2795179501

GERTRUDA SKOTNICKA

Od kronik

do książek dla dzieci

Podania o Lechu, Czechu i Rusie, o Kraku i smoku wawelskim, o Wandzie „co nie chciała Niemca”, o Popielu i Piaście w powszechnej świadomości istnieją jako pewien składnik narodowej tożsamości. Zakodowane trwale w pamięci we wczesnym dzieciństwie każdego pokolenia, tworzą podstawowy system pojęć o pierwotnej egzystencji zbiorowej. Opowiadają przecież o pracy i zabawie, o władzy, panujących i założycielach dynastii, o miłości 1 nienawiści, o prawie i bezprawiu, o walce i zwycięstwie. Stanowią więc próby dotarcia do korzeni narodu i charakterystyki jego najwcześniejszego bytu. W dążeniu do wyjaśniania naszego rodowodu tkwi pierwiastek etiologiczny. Jak w każdym podaniu zdarzenia historyczne, postacie i miejsca są w nich związane z fantastyką, sytuującą je w pobliżu baśni i mitu

Przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie opowieści zapisali najstarsi kronikarze, wyznając zasadę zaczynania przedmiotu ab ovo i tworząc z nich raz na zawsze furtkę otwierającą drogę do historii. Gall Anonim w pierwszej księdze swej Kroniki pisze: Teraz więc w takim porządku zacznijmy wykładać nasz przedmiot, aby od korzeni posuwać się w górę ku gałęzi drzewa Od podań, ubarwiając je, przeplatając obficie poezją i naukami moralnymi rozpoczyna swoją kronikarską pracę mistrz Wincenty Kadłubek; obszerną opowieść o Lechu, Czechu i Rusie oraz o założeniu Gniezna zawiera Kronika Wielkopolska.

Podań nie omijali także historycy, od Jana Długosza począwszy, który ubolewając nad tym, że liczne zdarzenia z przeszłości narodu (...) nie wydobyte na światło dzienne za pomocą pisma, skazane zostały na wieczną pomrokę i zepchnięte jak gdyby to wieczyste ciemności przez niedbalstwo pisarzy...¹ połowę pierwszej księgi swoich Roczników czyli kroniki słaumego królestwa polskiego poświęcił „bajecznym dziejom Polski".

Stosunek do podań był jednak zróżnicowany. Wyznaczały go głównie hasła i prądy epok, ale także sytuacja polityczna kraju i osobowość intelektualna badaczy przeszłości. W okresach, gdy główną tendencją myślową był racjonalizm a prądy kulturotwórcze przeciwstawiały się intuicji i uczuciowości, podania pozostawały raczej przedmiotem dociekań uczonych, którzy ¹

z dużym sceptyzmem odnosili się do ich składników. W literaturze- pięknej natomiast bywały wtedy najczęściej przedmiotem satyry\ Gdy natomiast fantastyka niejako programowo wchodziła w skład światopoglądu, np. w epoce romantyzmu, traktowano je jako bardzo istotny składnik kultury narodowej Dostrzegano w nich wtedy nie tylko „wieść gminną” przema-wiającą „czuciem i wiarą”, ale najgłębszą tradycję, wciąż żywą i wciąż działającą na wyobraźnię, w dodatku związaną ze średniowieczem, nęcącym tajemnicą i przyćmionym mgłą niepamięci. W rosnącym od czasów romantyzmu nurcie badań etnograficznych analizowano je w kontekście twórczości ludowej. Bywały też bogatym źródłem inspiracji literackich¹.

Długi okres niewoli narodowej z prześladowaniem i tępieniem przez zaborców wszystkiego, co polskie, uczynił z bohaterów podań pożądane i powszechnie uznane symbole: z Wandy — symbol ofiarności patriotycznej, męstwa i przywiązania do narodu oraz odpowiedzialności za jego losy — wymierzony przeciw wpływom obcym, zwłaszcza germanizacji, z Piasta — symbol gospodarności, pracowitości i przetrwania mimo nie sprzyjających warunków — szczególnie w dobie pozytywizmu dobitnie podkreślany.

Na pytanie, kiedy podania o początkach narodu stały się lekturą dla dzieci, odpowiedzieć niełatwo. Na pewno stało się to na długo przed powstaniem oryginalnej twórczości dla młodych czytelników, przed epoką romantyzmu, zanim na półkach lektur dziecięcych pełne prawa obywatelskie uzyskały baśnie Duży udział w kierowaniu podań ku lekturze dla młodego pokolenia miała zapewne kronika Kadłubka, jako że do czasów Oświecenia pozostawała na usługach dydaktyki, a w ogóle długo należała do dzieł niezwykle poczytnych. Z kronik i Roczników Długosza wywędrowały podania do podręczników dziejów ojczystych, zwłaszcza tych przeznaczonych do szerokiego odbioru, zbeletryzowanych, gdzie z pewnymi wyjątkami utrzymały się do 20-lecia. międzywojennego włącznie, zajmując w ruch z reguły kilka pierwszych kart. Przytoczone zostały w słynnej Historii książąt i królów polskich Teodora Wagi (1767). niezastąpionym przez z górą pół wieku podręczniku szkolnym, który w ciągu jednego stulecia osiągnął dwadzieścia wydań Od nich zaczynają się Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane Joachima Lelewela. Tu jednak opatrzone zostały oświeceniowym z ducha komentarzem, wyrażonym już w dedykacji dla dzieci, bratanków autora (...) bajek do dziejów polskich przyplątano bardzo wiele: ja bym je chętnie pominął. gdyż bajek nie lubię, ale wy, dzieci moje, może byście za to zal do mnie miały, ie nie wyjawiając ich przed wami pomijam sposobność sproioadzenia was z drogi baśni na drogę prawdy Przekazuje je także swym wiejskim i dziecięcym słuchaczom Chwalibóg w Pielgrzymie w Dobromilu Izabeli Czartoryskiej (1819), w /łssarmotcie (1830) są przedmiotem zabawy historycznej opracowanej przez Klementynę Tańską, mówi o nich ²

107

1

   Por. Z. Lcmpickl: Podania o bohaterach, w: ten te Studia z teorit literatury, opr. H. Markiewicz, t. II, Warszawa \9M.

» Anonim tzw. Gall: Kroniko polska, przet. R Grodeckl„ Wrocław 1968 9. 11

•    j. Dłuąosz: Roczniki czyli kroniki sławnego królestwa polskiego. red. I wstęp J. Dąbrowski. Warszawa 1M1, s. «9

2

   Przykładem może być stanowisko historyków Oświecenia, szczególnie A. Naruszewicza, który^- w swej Historii narodu polskiego określił ł¹ Jako .Aplot driksch. z sobą nie zgadzających się. a nadto dziką łaciną przyćmionych powieści" a w dziedzinie literatury pięknej Chudu literat A. Naruszewicza czy Myszeida I. Krasickiego.

•    Widać to w twórczości wielu pisarzy romantycznych, ale szcze-Kólnie w Ifalladynie. Beniowskim, Królu Duchu J. Słowackiego I w poemacie Wanda T. Lenartowicza.

•    J. Lelewel: Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane. opr. J. Bienlarzówna. w: J. Lelewel: Dzieła t. VII, Warszawa 1MI s. 21-22