Budda
najwyÅ»szego  oĘwiecenia (bodhi). Uda" si´ do
Benares, gdzie wyg"osi" do 5 dawnych towarzy-
szy umartwieł
pierwsze kazanie o wprawieniu
w ruch ko"a Prawa (Dharma-çakra-prawartana).
RozpoczÄ…" dzia"alnoĘç w´drownego kaznodziei
i misjonarza, za". gmin´ rel. wyznawców za-
konnych i Ęwieckich (sangha). Zmar", tj. dostą-
pi" ostatecznego  zgaĘni´cia , w wieku 80 lat,
po krótkiej chorobie spowodowanej zatruciem
pokarmowym. Biografie B. ukazujÄ… go jako
istot´ mitycznÄ…. Powsta"a lista 6 Buddów, po-
przedzajÄ…cych pojawienie si´ Buddy Gautamy,
którzy, tak jak on, odkryli odwieczne Prawo
(dharma); po nim zaĘ ma przyjĘç Budda Majt-
reja. Pocz´cie, narodziny i Å»ywot B. sÄ… pe"ne cu-
downych znaków i wydarzeł
. Pojawia si´ po-
staç kusiciela o imieniu Mara, który próbuje
odwieĘç Gautam´ od osiÄ…gni´cia oĘwiecenia.
W póęniejszym okresie rozwoju buddyzmu
B. zosta" ubóstwiony. Doktryna buddyzmu
wzbogaci"a si´ o zhierarchizowany panteon, na
którego szczycie staną" Adi-Budda [ Budda
pierwotny ,  pra-Budda ]. Pojawi"a si´ skom-
plikowana teoria trzech  cia" B.: dharma-ka-
ja [ cia"o Prawa/Nauki ]  oznacza doskona-
"Ä… natur´ B., najwyÅ»szÄ… i ostatecznÄ… natur´
Budda
Budda [sanskr. buddha  przebudzony ,
wszystkich rzeczy; sambhoga-kaja [ cia"o (wy-
z Sikkimu (Indie)
 oĘwiecony ], Buddha, w"aĘc. Siddhartha
sublimowanej) rozkoszy ]  B. manifestuje
fot. L. Charewicz Gautama, ur. ok. 560 p.n.e., w pobliŻu Kapi-
si´ tu jako blask, który mogÄ… kontemplowaç
lawastu, zm. ok. 480 p.n.e., KuĘinagara, twórca
jedynie bodhisattwowie; nirmana-kaja [ cia"o
religii zw. od jego przydomka buddyzmem. Hi-
fikcyjne ]  pod postaciÄ… fikcyjnego cia"a
storycznoĘç osoby B. nie
(z punktu widzenia ostatecznej rzeczywistoĘci)
budzi wątpliwoĘci. Urodzi"
pojawi" si´ B. historyczny, by g"osiç swe po-
si´ w królestwie KoĘala,
s"annictwo.
u stóp Himalajów, na te-
Wed"ug tradycji zachowanej w Wielkiej Sutrze
renie dzisiejszego Nepalu.
o Doskona"ym WygaĘni´ciu (palijskie Mahapari-
By" synem Âuddhodany,
nibbana-sutta sanskr. Mahaparinirwana-sutra)
-
Bodh Gaj a, hindi Bodh Gaya,
przywódcy wywodzącego
B. umiera" w pozycji leŻącej, z cia"em u"oŻo-
ang. Buddh Gaya, miejscowość w pn.-
si´ ze stanu rycerskiego
nym wzd"uŻ osi pó"noc po"udnie, na prawym
-wsch. Indiach (stan Bihar); wg tradycji buddyj-
(kszatrija), klanu Âakjów,
boku, z twarzą zwróconą na zachód, w noc
skiej tu rosło święte drzewo figowe (Ficus reli-
stÄ…d przydomek Âakjamu- wiosennej pe"ni ksi´Å»ycowej. Podj´cie przez B.
giosa), pod którym Siddhartha Gautama (a przed
ni [ asceta z rodu Âakjów ].
Ęwiadomej decyzji co do miejsca i czasu Ęmier-
nim 4 jego mitycznych poprzedników) dostąpił
Wed"ug tradycji buddyj- ci oraz pozycji cia"a wpisuje go w szereg
przebudzenia (bodhi), stajÄ…c siÄ™ BuddÄ… (Przebu-
skiej w wieku 29 lat, znie- poprzedników, uczestników kosm. cyklu prze-
dzonym). NajstarszÄ… budowlÄ… sakralnÄ… w B.G.
ch´cony do Å»ycia Ęwieckie- kazywania zbawczej Nauki (dharma). Wspó"-
była mała świątynia z czasów króla Aśoki (268
go, porzuci" dom i rodzin´
czeĘni odbierali Ęmierç B. jako pierwsze tego
232 p.n.e.); ok. II w. n.e. za panowania dyn. Ku-
i podjÄ…" Å»ywot w´drowne- rodzaju zdarzenie w dziejach. Nowe regu"y,
szanów zburzono ją i zastąpiono nową wielką
go ascety. Jednak ani lata
które w nieznanej dotąd sytuacji ustanawiali
świątynią, której nadano miano (Świątyni) Wiel- surowych umartwieł
, ani
jego uczniowie w trosce o przetrwanie otrzy-
kiego Przebudzenia (Mahabodhi). W trakcie nauki napotkanych mi- manej Nauki, sta"y si´ fundamentem praktyki
przeprowadzanej w XIX w. renowacji kompleksu strzów nie zdo"a"y dopro- rel. obejmujÄ…cej ca"Ä… wspólnot´ (tj. mnichów
wadziç go do ostatecznego
świątynnego odkryto pozostałości krużganka i wyznawców Ęwieckich). Po wyprowadze-
wybudowanego w miejscu medytacyjnych prze- wyzwolenia. Zrezygnowa" niu zw"ok na miejsce kremacji cia"o B. owi-
wi´c z rygorystycznego ni´to w ca"uny i umieszczono w Å»elaznej trum-
chadzek Buddy; ślady stóp Buddy odtworzono
ascetyzmu na rzecz umiar- nie wype"nionej sezamowym olejem; trumn´
w jego podłodze w postaci szeregu kwiatów lo-
kowanej  drogi poĘred- zamkni´tÄ… Å»elaznym wiekiem umieszczono
tosu. Świątynia Mahabodhi, którą wielokrotnie
niej , podją" d"ugotrwa"ą na stosie. Podobnie jak akt Ęmierci, ceremo-
przebudowywano (VIII/XII, XIX, XX w.), stanowi
medytacj´, która przynio- nia" kremacji przebiega" publicznie, cudowna
obecnie symbol. centrum indyjskiego i świat.
s"a odkrycie przyczyny transformacja, której w jego trakcie uleg"o cia"o
buddyzmu i jest celem licznych pielgrzymek
cierpienia i sposobu jego B., przebieg"a jednak w zamkni´ciu. W ikono-
buddystów i hindusów.
przezwyci´Å»enia. DostÄ…pi" grafii zdarzenia obecnoĘç elementu misterium
160
Budda
podkreĘlano, rozmieszczając w przestrzeni ob-
rz´du zas"ony i kotary. Po ugaszeniu stosu
i otwarciu trumny znaleziono w niej czyste ko-
Ęci (bez Ęladu sadzy; póęniejsza tradycja wyli-
cza 7 wi´kszych koĘci: 4 z´by, sklepienie czasz-
ki, 2 obojczyki oraz liczne drobne fragmenty
kostne). W cudowny sposób spoĘród ca"unów
zniszczeniu uleg"y jedynie najbardziej wewn.
i najbardziej zewn´trzny. Pozosta"oĘci uznano
za relikwie i rozdzielono na 8 cz´Ä˜ci. Uczest-
nictwo w ceremonii podzia"u relikwii umoŻli-
wi"o zawarcie pokoju pomi´dzy plemionami
zamieszkującymi pał
stwo Magadha i (na wzór
wedyjskiego ceremonia"u pomazania króla)
uĘwi´ci"o ich relacje ze zwierzchniÄ… w"adzÄ…
królewskÄ…. Po odprawieniu stosownych obrz´-
dów nad relikwiami usypano 8 mogilnych kop-
ców (stupa). Kopce usypano takŻe nad naczy-
niem, którym odmierzano relikwie, i nad
w´glami ze stosu. Tradycj´ uĘwi´cajÄ…cej i inte-
grującej mocy relikwii B. przywo"ywano póę-
Budda
niej wsz´dzie (w Indiach i poza nimi), gdzie
PosÄ…g KroczÄ…cego
budując pał
stwo terytorialne, starano si´ zna-
Buddy (jedyne
leÄ™ç ideowy zwornik dla zróŻnicowanej etnicz-
ikonograficzne
nie i kulturowo ludnoĘci. W rozwini´tej for-
przedstawienie
mie kultu czciÄ… otaczano 4 typy relikwii:
Buddy w ruchu)
1)  pozosta"oĘci cielesne (umieszczane w re-
obok stupy Sa Si
likwiarzach stup fragmenty kostne); 2)  pozo-
sta"oĘci przez związek , tj. rzeczy naleŻące do w Sukhothai
Buddy (szata, miska Żebracza), miejsca zwią- (Tajlandia), XII/XIII w.
zane z jego Życiem (drzewo Bodhi, Tron Prze-
fot. P. Balcerowicz
budzenia), Ęlady jego obecnoĘci (odciski stóp);
3)  pozosta"oĘci doktrynalne  pierwotnie bhamandala); w postawie stojÄ…cej wyróŻnia si´
ca"oĘç nauki B., nast´pnie wyciÄ…gi z kanonu 2 zasadnicze pozy: abhanga (poza frontalna)
pism buddyjskich umieszczane w relikwia- i tribhanga (trzykrotne przegi´cie cia"a); o od-
rzach; 4)  pozosta"oĘci umowne  sporzą- mianach pozycji siedzącej decyduje uk"ad nóg:
dzane przez wiernych kopie  pozosta"oĘci padmasana (nogi skrzyŻowane), wirasana (poza
przez zwiÄ…zek , repliki stup i relikwiarzy za- bohaterska  prawa stopa schowana pod lewÄ…
wierających  pozosta"oĘci cielesne oraz wyko- nogą), jogasana (poza medytacji  uniesione
nywane przez artystów obrazy symbolizujące kolana), lalitasana (poza wypoczynku  prawa
B. i zdarzenia z jego Życia. Wspó"czesne bada- noga opuszczona), maharadęa lilasana (poza
nia podkreĘlajÄ…, Å»e swoje szybkie rozprzestrze- król. wypoczynku  prawa r´ka oparta na
nienie si´ buddyzm zawdzi´cza w duÅ»ej mierze uniesionym kolanie, lewa na oparciu tronu).
umiej´tnej propagacji  pozosta"oĘci umow- Psychiczne stany B. wyraÅ»ajÄ… gesty palców
nych . W poszukiwaniu cennych i trudnych do (mudra). WyobraŻeniom B. towarzyszy zwykle
uzyskania  pozosta"oĘci cielesnych uciekano z"oÅ»ona symbolika (przedmioty, zwierz´ta,
si´ nierzadko do fa"szerstwa. barwy). PowyÅ»sze schematy bywa"y róŻnie in-
W sztuce pierwotnie przedstawiano B. za po- terpretowane w poszczególnych Ęrodowiskach
Ęrednictwem symboli. Pierwsze przedstawie- geogr. i etnicznych. Oprócz posągów statu-
nia B. w postaci ludzkiej pojawi"y si´ na pocz. arycznych by"y rozpowszechnione przedsta-
I w. n.e. w sztuce Gandhary, w wyniku prze- wienia tematów z Życia B. i jego poprzednich
kszta"cenia hellenistyczno-syryjskiego typu wcieleł
(dęataki), g". w reliefie i malarstwie
wizerunku Apollina. Klasyczne schematy Ęciennym. Do najwaŻniejszych przedstawieł

przedstawiania B. powsta"e w IV VII w. w Ma- B. naleŻą: gigantyczne posągi w Bamjanie
thurze i Sarnath (Indie) ukazywa"y B. jako do- (Afganistan  zniszczone przez talibów
skona"ego m´drca nauczyciela w postawie sto- 2001), malowid"a w AdÅ»ancie, posÄ…gi w Ârina-
jÄ…cej lub siedzÄ…cej, w drapowanych szatach garze i Pariharapura (Indie), Polonnaruwie
mnicha, z w"osami zebranymi w rodzaj koka (Âri Lanka), Paganie (Birma), w ĘwiÄ…tyniach
(usznisza) i okrąg"ą wypuk"oĘcią na czole skalnych Yunkang i Longmen (Chiny) oraz Ka-
(urna); cz´stym elementem jest aureola (pra- makurze (Japonia).
161