2906543854

118

Ryc. 2. Bór mieszany w rejonie Katowice—Panewnik.

Fot. S. Cabała

Ryc. 3. Fragment Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie. Fot. S. Cabała

1815 r. — 20 kopalń, 1823 r. — 33 kopalnie, 1840 r. — 74 kopalnie, 1860 r. — 81 kopalń, 1868 r. — 95 kopalń (Battag-lia 1936). Węgiel sitał się podstawą cfta rozwoju innych gałęzi przemysłu, a w pierwszym rzędzie hutnictwa. Pierwsze huty żelaza powstają w Gliwicach (1796 r.), Chorzowie (1802 r.) i Dąbrowie Górniczej (1837 r.). Wnet też powstają inne działy przemysłu; w 1857 r. w Grodźcu powstaje pierwsza cementownia, a w 1899 r. w Chorzowie pierwsza elektrownia cieplna. Rozwój przemysłu nie byłby możliwy bez środków transportu, potrzebnych do przewozu surowców i produktów oraz ludzi do pracy. Od 1846 r. budowane są linie kolejowe, a od 1894 r. linie tramwajowe.

Intensywny proces antropogenicznych przeobrażeń środowiska przyrodniczego GOP obejmuje dwa ostatnie stulecia. Momentem przełomowym stało się zastosowanie maszyny parowej w 1788 r. (Tarnowskie Góry) do odwadniania szybów kopalnictwa szybowego, hutnictwa oraz kolejnictwa. Jednocześnie potrzebne były duże powierzchnie terenu pod zabudowę d na składowanie oraz na materiały odpadowe (skały płonne i szlaka), powoli więc znikały powierzchnie leśne z centrum obszaru. Przed 1945 r. rozwój życia gospodarczego odbywał się w warunkach ustroju kapitalistycznego i podziału politycznego, ze wszystkimi znamionami gospodarki rabunkowej. Brak kompleksowego planu przestrzennej zabudowy i zagospodarowania nieużytków pociągnął za sobą całkowite przekształcenie warunków przyrodniczych z takimi objawami, jak: przeobrażenia geomorfologiczne, degradacja gleb, zanieczyszczenie rzek i atmosfery oraz zniszczenie przyrody pierwotnej. Czynnik antropresji ujawnił się silnie, szczególnie w odniesieniu do krajobrazu i szaty roślinnej, z wszystkimi ujemnymi skutkami dla samego człowieka.

Oceniając ogólnie krajobraz Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, można wyróżnić cztery jego typy:

. a) półnaturalny    24    %    powierzchni

b) kulturalny    49    %    powierzchni

>c) mi ej sko-przemysłowy    22    %    powierzchni

d) zdewastowany    5    %    powierzchni

Na krajobraz półnaturalny składają się powierzchnie leśne (17 % powierzchni) rozmieszczone na obrzeżach GÓP i łąki wykształcane lokalnie w dolinach rzek.

Centralna część obszaru o powierzchni 300 km² pozbawiona jest całkowicie zalesienia.

W krajobrazie kulturalnym (stosowanym) zaznacza się mozaikowatość; małe powierzchnie parków, skwerów, działek pracowniczych i pól uprawnych, przeplatają się z zabudową i nieużytkami. Wyróżnia się na korzyść Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, o powierzchni 600 ha i w centrum obszaru-

Krajobraz miejsko-przemysłowy nadaje osobliwy wygląd Górnośląskiemu Okręgowi Przemysłowemu. Zabudowa typowo miejska przeplata się tu z zabudową przemysłową, wyróżniającą się licznymi kominami i wieżami wyciągowymi. Nadto zaznacza się gęsta sieć dróg, linii kolejowych i tramwajowych.

Na peryferiach miast oraz w sąsiedztwie kopalń i hut rozciąga się krajobraz zdewastowany, na który składają się hałdy, wyrobiska, wysypiska, zapadliska, osadniki i nieużytki trwałe. Są to pustynie przemysłowe, czynne termicznie i zionące dodatkowe porcje za-jiieczj^fszczeń do atmosfery, a porośnięte jedynie na obrzeżach roślinnością ruderalną.

Wśród antropogenicznych przeobrażeń szaty roślinnej, na czoło wysuwają się następujące zjawiska: degeneracja biocenoz, degradacja siedliska, synantropi-zacja i zanikanie gatunków rodzimych flory.

Odtworzenie krajobrazu pierwotnego obszaru GOP napotyka dwie zasadnicze trudności — brak źródeł pisanych na ten temat oraz kompletne zniszczenie przyrody pierwotnej. Na podstawie rzeźby terenu, budowy geologicznej i aktualnie istniejących zbiorowisk roślinnych na terenach sąsiednich, z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że w dolinach rzek były desy i łęgi, na płaskowyżach grądy, na wzniesieniach z wychodniami wapieni buczyny i na glebach gliniasto-piaszczystych bory mieszane oraz bory sosnowe. Za pozostałości pierwotnych fitocenoz można uznać dwa rezerwaty lasu bukowego w bezpośrednim sąsiedztwie GOP: rez. Segiet o powierzchni 13,5 ha, na północ od Bytomia i rez. Murcki o powierzchni 7 ha, na południe od Katowic. Ponadto na obszarze GOP zarejestrowanych jest 8 pomników przyrody (5 dębów, 1 klon, 1 grusza i głaz narzutowy), co nie odzwierciedla jednak stanu faktycznego. Istnieje bowiem jeszcze wiele okazałych drzew (buki, dęby, topole i inne), zasługujących na tę formę ochrony, na co zwracano uwagę wcześniej (C z u d e k 1929, 1938).