2795179513

STANISIAW FRYCIE

Literatura dla dzieci

w zmodernizowanych programach szkolnych¹

Literatura dla dzieci i młodzieży, „odkryta” i uznana przez myśl pedagogiczną doby oświecenia za ważny czynnik w procesie kształcenia i wychowania, w ciągu z górą dwustu lat przeszła najrozmaitsze fazy rozwojowe. Zmienił się zakres poruszanych przez nią spraw, uległy modyfikacji formy przekazu literackiego, wykrystalizowały się jej funkcje i wyłoniły nowe gatunki literackie. Wskutek upowszechnienia nauczania i ogólnego wzrostu poziomu oświaty uformował się także nowy typ odbiorcy dziecięcego. Jego potrzeby czytelnicze ukształtowały nowy typ sztuki literackiej dla dzieci, w której troskę

0    prawdziwy artyzm umiejętnie zespolono z dbałością o jej walory poznawcze i wychowawcze. Znaczenie twórczości dla dzieci podkreśla współczesna krytyka literacka i pedagogika, wyznaczając jej ważną rolę w całokształcie oddziaływań wychowawczych.

Utwory dla dzieci i młodzieży stanowią znaczny procent pozycji lekturowych we współczesnych programach szkolnych. Pozwalają one stopniowo wprowadzać młode pokolenie w tradycję kulturową polską i obcą. przygotowują do recepcji piśmiennictwa ogólnego, kształtują określony typ potrzeb kulturowych. Szczególną rolę wyznaczono literaturze dla dzieci i młodzieży w zmodernizowanych programach wychowania przedszkolnego oraz w nowych programach języka polskiego, opracowanych dla potrzeb 8-letniej szkoły powszechnej. Programy te, zweryfikowane w toku badań eksperymentalnych, w znacznie większym stopniu niż dawne uwzględniają zainteresowania

1    potrzeby psychiczne młodych odbiorców sztuki literackiej. W kanonie lektur znalazły się bowiem teksty sprawdzone w czytelniczym odbiorze, o wysokich walorach artystycznych, dostosowane do f>otrzeb i możliwości percepcyjnych dzieci w różnych fazach ich rozwoju psychicznego. Dokonując doboru treści literackich, twórcy nowych programów nie traktowali literatury dla dzieci w sposób instrumentalny. Nie szło im bowiem o to, aby utwór był wykorzystany do ilustrowania określonych tez wychowawczych, lecz wprowadzał ucznia, za pośrednictwem immanentnych wartości ideowo-estetycznych, w świat sztuki literackiej, w sferę wartości estetycznych, by kształtował wrażliwość i przymioty moralne dziecka za pośrednictwem głębszych przeżyć i doznań, by przygotowywał do rozumienia w wieku późniejszym piśmiennictwa ogólnego i uczestnictwa w kulturze.

Swoiste miejsce wyznaczono kulturze literackiej dla dzieci na poziomie wychowania przedszkolnego. W okresie przedszkolnym kontakt z książką zapewniają dziecku rodzice, starsze rodzeństwo, a przede wszystkim nauczyciele. To oni realizują główne idee wpisane do programów wychowania przedszkolnego. Postuluje się w nich, by w toku oddziaływań wychowawczych wykorzystywać w szerokim zakresie te utwory dla najmłodszych, w których ukazuje się — zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy o potrzebach, zainteresowaniach i możliwościach percepcyjnych dziecka — jego najbliższe środowisko, dom rodzinny, zwierzęta domowe, przyrodę, a także elementy współczesnej techniki. W zalecanych w wychowaniu przedszkolnym utworach od spraw najbliższych przechodzi się do bardziej odległych — ukazuje życie wsi. miasta, kraju rodzinnego i elementarną wiedzę o świecie. Pamięta się także

0    tym, by na kartach proponowanych książek fantastyka splatała się z realistycznym widzeniem świata, humor i elementy zabawowo-rozrywkowe z poważniejszymi treściami, możliwymi do wykorzystania w wychowaniu umysłowym, moralnym

1    estetycznym dziecka. W wychowaniu przedszkolnym doniosłą rolę spełniają książeczki obrazkowe oraz bogato ilustrowane książki z krótkimi tekstami literackimi.

Na najniższym szczeblu nauczania szkolnego, w klasach od I do III, gdzie edukacja literacka oparta jest wyłącznie na literaturze pięknej dla dzieci, a nie na pisanych przez przygodnych autorów i traktowanych instrumentalnie czytankach, w nowych programach i wypisach preferuje się drobne utwory liryczne, zagadki i żarty literackie, sceniczne miniatury, baśnie i bajki, opowiadania fantastyczne, z życia przyrody, utwory realistyczne o charakterze społeczno-obyczajowym prezentujące życie w najbliższym środowisku przyrodniczym i społecznym, w domu i w szkole, w grupie rówieśniczej. W kl. I—III do kanonu lektur weszły utwory klasyków polskich i obcych (min. Marii Konopnickiej, Juliana Tuwima. Jana Brzechwy, Hansa Christiana Andersena, Iwana Krylowa. Karola Per-raulta), wybór mitów greckich i baśni polskich jak również wybitne utwory współczesnych autorów polskich, m in. Janiny Porazinskiej, Fwv Szelburg-Zarembiny, Wandy Chotomskiej, Czesława Janczarskiego, Tadeusza Kubiaka. Józefa Ratajczaka, Marii Kownackiej, a także specjalnie adresowane do dzieci w tym wieku powieści i opowiadania Jana Grabowskiego. Kornela Makuszyńskiego. Marii Kruger, Miry Jaworczakowej i in.

W zestawie lektur obok tekstów apelujących do dziecięcego poczucia humoru i magicznego sposobu myślenia, które — zaspokajając tęsknotę dziecka za niezwykłością — pełnią funkcje kompensacyjne i zapoznają z kanonicznym systemem wartości i norm moralnych, spotykamy utwory wprowadzające młodych czytelników w bliski im świat przyrody, w zagadnienia moralne i elementarne układy międzyludzkie w rodzinie i grupie rówieśniczej, w problematykę obowiązków domowych i szkolnych oraz w szerszą panoramę spraw społecznych i narodowych. Zróżnicowanie tematyczne, gatunkowe i formalne lektur dziecięcych, w których obok tradycyjnego warsztatu literackiego pojawiają się nowsze techniki literackie, odzwierciedlona w lekturach różnorodność konwencji literackich od fantastycznej i humorystycznogroteskowej po realistyczną, pozwoli wprowadzić najmłodszych czytelników książki dziecięcej w zróżnicowany świat sztuki piśmienniczej i przygotować ich

117

1

Autor artykułu }e¹t dyrektorem Instytutu Programów Szkolnych w Warszawie.    •