2181687022

Gwara rolnicza - współczesny język wsi

definicji

dialektu.

STANISŁAW DUBISZ MARIUSZ KOSIERADZKI

Pomysł rejestrowania słownictwa gwary rolniczej zrodził się w 1987 r. z potrzeb dydaktycznych. W pierwszym rzędzie chodziło bowiem o opracowanie serii słowniczków przydatnych dla studentów SGGW (a także innych szkół rolniczych) odbywających praktyki zawodowe (1). W trakcie zbierania materiałów i rozszerzania zakresu eksploracji (językowego i terytorialnego) okazało się jednak, że zagadnienie to łączy się z istotnymi procesami integracji językowej zachodzącymi współcześnie na polskiej wsi i ma szereg uwarunkowań socjolingwistycznych. Pozwoliło to na sformułowanie gwary rolniczej jako inter-

Gwara rolnicza jest przede wszystkim zawodowym "podjęzykicm" scalającym elementy wywowdzącc się polszczyzny ogólnej oraz jej odmian regionalnych, z dialektów ludowych i języków indywidualnych (idiolck-tow), i wreszcie - środowiskowych wariantów języka. Jest więc w gruncie rzecz typowym intcrdialcktcm, który może przekształcić się wjedno-litv socjolckl (2), co uzależnione jest od stopnia integracji i homogenizacji społeczności wiejskich (3).

Innymi słowy gwarę rolniczą zaliczyć można do środowiskowych odmian języka - języka pogranicza wsi i miasta, pogranicza kultur, zawodów itd. Pierwotnie gwaiy środowiskowe były charakterystyczne przede wszystkim dla społeczności miejskich, jednakże w ostatnich dziesięcioleciach wyraźne są tendencje do zacierania ostiych granic między miastem a wsią (m.in. powstawanie społeczności ponad lokalnych), zanikania tradycyjnych dialektów ludo-

Sclt    (czyli mowy ludności

łepskiej) i tworzenie tzw. języków mieszanych, łączących składniki |K»1-szczyzny ogólnej (kulturalnej i potocznej) oraz odmian języka ograniczonych terytorialnie i socjalnie, tj. dialektów ludowych i miejskich (robotniczych, młodzieżowych, organizacyjnych, zawodowych).

Przejście od bycia chłopem, od chłopskości (wyjście poza tradycyjną społeczność lokalną) do bycia rolnikiem dziś nawet "producentem rolnym", jednym z wielu mieszkańców heterogenicznej, urbanizującej się wsi. to jednocześnie częściowe odejście od dialektów ludowych (ich modyfikowanie), ocl regionalizmów i przyswajanie sobie słow nictwa języka ogólnopolskiego.

Obok uczestnictwa w tym procesie integracji językowej obserwujemy tworzenie charakterystycznych tylko dla tej grupy zawodowej (dla rolników), gwarowych profesjonalizmów, neosemaniyzmów i ekspresywizmów - ważnych składników swoistej gwary rolniczej (d).

Więzi zawodowe - bodaj najważniejsze w tej grupie s|>ołccznej - oraz zróżnicowania statusu społecznego użytkowników'gwary rolniczej ("chło-pi^f\ rolnicy, producenci rolni, chłopi-robotnicy, pracownicy wywodzący się ze środowisk wiejskich i miejskich, osoby z wykształceniem podstawowym, zasadniczym, średnim zawodowym i ogólnym, wyższym lub jeszcze l>ez pełnego elementarnego wykształcenia) decydują ojej mieszanym charakterze jako komunikatywnego wariantu języka.

Podstawowe wyznaczniki kodu gwaiy rolniczej to: jawność (służy do porozumiewania się w kontaktach codziennych, które nie mają na celu izolacji społecznej, tajności wypowiedzi); profesjonalność (zawiera zasób określeń, terminów, wyrażeń fachowych związanych z wykonywanym zawodem rolnika); nomina-tywność (wzbogaca zasób słownictwa o nowe nazwy, określenia); ekspresywność (ma szereg nazw, określeń nacechowanych emocjonalnie). Mieszany charakter gwaiy rolniczej znajduje odzwierciedlenie w kilkuwarstwowym zróżnicowaniu jej słownictwa:

1)    Słownictwo o zasięgu ogólnopolskim, np. ar, bróg, centryfuga, gumno. morga, redlić, iylnisko.

2)    Regionalizmy i dialektyzmy, np, am/ryk 'rodzaj pługa', bejowisko 'klepisko w stodole’, dziobka 'motyka, motycz-ka', hreczka 'giykn', kokot 'kogut', konicz 'koniczyna', rrjka 'kopiec z ziemniakami', zwaliiko jx>walone zboże’.

3)    Profcsjonalizmy, np. balota 'bela zwiniętej, sprasowanej słomy’, cukrówka 'burak cukrowy’ dryfować 'siać za pomocą siewnika , białe próby 'analizy zawartości tłuszczu w mleku’, przytrącanie ‘wstępne bronowanie’, stanówka 'krycie, np. owiec’, sumieszka 'mieszanka zbożowa’, znaki 'duże ręczne grabie służące do robienia rzędów w zaoranej ziemi’.

4)    Eskprcsywizmy, np. cepok 'rolnik postępujący bezmyślnie’, ciapek 'kołowy ciągnik rolniczy typ C. 330 lub pokrewny', ćpać 'wyrzucać, rozrzucać, ładować np. obornik', głowacz 'rolnik dobrze gospodarujący’, kolosy ’o dużych ziemniakach’, samat-ra 'zad konia’. (-1)

Gwara rolnicza jest przykładem odmiany języka, która powstała i rozwija się w wyniku kontaktów kilku - pierwotnie różnych, a obecnie mniej lub bardziej integrujących się - grup społecznych, stanowiących środowisko zawodowe rolników.

Przedstawione powyżej zróżnicowani e dobrze odzwierciedla wspomniane już rozwarstwienie współczesnych społeczności wiejskich. Oddaje też częściowo zakres wpływów "starego" i "nowego" w języku mieszkańców wsi (do pewnego stopnia lokalność i po-nadlokalność stosunków społecznych). A co najważniejsze jest to także inne niż dotąd (choć nic zawsze całkiem inne) rozumienie wiejskiego bytu; przesłanie mniej lub bardziej zmienionych, a także zupełnie nowych wartości.

Ten wymiar specyfiki współczesnego rolnictwa i wsi (tj. jej mowa - tu gwara rolnicza) może być niezwykle przydatny dla np. socjologa obserwującego czasy zmiany (systemu) wartości społeczności wiejskich, a zwłaszcza proces wypierania starych wartości przez nowe.

Również z punktu widzenia socjologa (i oczywiście socjolingwisty) szczególnie cenna jest ta część słownictwa gwary rolniczej, która opisuje poszczególne role, statusy i |x>zycjc społeczne oraz pochodzenie socjalne mieszkańców wsi, np.: bałer, barn ber, bomber, fabrykant, głoxt>acz, krzok, legat, luzak, paterak, pniok, przy-włoki, roczniak, rumuniarz, skoczek, wiara itd.

Interesującą cechą odróżniającą gwarę rolniczą od innych kodów językowych jest mocne osadzenie jej słownictwa w naturze (naturalność -opisywanie danego zjawiska najczęściej przyrodniczego poprzez zbieżne, podobne fenomeny naturalne; łączy się z tym "przestrzen-

87