nowej definicji śmierci. umierającego.19
Szereg zastrzeżeń wobec dysocjacyjnej koncep- Dość wyraz
ne zastrzeżenia wobec nowej defi-
cji śmierci formułuje z pozycji fenomenologii ciała nicji śmierci są formułowane z pozycji filozofii
ludzkiego Hans Joachim Türk.15 SÄ… one bliskie czÅ‚owieka. Definicja Å›mierci mózgowej, a jeszcze
temu, co przeżywa rodzina w zetknięciu się ze bardziej definicja śmierci półkul mózgowych zdaje
swoim bliskim, który według nowego kryterium się wspierać błędną antropologię dualistyczną
śmierci został uznany za zmarłego. Trudno bo- i mechanistyczną. Osobę zawęża się do funkcjono-
wiem przyjąć takie orzeczenie, jeśli ciało kogoś wania mózgu czy świadomości. Organizm traktu-
bliskiego nie nosi śladów śmierci, jest ciepłe, od- je się jak zespół części, które dowolnie można wy-
dycha, serce bije, krew krąży. Jeśli chory czy mieniać.20  Pozamózgowej części ciała odmawia
umierający zarówno wczoraj, jak i dzisiaj wygląda się istotnego udziału w identyczności osoby; jest
tak samo, to dlaczego wczoraj traktowany był ono tylko ciałem mózgu; gdy ten utraci swoją
jako żywy, a dziÅ› jako zmarÅ‚y? Czy owo orzeczenie funkcjÄ™, pozostajÄ… tylko «Å›miertelne szczÄ…tki .21
śmierci musi być oderwane od doświadczenia W duchu tej redukcjonistycznej antropologii po-
śmierci? Ciało jest wyrazem człowieka, medium zbawia się coraz to szersze grono ludzi praw, któ-
komunikacji międzyludzkiej. Dlaczego mamy zre- re posiadamy na podstawie naszego bytu, na pod-
zygnować na rzecz danych EEG z tego, co ciało stawie przynależności do rodziny ludzkiej. Taka
samo nam komunikuje? Dlaczego lekarz nie jest parcjalna, funkcjonalistyczna teoria człowieka
sługą życia i śmierci, lecz chce decydować, kiedy prowadzi niektórych bioetyków, jak np. Petera
mamy żyć i kiedy umierać?  Dla rozstrzygnięcia, Singera, do stawiania wyżej zwierząt w stosunku
kiedy ciało jest umarłe, odkąd uważać i traktować do noworodków bezmózgowych i ludzi dotknię-
je jako zwÅ‚oki  pisze H. J. Türk  nie sÄ… miarodaj- tych demencjÄ… starczÄ… czy chorych bÄ™dÄ…cych
ne empiryczne kryteria naukowe, lecz znamiona, w głębokiej śpiączce. Podobnemu myśleniu ulega
które z ludzkiego punktu widzenia i na podstawie też wielu lekarzy, wykluczając bezmózgowe nowo-
22 MEDYCYNA PRAKTYCZNA 2/2006
ETYKA
rodki oraz chorych w przewlekłym stanie wegeta- wracalnej utraty wszelkiej zdolności utrzymania
tywnym z grona żywych i propagując ich wyko- czynności ustrojów integracyjnych i koordynacyj-
rzystanie dla transplantacji. W tym kontekście nych  tak fizycznych, jak i umysłowych. Śmierć
słusznie Hans Jonas zaznacza:  Moja identycz- stwierdza się, gdy: a) nastąpiło ostateczne zaha-
ność jest identycznością całego i całościowego or- mowanie czynności serca i oddechu lub b) stwier-
ganizmu, choć wyższe funkcje osobowości mają dzono nieodwracalne ustanie wszelkiej czynności
swoją siedzibę w mózgu .22 Kochamy drugiego mózgu. W czasie dyskusji stwierdzono, że śmierć
mózgu jest prawdziwym kryterium śmierci, bo-
człowieka, a nie jego mózg.
Odrzucając niewłaściwe implikacje antropolo- wiem ostateczne ustanie czynności krążenia i od-
giczne dysocjacyjnej definicji śmierci, trzeba jed- dychania prowadzi bardzo szybko do śmierci mó-
zgowej .25
nak szukać odpowiedzi, kiedy rozpada się jedność
Podobne stanowisko wyrażono w  Karcie Pra-
bytu ludzkiego, jedność jego cielesno-duchowej
struktury, kiedy następuje załamanie się we- cowników Służby Zdrowia .  Aby osoba była uwa-
żana za zmarłą, jest wystarczające stwierdzenie
wnętrznej spójności skutkujące dezintegracją
Å›mierci mózgowej dawcy, która polega na «nieod-
i rozpadem. Dla wielu oznakÄ… takiego rozpadu
jest właśnie śmierć pnia mózgu.  Śmierć mózgo- wracalnym ustaniu wszystkich funkcji mózgu.
wa  pisze teolog bioetyk Piotr Morciniec  ozna- Po pewnym stwierdzeniu śmierci mózgu, to jest
po należnej weryfikacji, można przystąpić do po-
cza więc dezintegrację i niezdolność organizmu do
brania narządów .26
dalszego życia. Przy pomocy tego wskaz
nika moż-
Jana Paweł II powiedział do uczestników Kon-
na  na podstawie danych biologicznych opartych
gresu Åšwiatowego Towarzystwa Transplantolo-
na doświadczeniach intensywnej terapii  w spo-
gicznego w Rzymie w 2000 roku:  W tym miejscu
sób wystarczający orzekać, że ten dotąd żywy or-
można orzec, że przyjęte w ostatnim okresie kry-
ganizm, istniejÄ…cy do tej pory jako ludzkie indywi-
terium, na podstawie którego stwierdza się
duum, rozpada się na swoje elementy składowe,
tzn. następuje jego dezintegracja i destrukcja .23 śmierć, a mianowicie całkowite i nieodwracalne
ustanie wszelkiej aktywności mózgowej, jeśli jest
rygorystycznie stosowane, nie wydaje siÄ™ pozosta-
Autorytety moralne wobec nowej
wać w sprzeczności z istotnymi założeniami rze-
definicji śmierci
telnej antropologii .27
Powyższe stanowisko etyczne nie zamyka dal-
Już w 1957 roku papież Pius XII, wypowiadając
szej dyskusji, daje nam jednak pewność moralną,
się w kontekście stosowania reanimacji, zazna-
że przy obecnym stanie wiedzy nie popełniamy
czył, że Kościół nie ma żadnych szczególnych
zła, stosując obecne kryterium śmierci oraz wyko-
kompetencji w ustaleniu momentu śmierci, zada-
rzystując je dla skutecznych form ratowania życia
nie to bowiem spełnia biologia i medycyna. Stano-
innym.
wisko to potwierdzane jest w kolejnych dokumen-
tach Urzędu Nauczycielskiego oraz w wypowie-
dziach różnych naukowych instytucji Kościoła. Przypisy (s. 28)
Papieska Rada  Cor Unum w 1981 roku, po-
wołując się na medyczny, społeczny i prawny stan
związany z określeniem kryterium śmierci stwier-
dza:  Wzrasta jednak zgoda co do tego, że za
zmarłego należy uznać człowieka, u którego zo-
stałby stwierdzony całkowity i nieodwracalny
brak aktywności mózgu (śmierć mózgowa) .24
Papieska Akademia Nauk w  Deklaracji o sztucz-
nym przedłużaniu życia i dokładnym ustaleniu
momentu śmierci z 21 paz
dziernika 1985 roku
formułuje w tym względzie wyraz
ne stanowisko.
 Osobę uznaje się za zmarłą, gdy doznała nieod-
2006 Kontrowersje wokół nowej definicji śmierci 23
ARTYKUA
Y PRZEGL
DOWE I WYTYCZNE
Kontrowersje wokół nowej definicji śmierci
cd. ze strony 23
Przypisy
1. Dunn H.P.: Etyka dla lekarzy, pielęgniarek i pacjentów. Tarnów, Biblios, 1997: 48 49
2. A definition of irreversible coma: report of the Ad Hoc Committee of the Harvard
Medical School to Examine the Definition of Brain Death. J. Am. Med. Assoc., 1968;
205/6: 85 88
3. Szczęsna A.: Wokół medycznej definicji śmierci. W: Gałuszka M., Szewczyk K., red.:
Umierać bez lęku: wstęp do bioetyki kulturowej. Warszawa-A
ódz
, PWN, 1996: 77 78
4. Ziemiński I.: Zagadnienie śmierci w filozofii analitycznej, Lublin, TN KUL, 1999: 102
5. Nowacka M.: Etyka a transplantacja. Warszawa, PWN, 2003: 80
6. Komunikat w sprawie wytycznych Krajowych Zespołów Specjalistycznych w dziedzi-
nach: anestezjologii i intensywnej terapii, neurologii i medycyny sÄ…dowej w sprawie
kryteriów śmierci mózgu. Dz.Urz. MZOS, z 26 czerwca 1984 r., nr 6, poz. 38
7. Komunikat Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 paz
dziernika 1996 r.
o wytycznych w sprawie kryteriów stwierdzania trwałego i nieodwracalnego ustania
funkcji pnia mózgu (śmierci mózgowej), Dz.Urz. MZOS z 30 listopada 1996 r. nr 13
poz. 36; Załącznikiem do tego Komunikatu są: Wytyczne w sprawie kryteriów
stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierci
mózgowej) ustalone przez specjalistów z dziedziny medycyny: anestezjologii
i intensywnej terapii, neurologii, neurochirurgii oraz medycyny sÄ…dowej.
8. Takie rozwiązanie popiera również grupa ekspertów powołanych z ramienia Stolicy
Apostolskiej. Zob. Papieska Akademia Nauk, Deklaracja o sztucznym przedłużaniu
życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci (21.10.1985). W: Szczygieł K., red.:
W trosce o życie: wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej. Tarnów, Biblios, 1998: 454
9. Bohatyrewicz R. i in.: Rozpoznanie śmierci mózgu  nowości i sytuacje szczególne.
Med. Intens. Ratun., 2001; 4/3: 130 133
10. Komunikat Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 paz
dziernika 1996, dz. cyt.
11. Tamże
12. Tamże
13. Keith Mant A.: Definicja śmierci z punktu widzenia medycyny. W: Toynbee A., red.:
Człowiek wobec śmierci. Warszawa, 1973: 34 35
14. Türk H.J.: Åšmierć mózgowa w aspekcie filozoficznym. W: Marcol A., red.: Etyczne
aspekty transplantacji narządów: materiały z sympozjum w Kamieniu Śląskim
w dniach 15 16.04.1996. Opole, WT UO, 1996: 60
15. Tamże: 68
16. Tamże
17. Jonas H.: Gehirntod und menschliche Organbank: zur pragmatischen Umdefinierung
des Todes. W: Tenże: Technik: Medizin und Ethik: zur Praxis des Prinzips Ver-
antwortung, Frankfurt am Main, Insel, 1985: 222
18. Türk H.J., dz. cyt.: 72
19. Tamże: 71
20. Kopania J.: Etyczny wymiar cielesności. Kraków, Aureus, 2002: 224 i n.
21. Türk H.J., dz. cyt.: 69
22. Jonas H.: Gehirntod und menschliche Organbank. dz. cyt.: 235
23. Morciniec P.: Legalny kanibalizm?: transplantacja organów pojedynczych: problem
ustalenia kryterium śmierci. W: Machinek M., red.: Śmierć i wiara w życie pośmiertne
w świetle nauk przyrodniczych i humanistycznych. Olsztyn, Hosianum, 2003: 203
24. Papieska Rada  Cor Unum : Niektóre kwestie etyczne odnoszące się do ciężko
chorych i umierających (27.08.1981). W: Szczygieł K. red.: W trosce o życie: wybrane
dokumenty Stolicy Apostolskiej. dz. cyt.: 446
25. Papieska Akademia Nauk: Deklaracja o sztucznym przedłużaniu życia i dokładnym
ustaleniu momentu śmierci z 21.10.1985. W: Szczygieł K., red.: W trosce o życie, dz.
cyt.: 453 454
26. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia: Karta Pracowników Służby Zdrowia.
Watykan 1995: nr 87
27. Jan Paweł II: Do uczestników Kongresu Światowego Towarzystwa Transplantologi-
cznego w Rzymie, 29.08.2000. L Osserv. Rom., 2000; 228/11-12
28 MEDYCYNA PRAKTYCZNA 2/2006