242074413

102 TADEUSZ KLEMENTEWICZ

Oto przykład twierdzenia o charakterze generalizacji. W okresie średniowiecza przeciętna liczebność armii państw europejskich wynosiła około 15 — 20 tys. żołnierzy. To eliptyczne sformułowanie ukrywa w istocie zależność pomiędzy wielkością ówczesnej armii a niskim poziomem rozwoju gospodarczego feudalnych społeczeństw. Niski poziom dochodu narodowego warunkował wielkość środków, które mogły być przeznaczone na cele nie produkcyjne. Było to ważne w obliczu kosztowności uzbrojenia i związanej z tym elitarności technicznej rycerstwa. Należałoby też dodać trudności aprowizacyjne²². Natomiast prawem historycznym jest zdanie ogólne „Narody starożytne [...] poprzez podboje innych społeczeństw zapewniały sobie dopływ niewolniczej siły roboczej oraz rozszerzały obszary, na których pracowali niewolnicy”²³. To jednoznaczne prawo zakłada formułę nomologiczną głoszącą, że efektywność ekonomiczną środków publicznej przemocy materialnej określa struktura ekonomiczna społeczeństwa (danego typu społeczeństw). W danym wypadku chodzi

0    sposób produkcji, w którym uprawa ziemi była podstawową formą gospodarowania, bezpośredni producent zaś nie był właścicielem swojej siły roboczej.

Generalizacje i prawa historyczne to uogólnienia dotyczące prawidłowości

1    cech wspólnych wielu społeczeństwom, jednak tylko określonego typu. Formułowane są zatem z punktu widzenia tego, co je odróżnia jakościowo, co jest dla nich osobliwe, niepowtarzalne. Dlatego potencjalny zasięg ich ważności jest partykularny czasoprzestrzennie. Generalizacje i prawa historyczne stają się składnikami poszczególnych teorii, występujących w dziejach struktur i procesów społecznych — teorii empiryczno-historycznych. Teorie tego rodzaju tworzą obraz całości (epoki, regionu, zjawiska historycznego), odzwierciedlają jej specyfikę. Dobrym przykładem może być teoria ekonomiczna ustroju feudalnego Witolda Kuli czy teoria wojen w świecie clausewitzowskim²⁴. Dzięki teoriom empiryczno-historycznym jesteśmy w stanie „rozpoznać określone zdarzenie, osobę, wytwór kulturowy jako należące do określonej całości [...]. Dzięki nim jesteśmy w stanie rozpoznać to, co typowe i nietypowe, to, co postępowe i anachroniczne, to, co możliwe i niemożliwe w danym miejscu, czasie, zjawisku, układzie”²⁵.

W przeciwieństwie do generalizacji i praw historycznych formuły nomologiczne nie wskazują obiektów, do których się odnoszą. Dzięki temu mogą odzwierciedlać mechanizm, konieczny związek między elementami wszystkich społeczeństw dotąd znanych w historii. Potencjalnym zakresem tych formuł są całe dzieje społeczeństw ludzkich. Obchodząc w ten sposób historyczną naturę struktur społecznych, nabierając charakteru uniwersalnego tracą zarazem moc prognostyczną. Nie sposób bowiem przewidzieć, tylko na podstawie znajomości samych prawidłowości ramowych (tj. nomologicznie), jak w nowych, niepowtarzalnych strukturach społecznych będzie się realizowała dana prawidłowość. Potrzebna jest do tego dodatkowo wiedza o konkretnych warunkach, w których owa prawidłowość się urzeczywistnia. Humanista musi iść po śladach historii.

²²Zob. szerzej H. Łowmiański, Początki Polski Warszawa 1970, t. IV, s. 153—154 oraz M.D a n i 1 u k, Gospodarka pokojowa a wojna, Warszawa 1984, s. 15.

²³    P. Buczkowski, Problemy teorii współżycia międzynarodowego w materializmie historycznym, „Studia Nauk Politycznych” 1978, nr 6, s. 66.

²⁴    W. Kula, Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, Warszawa 1962 oraz C. v. C 1 a u s e w i t z, O wojnie, Warszawa 1958. Por. też R. Aron, Clausewitz: Philosopher of War, London 1975.

²⁵    T. B u k s i ń s k i, Twierdzenia ..., s. 404.