Metafizyczny idealizm obiektywny
i spór o uniwersalia
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
Instytut Filozofii UMCS
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[e-mail]
[e-mail]
Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego
z problematyką epistemologiczną
Zagadnienie z
ródeł poznania
wersja psychologiczna (genetyczna):
Czy istnieje wiedza wrodzona czy
wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?
Empiryzm genetyczny
umysł jest tabula rasa:
Aprioryzm (natywizm) nihil est in intellectu, qod non
istnieje wiedza wrodzona prius fuerit in sensu
[np. Platon, Descartes, Leibniz] [np. Arystoteles, Locke, Hume,
Condillac]
Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego
z problematyką epistemologiczną
zagadnienie z
ródeł poznania
wersja metodologiczna (epistemologiczna)
aprioryzm empiryzm
metodologiczny metodologiczny
umiarkowany:
umiarkowany:
skrajny tylko twierdzenia
skrajny istnieją twierdzenia
analityczne są
syntetyczne a priori
a priori
Idealizm obiektywny
Platon (427 347 p.n.e.)
Problem:
zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej
 Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy:
czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się
zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko
intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie,
druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym
poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy
realnie (Platon, Timajos, 28 a).
Platon, Timajos, 28 a).
Esencjalizm:
istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa
 Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w
najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku
geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na
przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w
dziedzinie materii można znalez
ć tylko �podobieństwa kul, a nie
�kule idealne, o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule
geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa prawa ich
istnienia. Tu ma swe z
ródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli
form (M. Heller, Filozofia świata, s. 20-21).
s. 20-21).
 Platon w poznaniu wyróżnia:
1) nazwę przedmiotu (np.  koło )
2) definicję
3) obraz
4) umysłową wiedzę o przedmiocie
5) ideę
 Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na
których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym
jest właśnie ona  owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego
należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i
rzeczywistą istnością (Platon, List VII, 342 a)
Platon, List VII, 342 a)
Idealizm obiektywny (gr. Ż��ą  kształt, postać)
Niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych (samoistnie) i
Niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych (samoistnie) i
niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat
niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat
bytów ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych
bytów ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych
Idealny sposób istnienia: aczasowy, nieprzestrzenny
Idealny sposób istnienia: aczasowy, nieprzestrzenny
Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w sobie, piękno
Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w sobie, piękno
samo w sobie, człowiek w ogóle, przedmioty matematyki
samo w sobie, człowiek w ogóle, przedmioty matematyki
Idee istnieją w sensie podstawowym
Idee istnieją w sensie podstawowym
Idee są poznawalne wyłącznie rozumem
Idee są poznawalne wyłącznie rozumem
Przedmioty zmysłowe są jedynie  cieniami świata idei
Przedmioty zmysłowe są jedynie  cieniami świata idei
Spór o uniwersalia
zagadnienie istnienia uniwersaliów
(przedmiotów pojęć ogólnych)
nominalizm realizm powszechnikowy
umiarkowany umiarkowany skrajny
skrajny
(konceptualizm) powszechniki powszechniki
istnieją tylko
istnieją pojęcia istnieją istnieją
nazwy ogólne
ogólne niesamoistnie samoistnie
Berkeley, Kotarbbiński
Locke, Kant Arystoteles Platon
Współczesna postać sporu o uniwersalia
ontologia matematyki
W jaki sposób istnieją przedmioty matematyczne?
Stanowiska w filozofii matematyki
Logicyzm Formalizm
Intuicjonizm
przedmioty matematyczne przedmioty matematyczne
przedmioty matematyczne
istnieją obiektywnie istnieją jako znaki
są konstrukcjami umysłu
jako obiekty abstrakcyjne [nominalizm]
[konceptualizm]
[platonizm] Hilbert
Brouwer
Frege, Russell, Penrose
Platonizm w filozofii matematyki
Matematyka (czysta) bada byt w pełni rzeczywisty, całkowicie
niezależny od poznającego umysłu.
Przedmioty matematyczne istnieją obiektywnie i są w ludzkim
poznaniu odkrywane, a nie konstruowane. Zajmują one pozycję
pośrednią pomiędzy hierarchicznie uporządkowanym światem
inteligibilnym a światem doświadczenia zmysłowego.
Przedmioty matematyki różnią się od rzeczy zmysłowych  tym, że są
wieczne i niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych,
podczas gdy każda Idea jest zawsze jedna (Arystoteles, Metafizyka,
Arystoteles, Metafizyka,
I, 987 b).
I, 987 b)
Przedmioty matematyczne nie są idealizacjami przedmiotów świata
materialnego, lecz przedmioty świata materialnego są
aproksymacjami ( cieniami ) przedmiotów matematycznych (o tyle,
o ile  uczestniczą w ideach ).
Współczesne postaci platonizmu
Trzy światy Karla R. Poppera
W1  świat przedmiotów lub
W1  świat przedmiotów lub
stanów fizycznych
stanów fizycznych
W2  świat stanów
W2  świat stanów
psychicznych (wiedzy
psychicznych (wiedzy
subiektywnej)
subiektywnej)
W3  świat obiektywnej treści
W3  świat obiektywnej treści
myślenia (świat ducha
myślenia (świat ducha
obiektywnego, świat wiedzy
obiektywnego, świat wiedzy
obiektywnej)
obiektywnej)
Współczesne postaci platonizmu:
Trzy światy Karla R. Poppera
 Wśród obiektów wypełniających mój  trzeci świat są przede
 Wśród obiektów wypełniających mój  trzeci świat są przede
wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są
wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są
problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że
problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że
najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty
najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty
krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów
krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów
świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami
świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami
krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism,
krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism,
książek i bibliotek (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu
książek i bibliotek (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu
poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)
poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)
Wiedza w sensie subiektywnym
i wiedza w sensie obiektywnym
 [& ] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym,
 [& ] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym,
składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji
składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji
do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myśl w
do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myśl w
sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i
sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i
argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest
argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest
całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także
całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także
niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia,
niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia,
uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest
uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest
wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu
wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu
poznającego (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu
poznającego (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu
poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 152).
poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 152).
Frege: myśl = obiektywna treść
Frege: myśl = obiektywna treść
Wiedza w sensie subiektywnym
i wiedza w sensie obiektywnym
W3 jest produktem człowieka
W3 jest produktem człowieka
W3 jest w znacznej mierze autonomiczny
W3 jest w znacznej mierze autonomiczny
W3 i W2 oddziałują na siebie
W3 i W2 oddziałują na siebie
 [& ] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub Bolzanowskiego)
 [& ] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub Bolzanowskiego)
trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie,
trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie,
problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w
problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w
sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet
sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet
chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele teorii
chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele teorii
samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie
samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie
zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną
zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną
stworzone czy zrozumiane przez człowieka (K. R. Popper,
stworzone czy zrozumiane przez człowieka (K. R. Popper,
Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza
Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza
obiektywna, s. 162).
obiektywna, s. 162).
Trzy światy Rogera Penrose
Świat idei
matematycznych
Świat fizyczny
Świat materialny
  [& ] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi.
 [& ] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi.
[& ] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych
[& ] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych
szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w
szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w
formie równań [& ] a może w formie jakichś przyszłych pojęć
formie równań [& ] a może w formie jakichś przyszłych pojęć
matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj
matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj
przypisujemy nazwę  równań . Jeśli mam rację, to nawet nasze
przypisujemy nazwę  równań . Jeśli mam rację, to nawet nasze
własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, przy
własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, przy
czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych
czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych
rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami (R. Penrose, Droga
rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami (R. Penrose, Droga
do rzeczywistości, s. 18).
do rzeczywistości, s. 18).
Platonizm we współczesnej filozofii przyrody
Platonizm we współczesnej filozofii przyrody
Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o
Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o
czym Platon mówi w Timajosie, możemy traktować jako
czym Platon mówi w Timajosie, możemy traktować jako
odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład
odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład
współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem
współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem
kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu
kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu
- Carl F. von Weizs�cker
- Carl F. von Weizs�cker
 Mechanika kwantowa [& ] zmieniła cały system pojęć, jakich
Mechanika kwantowa [& ] zmieniła cały system pojęć, jakich
używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze
używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze
określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach
określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach
falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z
falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z
mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu
mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu
świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce
świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce
zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie
zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie
wszechświata pozostają ukryte
wszechświata pozostają ukryte
- Steven Weinberg
- Steven Weinberg
 Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego
Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego
nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej
nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej
rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym
rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym
bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i
bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i
pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa
pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa
fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych
fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych
pojęć
pojęć
- Roger Penrose
- Roger Penrose
 Załóżmy, że istnieje  w sensie Platońskim  pewna abstrakcyjna
Załóżmy, że istnieje  w sensie Platońskim  pewna abstrakcyjna
struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego.
struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego.
Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są
Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są
 cieniami , lub  używając mniej poetyckiego języka 
 cieniami , lub  używając mniej poetyckiego języka 
reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.
reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.
- Michał Heller
- Michał Heller
 Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało
Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało
odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. [& ]
odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. [& ]
Okazuje się więc, że określenie fizyki jako  nauki o materialnym
Okazuje się więc, że określenie fizyki jako  nauki o materialnym
świecie , lub krócej jako  nauki o materii , jest niczym innym, jak
świecie , lub krócej jako  nauki o materii , jest niczym innym, jak
tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek
tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek
uzasadnienie. Termin  materia nie występuje w słowniku fizyki. [& ]
uzasadnienie. Termin  materia nie występuje w słowniku fizyki. [& ]
Znacznie bardziej zgodnym z  danymi współczesnej fizyki byłoby
Znacznie bardziej zgodnym z  danymi współczesnej fizyki byłoby
wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa
wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa
świata. [& ] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy,
świata. [& ] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy,
to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś;
to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś;
to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci
to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci
matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest
matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest
czystą formą.
czystą formą.
- Michał Heller
- Michał Heller