We wszystkich krajach Europy Zachodniej majÄ…tki ziemskie w znacznej
części należą do potomków tych, których były własnością w ubiegłych
wiekach. Jest oczywiste, że w Polsce część własności ziemskiej, jaką były
dwory, będzie musiała wrócić do prawowitych właścicieli. Rzecz w tym, by
w kilkudziesięciu choćby miejscach, w autentycznych prywatnych, żyjących
dworach przechować i kontynuować tradycje ziemiańskie. Wesprzeć je tak,
by mogły promieniować kulturą na okolicę i region.
Raport o polskich
dworach
MACIEJ RYDEL przedwojennych właścicieli. Stało się to dzięki temu, że
dwory te nie stanowiły części majątku ziemskiego, lecz były
wór jako siedziba właściciela ziemskiego w liczą- tzw. resztówkami. Ziemią był w nich najczęściej park,
cej się skali odszedł do przeszłości. Tak się stało a właściciele wykonywali inne zawody niż uprawa ziemi. Ja-
z jego funkcjami gospodarczymi, funkcją ośrodka ko przykład mogą tu posłużyć dwa wspaniałe dwory Zbi-
życia wsi, funkcjÄ… kulturotwórczÄ…, przechowywania oby- gniewa i MieczysÅ‚awa Nováków w Glanowie i Tarnawie na
czaju i tradycji szlachecko-ziemiańskich. Ale czy wszyst- północ od Krakowa. Właściciele, zepchnięci po wojnie do
kie te, jakże ważne dla polskiej historii i polskiej tożsamo- jednego czy dwóch pokoi, przetrwali okres PRL-u i dziś
ści aspekty życia dworu muszą całkowicie odejść w prze- mieszkają w swoich siedzibach, kontynuując tradycje przod-
szłość? Czy nie da się pociągnąć nici kontynuacji choćby ków. W obu wypadkach gospodarze przedwojenni nie
niektórych z nich? Może żar jeszcze nie wygasł i da się go utrzymywali się z ziemi, lecz z pracy w mieście, wokół dwo-
rozdmuchać, wprawdzie nie do rozmiarów płomienia ru ziemi było niewiele, więc  resztówki zachowały się.
oświetlającego polskie życie współczesne, ale płomyka, Podobnie było w dworze w Gdowie, którego właściciel
który podtrzyma tradycje, pokaże, co cennego było w ży-  generał Kazimierz Habicht był lekarzem wojskowym
ciu polskich dworów. w Krakowie. Dziś dworek należy do jego córki i wnuków.
Współczesne polskie dwory można podzielić na sie- W Kuklówce i Adamowiz
nie (Mazowieckie) mieszkajÄ… po-
dem grup: tomkowie Józefa i Adama Chełmońskiego. Dwór w Biskupi-
 dwory, które po 1945 r. ostały się w rękach przed- cach Melsztyńskich (Małopolskie), który też nie był ośrod-
wojennych właścicieli; kiem gospodarki rolnej, tylko domem letnim mieszkańców
 dwory, które wróciły po 1989 r. do potomków wła- Krakowa, ostał się w rękach Kuchanowiczów. Dwór w Ko-
ścicieli sprzed drugiej wojny światowej; mornikach (Małopolskie) należy w dalszym ciągu do rodzi-
 dwory przerobione na muzea lub przeniesione do ny Stojków. Niezwykły dwór w Hucisku (Małopolskie)
skansenów (rekonstrukcje); przez cały okres powojenny należał do Stefana Lipowskiego
 dwory kupione i odremontowane na prywatne (zmarłego w 2004 r.), potomka rodu posiadającego Hucisko
mieszkania przez nowych właścicieli; od początku XIX w. Niestety, po śmierci ostatniego właści-
 dwory przemienione w pensjonaty, hotele i ośrodki ciela dwór przestał istnieć (zob.  Spotkania z Zabytkami , nr
konferencyjno-szkoleniowe; 4, 2006, s. 21). Zakrzewek (Wielkopolskie) cudem ostał się
 dwory w rękach samorządowych, gdzie umieszczo- w rękach rodziny Kossowskich. Powoli wraca do życia.
ne są szkoły, przedszkola, domy dziecka, ośrodki zdrowia Warto tu wspomnieć o nielicznej grupie dworów
i domy pomocy społecznej, mieszkania gminne; miejskich, które zdołali utrzymać dawni właściciele. Tak
 dwory puste i niezagospodarowane. jest przede wszystkim w Krakowie z dworem Potockich
Po 1945 r. nie ostał się w Polsce ani jeden dwór z przy- na Olszy, dworem Rydlów i dworem Tetmajerów w Bro-
należną mu ziemią i gospodarczym zapleczem, ale do dziś nowicach. W Gorzeniu Górnym pod Wadowicami znaj-
przetrwało prawie 30 dworów w rękach potomków ich duje się należące do fundacji rodzinnej muzeum Emila
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 3 " 2007
4
1
1. Dwór w Glanowie. Od XIX w. znajduje się w rękach rodziny
Niestety, były przypadki, że właściciele mieszkali po
Nováków. Jako  resztówka przetrwaÅ‚ po 1945 r. i dziÅ› jest jednym
wojnie w swoim dworze, nie wytrzymali jednak szykan
z niewielu ocalonych i wspaniale utrzymanych zabytków.
lub sytuacja materialna zmusiła ich do opuszczenia dwo-
ru, a najczęściej występowały obydwie przyczyny łącznie.
Tak było np. w Bartodziejach (Mazowieckie) Janowskich,
Zegadłowicza. Żaden z właścicieli wymienionych wyżej
Wólce Kłódzkiej i Rusinowie Dąbrowskich (Świętokrzy-
dworów nie utrzymuje się z rolnictwa. Obecny żywot
skie). Dwory te, będące jeszcze do lat osiemdziesiątych
tych dworów  to pielęgnacja tradycji, duże przywiązanie
XX w. w rękach prywatnych, dziś są w ruinie. Rozpada
do rodowych siedzib, specyficzna, cudowna atmosfera
się dwór w Jaszczowie (Lubelskie), należący do prof. Wa-
autentyku. Czy da się to jakoś rozbudować, pokazać, od-
lerego Pisarka, syna przedwojennej właścicielki. Dwór
tworzyć dawną świetność, a w każdym razie obyczaje,
w A
ososinie Małej (w dawnym Białostockiem) należał do
kulturę i swoisty styl? Gościnność w tych dworach, spój-
majora Stanisława Bilmina, który zamordowany został
ność z otaczającą naturą, wrośnięcie w środowisko natu-
w Katyniu. Dziś dwór ten należy do wnuka, ale nie stać
ralne, pielęgnacja tradycyjnych wartości, patriotyzm  to
go na utrzymanie pustego budynku.
cechy jakże charakterystyczne dla życia dawnych dwo-
W poszukiwaniu możliwości zachowania autentyczne-
rów. To jest ta cienka nić kontynuacji, którą trzeba
go przekazu historycznego oraz kontynuacji tradycji pol-
wzmacniać.
skich dworów należy szczególną uwagę zwrócić na przy-
padki powrotów do swoich włości po 1989 r. potomków
W 1939 r. w Polsce istniało, w ówczesnych granicach, około
właścicieli dworów sprzed drugiej wojny światowej. Nie są
16 000 dworów, w tym około 4000 na kresach. W 2006 r.
w obecnych granicach Polski jest ich około 2800. Z tej liczby
to łatwe powroty. Znam w Polsce 58 powrotów potomków
ponad 2000 znajduje siÄ™ w stanie ruiny, radykalnej przebudo-
przedwojennych właścicieli dworów, pałaców lub zamków.
wy lub totalnego ogołocenia (wycięcie parku, pozbawienie
Na podstawie tych, z którymi miałem bezpośrednio do czy-
całej infrastruktury gospodarczej). Z dużą dozą dobrej woli
nienia, mogę stwierdzić, że są to dramatyczne próby powią-
można uznać, że 160 dworów istniejących w Polsce zachowa-
zania zerwanych nici, ożywienia drobnych gałązek starych,
Å‚o walory architektoniczno-historyczne, nawiÄ…zujÄ…ce do stanu
oryginalnego, czyli około 1% stanu z 1939 r. Nie ma ani jed- zakorzenionych dębów. Te  dęby są dla mnie symbolem
nego całego założenia dworskiego z funkcjonującą infrastruk-
trwania, symbolem polskiej tożsamości. W narodzie, który
turą, które przetrwałoby drugą wojnę światową i czasy PRL-u.
tak chętnie mówi o swojej tożsamości, wszystkie przypadki
Pozostałych około 700 dworów dałoby się jeszcze uratować,
sięgania do korzeni, powrotów do odwiecznych gniazd, po-
gdyż choćby parki zachowały swą podstawową substancję.
winny być przez ten naród szczególnie wspierane. Zwłasz-
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 3 " 2007
5
2
2. Dwór w Żarnowcu. Od 1879 do 1902 r. należał do Biechońskich.
Przedwojenny właściciel, Zygmunt Ścibor-Marchocki,
Po wykupieniu od nich, w 1903 r. przekazany został Marii Konopnickiej
aresztowany przez NKWD w 1939 r., został zamordowa-
w darze od narodu. Mieszkała tu głównie latem, do śmierci w 1910 r.
ny w Kozielsku. Stanisław Marchocki z podziwu godnym
W 1956 r. córka Marii Konopnickiej  Zofia Mickiewiczowa  przekazała
uporem doprowadza swój dwór po okresie PRL-owskiej
dwór Skarbowi Państwa. Od 1960 r. w zachowanym autentycznym
wnętrzu mieści się Muzeum Marii Konopnickiej.
dewastacji do stanu używalności.
3. Dwór z XIX w. w Żytnie. Od 1639 do 1945 r. właścicielami dworu
Dwór w Skotnikach koło Sandomierza, należący od
byli Siemieńscy. Po 1945 r. była tu szkoła. Od 1994 r. dwór stoi pusty,
poczÄ…tku swego istnienia w XVII w. do 1945 r. do Skot-
zdewastowany. Dla mieszkańców Żytna ruina dworu stanowi
nickich, wrócił do ich potomków w 1997 r. Skotniccy by-
najwyraz
niej chlubę, gdyż umieścili go na witrynie internetowej.
li właścicielami Skotnik od XIII w., mieli bardzo dobre
(zdjęcia: Maciej Rydel)
stosunki z wsią i to miejscowi chłopi upominali się, by
Skotniccy do Skotnik wrócili. W 1997 r. jednogłośną
cza że nic tu się nie dzieje kosztem społecznym. Wręcz od- uchwałą Rady Gminy dwór w niezłym stanie został nie-
wrotnie. Potomkowie przedwojennych właścicieli dworów odpłatnie oddany dawnym właścicielom. To wyjątkowy
i pałaców odbudowują niejednokrotnie coś, co już dawno i godny naśladowania przypadek. Dwór z pięknym par-
przestało przypominać siedzibę ziemiańską. Niemiłosiernie kiem w Rybnej koło Krakowa wrócił do Rostworowskich
zdewastowane i rozkradzione sadyby prawowici właściciele jeszcze w latach siedemdziesiątych XX w. Ciekawie zapo-
odkupują od tych, którzy je im zabrali. Pozostaje więc za- wiada się sytuacja dworu w Dańkowie (Mazowieckie),
sadnicza kwestia. Jak wbrew prymitywnemu populizmowi, który wrócił wraz z 400 hektarami ziemi do państwa An-
wobec braku uregulowań prawnych, administracyjnej mi- ny z Branickich i Tadeusza Wolskich. Tadeusz Wolski
tręgi i biurokratycznej niechęci, ożywić miejsca, które przez (zmarł w 2005 r.) był prawnym spadkobiercą przedwo-
wieki żyły z gospodarowania na ziemi, hodowli bydła, trzo- jennych właścicieli  Janaszów, dwór należał do jego mat-
dy, koni, produkcji roślinnej i zwierzęcej. Żywotność idei ki. Miejsce to od drugiej połowy XIX w. słynne było
powrotu właścicieli do swojego gniazda jest duża. Niekiedy z hodowli najlepszych odmian zbóż. Komorza Mała (Ku-
sentyment i determinacja znacznie przekraczają realne moż- jawsko-Pomorskie) wróciła do rodziny Janta-Połczyń-
liwości właścicieli. Polskie obyczaje szlachecko-ziemiańskie skich, osiadłych na tych ziemiach w XVI w. Do dworu
tu i ówdzie odradzają się, nie w postaci sztucznych przed- w Brodnicy (Wielkopolskie) wrócił potomek przedwo-
stawień  na pokaz i  zabawy w dwór , lecz codziennych, jennego właściciela Jerzy Mańkowski i prowadzi tam
autentycznych elementów życia. światowej klasy pensjonat, a do swojego dworu w War-
Do dworu swego ojca w Laskowej (Nowosądeckie) gowie powróciło rodzeństwo Żółtowskich, odbudowaw-
wrócił pan Antoni Michałowski (zmarły w sierpniu 2004 r.). szy go z ruin. Dwór w Kadzewie po 1945 r. był dewasto-
Ten najstarszy z istniejących polskich dworów drewnia- wany przez PGR. W 1997 r. Irena z Żółtowskich Byszew-
nych, datowany na 1673 r., został uratowany przez wła- ska  córka Stanisława Żółtowskiego i jej syn Stanisław
ściciela od niechybnej zagłady. Mieszkają tam potomko- Byszewski odkupili swoją własność od Agencji Własności
wie przedwojennych właścicieli. Dwór w Krzesku na Rolnej Skarbu Państwa. Pani Irena Byszewska po 60 la-
Podlasiu wrócił do Stanisława Ścibor-Marchockiego. tach powróciła do swego miejsca urodzenia i młodości.
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 3 " 2007
6
3
Jest kilkanaście przypadków powrotu potomków wła- odkupili Ostrowscy oraz w pałacu w Jaszkowie kupionym
ścicieli dworów, których jednak nie stać na odbudowę przez Antoniego Chłapowskiego, który stworzył tam duże
czy remont. Wiele powrotów uniemożliwia brak ustawy centrum hippiczne; Antoni Chłapowski jest krewnym
reprywatyzacyjnej. Szczególne znaczenie miałyby sytuacje przedwojennych właścicieli  Szołdrskich. Formalnie do
powrotu do dworów rodów osiadłych od wielu wieków właścicieli wróciły: zamek w Wiśniczu i pałac w Kruszynie
w danej miejscowości (Karnkowo  Karnkowskich, Ko- (stoi pusty) należące do Lubomirskich, a pałac w Sielcu
mierowo  Komierowskich, Kwilcz  Kwileckich czy Nie- Starym w województwie wielkopolskim (też pusty) wrócił
golewo  Niegolewskich). do Czartoryskich. Miejmy nadzieję, że pozytywnie zakoń-
Przy okazji warto zaznaczyć, że tak jak dwory  resz- czy się powrót pałacu w Osieku koło Oświęcimia do
tówki tu i ówdzie ostały się w rękach dawnych właścicie- przedwojennych właścicieli, rodziny Rudzińskich.
li, tak w odniesieniu do większych budowli, tzn. pałaców Inną próbą zachowania dworów i wybranych funkcji
i zamków  takich przypadków nie było. Ale po 1990 r. dydaktycznych są dwory przeniesione do skansenów (re-
kilkanaście pałaców i zamków wróciło do właścicieli. Pa- konstrukcje). Jest ich w całej Polsce około dziesięciu. Tak
łac w Kurozwękach, należących w 1945 r. do Popielów, się stało w przypadku dworu z Rdzawy (Krakowskie),
został kupiony od państwa przez Marcina Popiela, który przeniesionego do skansenu w Nowym Sączu; dworu
przywrócił mu życie, i promieniuje kulturą na otoczenie. z Żyrzyna, zrekonstruowanego w skansenie lubelskim,
Podobnie jest w pałacu w Korczewie koło Siedlec, który dworów z Brzeziec i Pieczysk, odtworzonych w skansenie
radomskim, a także myśliwskiego dworu Potockich z Sie-
mion, przeniesionego do skansenu w Ciechanowcu.
DWORY PRZEKSZTAA
CONE W MUZEA Dwór z Luzina przeniesiony został do skansenu we
Wdzydzach (Pomorskie). Podobny charakter ma przenie-
1. Muzeum Ziemi Åšredzkiej w Koszutach (Wielkopolskie)
2. Muzeum Wnętrz Dworskich w Ożarowie (A
ódzkie) sienie dworu z miejscowości Moniaki (Lubelskie) w po-
3. Muzeum Okręgowe w Tarnowie  Dwór w Dołędze (Małopolskie)
bliże zamku w Janowcu, gdzie zrekonstruowany dwór
4. Muzeum Wnętrz Dworskich i Portretu Polskiego w Tubądzinie
pełni funkcję pensjonatu. Do stworzonego przez profeso-
(Wielkopolskie)
5. Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego w Suchej ra Marka Kwiatkowskiego skansenu budownictwa drew-
(Mazowieckie)
nianego w Suchej przeniesiony został dwór z Rudzienka
6. Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu (Podlaskie)
(Mazowieckie). Wielowątkowe działania badawcze i dy-
7. Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie (Mazowieckie)
daktyczne skansenów dają tylko częściową możliwość za-
8. Muzeum w Stryszowie  oddział Muzeum Narodowego na Wawelu
9. Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie  oddział Muzeum
chowania wiedzy o przeszłości ziemiaństwa.
Okręgowego w A
omży (Mazowieckie)
Następną kategorią ocalałych dworów są dwory prze-
10. Muzeum Kultury Szlacheckiej w A
opusznej (oddział Muzeum
robione na muzea. Dotychczas w 14 dworach istniejÄ… mu-
w Zakopanem)
11. Muzeum dworu w Pilaszkowie (Mazowieckie)
zea z ekspozycją kultury ziemiańskiej. Podobnie jak
12. Muzeum w Oporowie koło Kutna
w skansenach można tu pokazać tylko zewnętrzną postać
13. Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Dębnie (Małopolskie)
dworu i elementy jego wyposażenia. Wprawdzie dwory
14. Muzeum  Zbrojownia w Liwie (Mazowieckie)
te istnieją w swoim naturalnym otoczeniu, ale jest to już
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 3 " 2007
7
tylko ekspozycja, a nie naturalne życie. Trzeba powtó- Tylko w jednym wypadku potomek przedwojennego wła-
rzyć: tragedią jest, że w Polsce nie ma ani jednego założe- ściciela prowadzi taką działalność (Jerzy Mańkowski
nia dworskiego z całą żyjącą infrastrukturą. Nie ma miej- w Brodnicy, jeśli nie liczyć pałacu w Kurozwękach Marci-
sca, w którym gromadziłoby się dokumentację ikonogra- na Popiela i zamku w Korzkwi Jerzego Donimirskiego).
ficzną poświęconą tylko dworom i prowadziło stałe bada- Taka sytuacja, w której właściciel rodowego pałacu czy
nia nad historią polskiego ziemiaństwa. Najbliższe tego dworu wynajmuje go turystom, żeby sobie dorobić (lub
celu jest Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno- wręcz z tego się utrzymywać) jest w Europie Zachodniej
-Spożywczego w Szreniawie koło Poznania. dość często spotykana. W Polsce niewątpliwie wiele z dwo-
W piętnastu dworach istnieją muzea biograficzne. rów nie istniałoby już, gdyby nie nadano im tych nowych
Oczywiście muzea te, choć umieszczone w dworach, nie funkcji. Uratowano przynajmniej zewnętrzną powłokę, ale
mają za zadanie ekspozycji historii ziemiaństwa, lecz pa- tylko w nielicznych przypadkach udało się  tchnąć ducha
mięci o osobach, którym są poświęcone. dworu i wprowadzić choć trochę dawnego stylu i atmos-
Kolejne funkcje, które pełnią dwory  to po prostu fery. Wiele dworów przemieniono w nowoczesne hotele
funkcje mieszkalne. Z myślą o nich kupili dwory i odre- i restauracje, gdzie próżno by szukać jakichkolwiek symbo-
montowali na prywatne mieszkania nowi właściciele. Ta- li przeszłości oprócz zewnętrznej powłoki. W niektórych
kich dworów jest kilkadziesiąt, ale tylko w niektórych moż- króluje kicz i żenujące  zadęcie na wielkopaństwo .
na odnalez
ć świadome kultywowanie tradycji ziemiań- Wymienione wyżej kategorie funkcji dworów obejmują
skich. Tak na pewno jest w Lusławicach u Krzysztofa Pen- około 160 obiektów. Pozostałe funkcje zdecydowanie do-
dereckiego. Dwór w Tułowicach koło Sochaczewa kupił minują (ponad 700 obiektów?). Chodzi tu o umieszczone
w poÅ‚owie lat siedemdziesiÄ…tych XX w. Andrzej Novák- w dworach szkoÅ‚y (Uniszki Zawadzkie, Wola PÄ™koszewska,
-Zempliński. Wraz z żoną Aleksandrą odbudował go Wrząca), ośrodki zdrowia, domy dziecka, przedszkola (np.
z wielkim znawstwem z ruiny i utworzył ośrodek kultury, Koz
minek w Wielkopolskiem), domy pomocy społecznej
tradycji, ze wspaniałą biblioteką i kolekcją polskich powo- (np. Tomczyce w Mazowieckiem), wyższe uczelnie i insty-
zów dworskich (zob.  Spotkania z Zabytkami , nr 10, tuty naukowe (Modlnica, Mogilany, Winna Góra), instytu-
2000, ss. 8-12). Dwór renesansowy w Wysokiej koło Jor- cje kościelne (Wielogłowy, Wielka Wieś), biura spółdziel-
danowa uratował Antoni Pilch, który prowadzi tam dzia- czych i państwowych gospodarstw rolnych, leśniczówki,
łalność kulturalną, propagując muzykę renesansową. Pań- urzędy gminne i wreszcie mieszkania przypadkowych loka-
stwo Pawliccy uratowali od zagłady dwór w Sierakówku torów. Niewątpliwie szkoły i inne instytucje wiejskie będą
pod Gostyniem i pieczołowicie przywracają mu jego daw- się przeprowadzały do nowych budynków i ta funkcja dwo-
ne funkcje. Podobnie uratowany został dwór w Śmiłowie rów zniknie. Dwory pozostawione będą na łaskę Agencji
w Świętokrzyskiem przez rodzinę Szczerbowskich z A
odzi. Własności Rolnej Skarbu Państwa lub urzędów gminnych.
Należy jeszcze wspomnieć o jednej funkcji, którą pełnią Ponad 2000 dworów pustych, zdewastowanych, ginie.
dwory. Są to dwory przemienione w pensjonaty, hotele Są wśród nich takie, które były przed drugą wojną światową
i ośrodki konferencyjno-szkoleniowe. Do osób prywatnych przykładowymi ośrodkami wzorowej gospodarki, ściśle
należą: Wola Zręczycka koło Krakowa, Grochowiska Szla- związanymi ze znanymi postaciami lub będącymi unikatami
checkie na południe od Bydgoszczy, Rynkówka koło Kwi- architektonicznymi. Można tu wymienić: Prymusową Wolę,
dzyna, Popowo Stare w Wielkopolsce. Do firm oraz samo- Głupice, Żytno i Bukowie w A
ódzkiem, Kotlin, Kwilcz
rządów i instytucji należą m.in.: Wola Suchożebrska, Dłu- (Wielkopolskie), Toporów, Bachorzę (Mazowieckie), Krzy-
żew, Chlewiska koło Siedlec albo Pęcice koło Warszawy waczkę, Czaniec (Małopolskie), Węchadłów (Świętokrzy-
czy Kąśna Dolna  dawny dwór Jana Ignacego Paderew- skie) i wiele innych. W dworze w Niedz
wiedziu (Kujawsko-
skiego. A
ącznie pełni tę funkcję w całej Polsce 40 dworów. -Pomorskie) do 1939 r. istniało wspaniałe prywatne mu-
zeum Mieczkowskich. Dziś dwór stoi pusty i zdewastowany.
Jest oczywiste, że ani nie można wrócić do przedwojen-
MUZEA BIOGRAFICZNE W DWORACH
nych funkcji dworów na masową skalę, ani uratować
1. Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, miejscu urodzenia
wszystkich, które jeszcze zostały. W sposób świadomy jed-
Józefa Wybickiego (Pomorskie)
2. Muzeum gen. Józefa Wybickiego w Manieczkach (Wielkopolskie) nak należy tworzyć warunki do ocalenia najwartościow-
3. Muzeum im. Jana Kochanowskiego w Czarnolesie (Mazowieckie)
szych przykładów nie tylko architektury, ale i tradycji, oby-
4. Izba pamięci Mikołaja Reya w Nagłowicach (Świętokrzyskie)
czaju, tych niepowtarzalnych wartości kulturowych, które
5. Muzeum Młodej Polski w  Rydlówce w Bronowicach (Kraków)
6. Fundacja im. Włodzimierza Tetmajera w  Tetmajerówce powinny współkształtować dzisiejsze oblicze Polski w Euro-
w Bronowicach (Kraków)
pie. Wydaje się, że najlepszą drogą do tego celu jest powrót
7. Muzeum Dworek Wincentego Pola w Firlejowszczyz
nie (Lublin)
dworów do prawowitych właścicieli i spowodowanie, by
8. Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie (Lubelskie)
zachować jak najwięcej żywych gospodarstw i rezydencji,
9. Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej (Mazowieckie)
10. Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu (Podkarpackie)
przechowujących tradycyjne wartości polskich dworów.
11. Dom Urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli (Mazowieckie)
12. Muzeum Jana Matejki w Wiśniczu-Koryznówce (Małopolskie)
Maciej Rydel
13. Muzeum Zygmunta Krasińskiego w Potoku Złotym (Śląskie)
14. Muzeum Marii Dąbrowskiej w Russowie koło Kalisza
Artykuł opracowany został na podstawie referatu wygłoszonego na sesji na-
(Wielkopolskie)
ukowej  Dziedzictwo duchowe i materialne szlachty podlaskiej od XIX wieku
15. Muzeum Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym (Małopolskie)
do III Rzeczypospolitej , Siedlce 19-20 maja 2006 r.
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 3 " 2007
8