czenia oporowe wykonuje się od 2 do 3 razy w tygodniu, można Instytut Fizjoterapii
zauważyć wzrost siły i wielkości ćwiczonych mięśni. Jest to spo- Państwowej Medycznej Wyższej Szkoły Zawodowej w Opolu
wodowane przyspieszeniem różnych reakcji chemicznych w ko-
mórkach mięśniowych. Piśmiennictwo u autorki
Naturalne butelkowane wody
mineralne, z
ródlane i stołowe
ody butelkowane są znane od bardzo dawna. W Polsce ich Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 8 lipca 1997 r. w sprawie
Wprodukcja i konsumpcja zaczęły wyraz
nie wzrastać w dru- szczególnych warunków sanitarnych przy produkcji i w obrocie
giej połowie XX wieku, ale w skali europejskiej zajmowały odle- naturalnych wód mineralnych, mineralnych wód mieszanych,
głe miejsce. Z początkiem lat 90. zaczęto masowo stosować plasti- naturalnych wód z
ródlanych oraz wód stołowych wprowadziło
kowe butelki PCV i PET, głównie o pojemności 1,5 l, ale również szczegółowe wymagania jakościowe i technologiczne dla tych pro-
o mniejszych pojemnościach, i największe 5,0- i 19-litrowe po- duktów. Kolejne Rozporządzenia ministra zdrowia i ich aktualiza-
jemniki z dozownikami do ciepłej i schłodzonej wody. Jednak cje były związane z nowelizacją już istniejących przepisów i z ko-
największy poziom produkcji i spożycia wód mineralnych, jak niecznością stopniowego wdrażania dyrektyw europejskich.
i innych napojów bezalkoholowych notuje się na przestrzeni ostat-
nich kilkunastu lat. Kryteria kwalifikacji naturalnych wód butelkowanych
W 1990 roku wprowadzono w Polsce nowy przepis, w postaci Obecnie obowiązujące przepisy dotyczące naturalnych wód mi-
normy branżowej, na butelkowane wody mineralne (BN-90/9567- neralnych, naturalnych wód z
ródlanych i wód stołowych opar-
-08), który zmienił dotychczasowe zasady uznawania wody za mi- te są na podstawie Zarządzenia Ministra Zdrowia z 29 kwietnia
neralną. Zgodnie z nową normą naturalna woda mineralna butel- 2004 r. (Dz.U. nr 120, poz. 1256) oraz Uzupełniającego Zarządze-
kowana powinna mieć mineralizację powyżej 200 mg/l, natomiast nia z 17 grudnia 2004 r. (Dz.U. nr 276, poz. 2738). Wody tego ro-
w balneologii i hydrologii za wodę mineralną uznaje się tą, która dzaju zaliczane są do środków spożywczych i dlatego podlegają
ma mineralizację powyżej 1000 mg/l. Wprowadzenie tej normy regulacjom Ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywie-
doprowadziło do poważnego obniżenia jakości mineralnych wód nia (Dz.U. nr 63, poz. 634, z póz
n. zm.). Rozporządzenie Ministra
butelkowanych, przyczyniając się do pojawienia się na rynku oko- Zdrowia określa szczegółowe wymagania, jakie powinny spełniać
ło 600 różnego rodzaju wód określanych wspólnym mianem wo- naturalne wody mineralne, naturalne wody z
ródlane i wody stoło-
dy mineralne. Znaczna ich część, poza napisami na etykiecie, nie we, oraz wzorcowy zakres badań i sposób przeprowadzania oce-
miała nic wspólnego z wodą mineralną, a niektóre były wodą wo- ny, a także kwalifikacji rodzajowej wody. Ponadto ustala szczegó-
dociągową z dodatkiem dwutlenku węgla, dodatków smakowych łowe warunki sanitarne i wymagania w zakresie przestrzegania
lub minerałów. Na rynku wód mineralnych zapanowała wyjątkowo zasad higieny w procesie produkcji lub w obrocie tymi wodami
duża dowolność, którą zmieniono dopiero w 1997 roku. oraz szczególne wymagania dotyczące ich znakowania. Przepisy
44 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007
KRENOTERAPIA
te dotyczą również wód, które są importowane do Polski z kra- 7) ogólnej liczby bakterii w 1 ml wody w temperaturze:
ju niebędącego członkiem UE. Rozporządzenie nie dotyczy wód a) 20-22�C w czasie 72 godzin na agarze w ilości nie więk-
w opakowaniach jednostkowych, uznanych za produkty lecznicze szej niż 20,
na podstawie przepisów prawa farmaceutycznego i leczniczych b) 37�C w czasie 24 godzin na agarze w ilości nie większej
wód mineralnych stosowanych do zabiegów w uzdrowiskach. Nie niż 5.
stosuje się go również wobec wprowadzanych do obrotu na tery-  kryteria kwalifikacji naturalnych wód mineralnych, natural-
torium Polski wód stołowych znajdujących się w obrocie na tery- nych wód z
ródlanych i wód stołowych według stopnia nasy-
torium któregokolwiek z państw członkowskich UE. cenia dwutlenkiem węgla:
Obecnie uznaje się tylko trzy rodzaje naturalnych wód butel- 1) wody nienasycone dwutlenkiem węgla  niegazowane,
kowanych. 2) wody niskonasycone dwutlenkiem węgla do stężenia
Naturalna woda mineralna jest to woda podziemna, która przy 1500 mg/l CO2,
ujęciu i po zabutelkowaniu zawiera co najmniej 1000 mg/l roz- 3) wody średnionasycone dwutlenkiem węgla od 1,500 do
puszczonych składników mineralnych lub co najmniej 250 mg/ l 4000 mg/l CO2,
wolnego dwutlenku węgla naturalnego pochodzenia, lub odpo- 4) wody wysokonasycone dwutlenkiem węgla powyżej
wiada przynajmniej jednemu z kryteriów stosowanych przy zna- 4000 mg/l CO2.
kowaniu naturalnych wód mineralnych.  kryteria stosowane przy znakowaniu naturalnych wód mineral-
Naturalna woda z
ródlana jest to woda podziemna, która nie nych, naturalnych wód z
ródlanych i wód stołowych (tab. 1).
różni się właściwościami i składem mineralnym od wody przezna-
czonej do spożycia przez ludzi, określonymi w przepisach o zbio- Korzystne właściwości wód naturalnych
rowym zaopatrzeniu w wodę. Naturalne wody mineralne i z
ródlane zawierają składniki mine-
Naturalna woda stołowa jest to woda podziemna, do której do- ralne, które występują w organizmie człowieka. Mają one postać
dano wodę z
ródlaną, naturalną wodę mineralną lub sole mineralne, jonową, w związku z czym są bioaktywne i łatwo przyswajalne.
zawierające jeden lub więcej składników mających znaczenie fizjo- Wody mineralne mogą zawierać do 70 różnego rodzaju składni-
logiczne: sód, magnez, wapń, chlorki, siarczany, wodorowęglany. ków, a tylko część z nich zawiera w odpowiednich ilościach zna-
Wspólną cechą naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód czące ze względów biologicznych składniki mineralne, takie jak:
z
ródlanych i wód stołowych są następujące kryteria i oceny: wapń, magnez, sód, chlorki, fluorki, siarczany, wodorowęglany
 wody podziemne wydobywane są jednym lub kilkoma otwo- i dwutlenek węgla oraz ograniczone stężenie tych, które powin-
rami naturalnymi lub wierconymi; ny być w niektórych dietach limitowane lub w ogóle limitowane
 wody podziemne są pierwotnie czyste pod względem chemicz- ze względów zdrowotnych.
nym i mikrobiologicznym; Ogólna zawartość minerałów nie może być jedyną podsta-
 brak organicznych składników antropogenicznych, takich jak: wą kwalifikującą daną wodę do systematycznego picia. W na-
pestycydy, detergenty, wielopierścieniowe węglowodory aro- turalnych wodach ma znaczenie nie tylko odpowiednio duże
matyczne, polichlorowane bifenyle; stężenie pojedynczych składników, ale również właściwości
 nie przekraczają maksymalnych limitów składników naturalnych ogólne wody, które wynikają ze stosunków ilościowych po-
występujących w naturalnej wodzie mineralnej, których przekro- między makro- i mikroelementami oraz ich postaci chemicz-
czenie może stanowić ryzyko dla zdrowia publicznego; nej. Wybierając wodę do picia, należy zwracać uwagę zarów-
 badania mikrobiologiczne tych wód dokonywane przy ujęciu no na ogólną mineralizację, jak i na dominujące składniki
wymagają stwierdzenia: mineralne i wybierać spośród nich jeden względnie dwa, jed-
1) braku pasożytów i drobnoustrojów chorobotwórczych, nak nie więcej niż trzy składniki, które są najbardziej przydatne
2) braku bakterii z grupy coli w 250 ml w temperaturze 37�C, w bieżącym uzupełnianiu niedoboru minerałów. Wody mające
3) braku Escherichia coli w 250 ml w temperaturze 44,5�C, odpowiednią ilość składników mineralnych, które występują w po-
4) braku paciorkowców kałowych w 250 ml, staci zjonizowanej, znakomicie wchłaniają się i doskonale speł-
5) braku Clostridium redukujących siarczyny w 50 ml, niają rolę naturalnego czynnika wspomagającego, mającego duże
6) braku Pseudomonas aeruginosa w 250 ml, znaczenie w ogólnej profilaktyce zdrowotnej.
Oznaczenia Kryteria
Bardzo niskozmineralizowana Ogólna zawartość soli mineralnych nie jest większa od 50 mg/l
Niskozmineralizowana Ogólna zawartość soli mineralnych nie jest większa od 500 mg/l
Średniozmineralizowana Ogólna zawartość soli mineralnych nie jest większa od 1500 mg/l
Wysokozmineralizowana Ogólna zawartość soli mineralnych jest większa od 1500 mg/l
Zawiera wodorowęglany Zawartość wodorowęglanów jest wyższa od 600 mg/l
Zawiera siarczany Zawartość siarczanów jest wyższa od 200 mg/l
Zawiera chlorki Zawartość chlorków jest wyższa od 200 mg/l
Zawiera wapń Zawartość wapnia jest wyższa od 150 mg/l
Zawiera magnez Zawartość magnezu jest wyższa od 50 mg/l
Zawiera fluorki Zawartość fluorków jest wyższa od 1 mg/l
Zawiera żelazo Zawartość żelaza dwuwartościowego jest wyższa od 1 mg/l
Kwasowęglowa Zawartość dwutlenku węgla jest wyższa od 250 mg/l
Zawiera sód Zawartość sodu jest wyższa od 200 mg/l
Odpowiednia dla przygotowania żywności dla niemowląt Zawartość sodu lub siarczanów nie jest większa od 20 mg/l
Odpowiednia dla diety ubogiej w sód Zawartość sodu jest niższa od 20 mg/l
Może być przeczyszczająca Dla wód ocenionych klinicznie
Może działać moczopędnie Dla wód ocenionych klinicznie
Tab. 1. Znakowanie naturalnych wód butelkowanych
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007 45
KRENOTERAPIA
Rozpuszczone w wodzie minerały biorą czynny udział w prze- ze składników powinny być używane z dużą ostrożnością lub ze
biegu wielu procesów zachodzących w organizmie i stały ich do- świadomym ich wyborem, który ma służyć jako czynnik uzupeł-
wóz poprawia metabolizm, ma istotny wpływ na ogólną gospodar- niający bardzo duże braki któregoś z nich w organizmie.
kę organizmu, a zwłaszcza na gospodarkę wodną, przyczyniając Przy piciu wód mineralnych i z
ródlanych powinny być bra-
się do sprawniejszego usuwania produktów przemiany materii, ne pod uwagę te same czynniki, które stosuje się przy określa-
a także redukcji toksycznych substancji. Jednak nadmiar niektó- niu norm żywieniowych. Należy uwzględniać ilość wypijanej
rych minerałów może blokować wchłanianie innych, w szczegól- wody oraz rodzaj i ilość składników mineralnych w niej zawar-
ności dotyczy to wapnia, cynku, manganu i żelaza. Z powyższego tych, wiek, płeć i wydatek energetyczny w pracy oraz we wszyst-
względu wody posiadające wyjątkowo dużą zawartością któregoś kich formach aktywności fizycznej, uwzględniając temperatu-
rę otoczenia.
Składniki Maksymalne limity [mg/l]
Wodorowęglany (HCO- )
3
Wodorowęglany znajdujące się w wodzie mineralnej mają duży
Antymon 0,0050
wpływ na utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej organi-
Arsen 0,010 (łącznie)
zmu, regulują pH krwi i są korzystne w procesach trawienia, dają
Bar 1,0
najbardziej odczuwalne efekty prawie bezpośrednio po wypiciu.
Kadm 0,003
Wody o zawartości wodorowęglanów powyżej 600 mg/l określa
Chrom 0,050
się jako alkaliczne. Neutralizują one sok żołądkowy oraz działa-
Miedz
1,0
ją przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego
Cyjanki 0,070
i z tego powodu działają korzystnie u osób cierpiących na nad-
Fluorki 5,0
kwasotę. Wody naturalne o wysokim poziomie wodorowęgla-
Ołów 0,010
nów stosowane w początkowych stadiach cukrzycy obniżają za-
Mangan 0,50
wartości cukru we krwi i moczu, obniżają wydzielania acetonu
Rtęć 0,0010 i korzystnie wpływają na działanie insuliny.
Nikiel 0,020 Wodę o niskiej zawartości wodorowęglanów powinny pić oso-
by mające niedokwasotę, zaostrzenie choroby wrzodowej żołąd-
Azotany 50
ka oraz ostre i podostre nieżyty przewodu pokarmowego, a woda
Azotyny 0,1
o zawartości 600 mg/l jest już dla nich przeciwwskazana.
Selen 0,010
Ludziom zdrowym zaleca się picie wody o zawartości wodoro-
Tab. 2. Maksymalne limity składników naturalnie występujących w naturalnej wodzie
mineralnej, których przekroczenie może stanowić ryzyko dla zdrowia publicznego węglanów 600-1000 mg/l, natomiast wody o wyższej zawartości
2-
Nazwa i rodzaj Og. min. HCO- Ca2+ Mg2+ Na+ K+ Cl- F- SO4
3
wody mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
Krystynka (M) 3333,2 470,4 174,1 62,6 950,0 1659,2 55,0
Kryniczanka (M) 2999,0 2172,2 542,5 113,5 67,3 10,6 9,3
Muszyna Minerale (M) 2374,0 1854,9 482,6 51,9 47,2 6,5 5,3 2,9
Staropolanka 2000 (M) 2087,7 1525,4 290,9 56,6 117,4 49,1 7,1 0,4 22,4
Aquado (M) 1903,0 1374,5 303,2 35,0 75,0 25,0 10,6 30,9
Muszynianka (M) 1767,2 1351,9 152,7 154,9 59,8 5,3 8,59 34,0
Piwniczanka (M) 1756,0 1255,0 181,0 92,0 13,6 0,2 28,4
Muszyna Zdrój (M) 1580,6 1159,3 242,9 48,6 65,7 11,8 3,5 0,2 10,9
Multi Vita (M) 1141,9 829,6 116,9 60,3 73,6 5,5 9,3 22,5
Staropolanka (M) 886,4 616,3 151,5 15,6 31,0 23,1 10,6 0,3 24,7
Bukowianka Zdrój (M) 786,1 378,3 119,3 27,2 34,4 9,9 31,9 144,4
Vita (M) 754,7 503,2 147,2 24,7 4,6 2,8 3,7
Cisowianka (M) 714,0 518,7 128,3 21,3 10,0 2,5 5,0
Nałęczowianka (M) 624,0 439,3 108,2 21,9 10,0 2,2 7,0 0,3
Mazowszanka (y
) 602,8 332,5 38,1 15,5 95,5 7,5 64,2 0,5
Arctic (M) 600,0 422,5 102,6 15,6 12,5 3,4 3,5 0,2 1,0
Aqua Minerale (M) 570,0 380,0 88,0 19,0 30,0 6,0 17,0 0,4 2,9
Aquarel (y
) 519,4 336,5 44,1 15,8 60,0 8,7 28,0 0,5
Jurajska (M) 516,8 345,6 67,1 36,5 9,0 2,5 8,5 0,3
Kinga Pienińska (M) 512,6 335,6 97,8 13,1 4,6 2,3 7,1 0,1 28,5
Ustronianka (M) 508,9 309,6 91,2 22,5 5,0 1,0 23,8 0,3 39,6
Uzdrowiskowa (y
) 479,0 304,6 100,2 12,2 4,2 6,7 34,6
Eden (y
) 430,0 322,9 72,1 18,2 9,0 1,6
Dobrawa (y
) 402,0 286,8 55,2 29,6 1,2 0,8 5,3 0,1 20,0
Cristal (y
) 389,0 226,0 90,2 0,9 4,7 0,5 0,1 9,8
Kropla Beskidu (y
) 369,6 233,6 47,4 20,7 19,2 4,3 40,5
Żywiec Zdrój (y
) 311,5 201,5 62,1 6,1 4,0
Gorczańska Krynica (y
) 285,5 176,9 36,1 12,6 15,4 0,9 10,6 18,9
Vitalinea (y
) 262,2 152,2 50,1 6,1 1,5 1,0 8,1 0,1 18,2
Primavera (y
) 247,9 167,4 48,1 4,8 2,5 1,2 3,9 0,1 6,7
Tab. 3. Zawartość składników mineralnych w mg/l, w niektórych naturalnych wodach mineralnych i z
ródlanych [oznakowanie: mineralna (M), z
ródlana (y
), ogólna mineralizacja
-
(Og. min.), wodorowęglany (HCO ), wapń (Ca2+), magnez (Mg2+), sód (Na+), potas (K+), chlorki (Cl-), fluorki (F-), siarczany (SO42-)]
3
46 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007
KRENOTERAPIA
nie powinny być pite w większych ilościach, ponieważ zaburza-
ją procesy trawienia i można je spożywać tylko w niewielkich ilo-
ściach i przez krótki okres czasu.
Wapń (Ca2+)
Wapń jest jednym z głównych składników koniecznych do utrzy-
mania równowagi elektrolitowej i funkcjonowania wielu mechani-
zmów regulacyjnych organizmu. To podstawowy składnik układu
kostnego, który warunkuje prawidłowe przewodnictwo nerwo-
we i kurczliwość mięśni poprzecznie prążkowanych, odgrywa
kluczową rolę w procesie krzepnięcia krwi, zmniejsza przepusz-
czalność ścian naczyń krwionośnych, działa przeciwobrzękowo,
przeciwalergicznie i przeciwzapalnie.
Przeciętne dzienne zapotrzebowanie organizmu na wapń wy-
nosi od 800 mg do 1500 mg, jego głównym z
ródłem są produkty
mleczne. Wśród ludności polskiej niedobór wapnia w przeciętnej
diecie dochodzi nawet do 1/3 dziennego zapotrzebowania, a prze-
ciętny niedobór waha się od 150 mg do 250 mg dziennie. Zapo-
trzebowanie na wapń znacznie wzrasta w u dzieci i młodzieży
w okresie wzrostu celem uzyskania odpowiedniej szczytowej ma-
sy kostnej, u kobiet w czasie ciąży i karmienia piersią oraz w okre-
sie menopauzy. Znaczniejsza utrata wapnia występuje okresowo
u wszystkich osób w czasie intensywnego pocenia się.
Zapotrzebowanie dzienne na wapń u dzieci w wieku od 1 do
5 lat wynosi 800 mg, od 6 do 10 lat  1200 mg, w okresie 11-
-24 lat  1500 mg, u kobiet w wieku 25-50 lat  1000 mg, a po-
wyżej 50 lat  1500 mg, u kobiet w ciąży i karmiących piersią od
1500 do 2000 mg, u mężczyzn w wieku 25-50 lat  1000 mg, a po-
wyżej 65 lat  1500 mg.
Umiarkowane objawy niedoboru wapnia, które najczęściej po-
jawiają się po dużych wysiłkach lub po intensywnym poceniu się,
wyzwalają skurcze mięśni, uczucie mrowienia i drętwienia w rę-
kach i nogach, a także ból w stawach. Przy poważniejszych nie-
doborach obserwuje się zaburzenia tętna, drobne krwawienia,
stany lękowe, zaburzenia snu, a nawet poważne krwotoki. Stały
niedobór wapnia prowadzi do poważnych zaburzeń ogólnoustro-
jowych, głównie do zaburzeń nerwowo-mięśniowych i deminera-
lizacji kości, przyczynia się do powstania zaburzeń wzrostu, krzy-
wicy u dzieci, a osteoporozy i złamań kości u dorosłych. Dlatego
bardzo ważnym działaniem profilaktycznym jest regularne uzu-
pełnianie niedoborów wapnia już od wczesnego dzieciństwa. Ta-
kim łatwo wchłanianym składnikiem uzupełniającym codzienną
dietę mogą być wody mineralne, mające w jednym litrze co naj-
mniej 150 mg tego składnika mineralnego.
Magnez (Mg2+)
Rola magnezu w organizmie jest bardzo duża, ponieważ bierze on
udział w około 300 reakcjach enzymatycznych. Główną funkcją
biologiczną magnezu jest jego udział w procesach syntezy i roz-
padu związków wysokoenergetycznych (ATP), obok tego magnez
aktywuje enzymy biorące udział w przemianach węglowodanów
i tłuszczów, a także ma udział w syntezie białek i sprzęganiu ich
z kwasami nukleinowymi. Około 98% magnezu znajduje się w ko-
mórkach, a tylko 2% w przestrzeni pozakomórkowej.
Magnez jest nieodzownym czynnikiem prawidłowego funk-
cjonowania pompy sodowo-potasowej, reguluje działanie ukła-
du nerwowego i mięśniowego, bierze udział w utrzymaniu pra-
widłowego rytmu pracy serca, wpływa na ciśnienie tętnicze,
działa przeciwmiażdżycowo. Wpływa także korzystnie na proces
krzepnięcia krwi i jest stabilizatorem płytek krwi i fibrynogenu.
Poprawia wchłanianie potasu i chroni komórki przed niszczącym
działaniem wolnych rodników oraz substancji toksycznych i sty-
muluje mechanizmy obronne organizmu.
Dzienne zapotrzebowanie organizmu na magnez wynosi prze-
ciętnie od 280 mg do 350 mg. Dla dziewcząt i kobiet  przecięt-
nie 280 mg, dla kobiet w ciąży  320 mg, a dla karmiących matek
 350 mg, dla mężczyzn  350 mg, zaś dla młodzieży płci męskiej
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007 47
KRENOTERAPIA
w wieku 16-18 lat i dla sportowców  400 mg, przy bardzo du- związany z chlorem jako chlorek sodu jest dodawany ze względów
żych wysiłkach fizycznych zapotrzebowanie wzrasta nawet do smakowych do większości produktów w przeciętnej diecie, a po-
500 mg. Zawartość magnezu w organizmie nie ulega wyraz
ne- nadto w nadmiarze do przetworzonej żywność. Sód ma duże zna-
mu zmniejszeniu wraz z wiekiem, choć mogą narastać problemy czenie w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka i za-
z jego wchłanianiem. Zapotrzebowanie dzienne na magnez jest równo jego niedobór, jak i nadmiar mogą być szkodliwe. Niższa od
dosyć zmienne, ponieważ wiele czynników wpływa na jego bie- dopuszczalnej zawartość, która określana jest jako hiponatremia,
żącą zawartość w organizmie. Fizjologiczny wzrost zapotrzebo- może powodować osłabienie, obniżenie wydolności fizycznej, za-
wania występuje w okresie intensywnego wzrostu u młodzieży, burzenia trawienia i obniżenie aktywności psychicznej. Natomiast
u kobiet w ciąży i w okresie karmienia piersią oraz przy nadmier- wyższa zawartość sodu (hipernatremia) może objawiać się głównie
nym wysiłku fizycznym, bez względu na wiek i płeć. nadpobudliwością nerwową. W dużych dawkach jest szkodliwy dla
Istnieje szereg czynników, które doprowadzają do ujemnego osób z chorobami serca i nerek oraz dla małych dzieci, dla których
bilansu magnezu. Należą do nich: stres, dieta bogatotłuszczowa, dopuszczalne stężenie sodu w wodzie do picia nie powinno prze-
bogatowapniowa i nadmierne przyjmowanie wapnia, jednostron- kraczać 200 mg/l, a osoby chorujące na nadciśnieniem tętnicze po-
na dieta ubogobiałkowa, dieta błonnikowa, systematyczne picie winny pić wodę o zawartości sodu nie większej niż 20 mg/l. Sód,
dużej ilości kawy i mocnej herbaty, nadużywanie alkoholu i na- występując w nadmiarze, wiąże wodę w organizmie, prowadząc
pojów z fosforanami, częste spożywanie konserwowych produk- do nadciśnienia, obrzęków, a nawet przewodnienia.
tów żywnościowych oraz intensywne odchudzanie. Znaczny nie- Sód i chlorki zawarte w wodach mineralnych mają korzystne
dobór magnezu występuje również przy nadużywaniu środków działanie u osób wykonujących prace wymagające zwiększone-
przeczyszczających, częstych wymiotach i w przewlekłych bie- go wysiłku fizycznego, a szczególnie zaleca się go sportowcom
gunkach. Przy niedoborze magnezu wzrasta poziom wapnia, po- w trakcie intensywnych treningów czy zawodów i dla większości
nieważ magnez jest antagonistą wapnia. osób podczas upałów. W takich sytuacjach okresowo powinno się
Zarówno nadmiar, jak i niedobór magnezu w granicach ok. pić wody mineralne o dużej zawartości sodu i chlorków.
20 mg znajdują się na poziomie bezpiecznej tolerancji, która nie
wymaga żadnej interwencji. Przyswajalność magnezu przez orga- Potas (K+)
nizm jest zróżnicowana ze względu na hamujące działanie antago- Potas jest najważniejszym wewnątrzkomórkowym regulatorem
nistycznych pierwiastków i innych mechanizmów ograniczających procesów życiowych, ponieważ reguluje ważne procesy wewnątrz-
jego wchłanianie. Przyswajalność z produktów żywnościowych komórkowe i zabezpiecza integralność błon komórkowych. Pra-
kształtuje się na poziomie 40% dawki magnezu zawartego w po- widłowy poziom potasu w osoczu krwi wynosi 3,8-5,3 mmol/l,
żywieniu, natomiast z wód naturalnych wchłania się prawie w ca- a jego zawartość w płynach komórkowych  około 90%, zaś w pły-
łości, ponieważ występuje w nich w postaci zjonizowanej. Magnez nach międzykomórkowych  10%. Optymalne zapotrzebowanie
znajduje się w wielu produktach spożywczych i prawidłowo zesta- dzienne na potas wynosi u niemowląt od 0,3 g do 1 g, u dzieci 
wiona dieta może dostarczać go w ilościach wystarczających. Jed- od 1 g do 3 g, a u młodzieży i dorosłych  od 3 g do 4 g; wraz ze
nak jest on systematycznie wydalany z moczem, a jednocześnie starzeniem się w organizmie ubywa potasu.
może zachodzić okresowe intensywne jego wydalanie lub hamo- Potas wydzielany jest do nerek w ilości 2-4 g na dobę, gdzie nie
wanie wchłaniania. Powoduje to, że u większości ludzi dochodzi jest resorbowany z moczu i około 2-6 g wydzielane jest do prze-
do stałego deficytu wynoszącego około 50-100 mg magnezu dzien- wodu pokarmowego, skąd jest zwrotnie wchłaniany z jelita gru-
nie, a u niektórych osób do jeszcze większego. bego. Produkty roślinne zawierają duże ilości potasu, natomiast
Umiarkowany niedobór magnezu objawia się wzmożonym na- większość wód mineralnych i z
ródlanych ma znikome ilości pota-
pięciem mięśniowym, drżeniem mięśniowym, skurczami, głównie su i nie mogą one stanowić produktu uzupełniającego niedobory
mięśni łydek. W zaawansowanych niedoborach pojawia się osła- tego pierwiastka. Duża zawartość potasu w owocach i warzywach
bienie mięśni, nudności i wymioty, drażliwość, zaburzenia snu, po spożyciu zostaje dostarczana z jelit drogą krwi do płynu poza-
stany lękowe i objawy depresji, w poważnych niedoborach wy- komórkowego, skąd około 20% jest przemieszczona do komórek,
stępują zaburzenia rytmu serca i napady tężyczki. Długotrwały a pozostała część  magazynowana do przyszłego użytku, która
i znaczny niedobór magnezu powoduje zaburzenia ciąży i opóz
- przy większym nadmiarze jest usuwana przez nerki. Z powyższe-
nienie rozwoju płodu, a w póz
niejszym okresie przyczynia się do go względu nadmiar potasu występujący po niektórych posiłkach
zaburzenia wzrostu i rozwoju psychicznego dziecka. nie daje żadnych objawów.
Przedawkowanie magnezu zdarza się rzadko i może wystąpić Niemniej zawartość potasu może być niższa od normy fi-
przy niewydolności nerek, ale znacznie częściej ma miejsce przy zjologicznej i powstaje wtedy hipokalemia, która może być
nadmiernym przyjmowaniu preparatów farmaceutycznych, które związana z nadmiernym wydalaniem lub niewystarczającym
przy przedawkowaniu powodują biegunkę, osłabienie mięśni i za- dostarczaniem go do organizmu. Do niedoboru dochodzi za-
burzenia oddychania. Magnez pełni znaczącą rolę w profilaktyce zwyczaj w wyniku silnych wymiotów i biegunki lub regular-
i terapii wielu chorób, stosowanie naturalnych wód z podwyższo- nego stosowania środków przeczyszczających, może wystę-
ną zawartością magnezu szybko uzupełnia straty i ułatwia utrzy- pować również przy stosowaniu leków odwadniających, gdy
manie prawidłowego jego poziomu w organizmie. się go nie uzupełnia. Niedobór powoduje obniżenie pobu-
dliwości nerwowo-mięśniowej, objawiający się osłabieniem
Sód (Na+) mięśni, zmęczeniem, sennością, występowaniem wzdęć i za-
Sód jest jednym z bardziej stabilnych pierwiastków w organizmie parć, ale najpoważniejszy objaw to zaburzenia rytmu ser-
ludzkim i występuje w ilości około 80 mmol/kg masy ciała, z cze- ca i nadciśnienie. Częściej występuje przejściowy i niezbyt
go 91% znajduje się w przestrzeniach międzykomórkowych, a 9% wielki niedobór potasu z towarzyszącym ubytkiem magne-
w płynach komórkowych. Sód odgrywa podstawową rolę w re- zu, które łącznie pojawiają się bezpośrednio po intensywnych
gulacji gospodarki wodnej organizmu, wraz z potasem i chlorem wysiłkach i dają krótkotrwałą nadmierną męczliwość i skurcze
utrzymuje ciśnienie osmotyczne, zobojętnia reszty kwasowe po- mięśni. Natomiast przy bardzo dużych wysiłkach połączonych
wstałe podczas przemiany materii, wpływa na prawidłowe funk- z obfitym poceniem się może dojść do strat potasu wynoszą-
cjonowanie nerwów i mięśni. cych aż do jednego lub więcej gramów w ciągu doby, co wyma-
Dzienne zapotrzebowanie na sód wynosi około 8-10 g, a przy ga szybkiego i intensywnego ich uzupełnienia.
dużym wysiłku  do 20 g. Zazwyczaj przyjmuje się więcej sodu, bo Wyższa od normy zawartość potasu (hiperkalemia) daje podob-
około 12-15 g, niż to przewiduje przeciętna norma, ponieważ sód ne objawy, jakie występują przy niedoborze. Mogą one wynikać
48 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007
KRENOTERAPIA
z zaburzeń pracy nerek lub nadmiernego podawania tzw. prepa-
ratów energetycznych, zawierających duże ilości potasu. Przedaw-
kowanie daje objawy w postaci ogólnego osłabienia, pojawiają się
zaburzenia układu krążenia, a zwłaszcza czynności serca i zabu-
rzenia pracy nerek.
Zapotrzebowanie na potas wzrasta w czasie intensywnych
wysiłków fizycznych i podczas upałów, z powodu obfitego poce-
nia się, jednak straty te są względnie małe w stosunku do zaso-
bów znajdujących się w zdrowym organizmie, niemniej należy
w tych sytuacjach zapobiegawczo dążyć do podawania najprost-
szych środków zawierających większe ilości potasu.
Chlor (Cl-)
Ilość chlorków w organizmie wynosi około 33 mmol/kg, z czego
około 85% występuje w płynach pozakomórkowych. Dzienne za-
potrzebowanie wynosi około 1,0 g, jest uzyskiwane głównie z żyw-
ności. Jon chlorkowy, wraz z jonami sodu i potasu, utrzymuje pra-
widłowe ciśnienie osmotyczne płynów ustrojowych, odgrywa też
ważną rolę w zachowaniu równowagi kwasowo-zasadowej, zapo-
biega odwodnieniu organizmu.
W wyniku intensywnego pocenia się podczas ciężkiej pracy,
w czasie uprawiania sportu i podczas upałów następuje intensyw-
ne wydzielanie soli wraz z potem, co powoduje powstanie niedo-
boru chloru i innych pierwiastków, naruszające prawidłowe funk-
cjonowanie organizmu. W takim przypadku zaleca się picie wód
z dużą zawartością minerałów, zwłaszcza chloru i sodu w ilości
1000-1500 mg, co pozwala na uzupełnienie ubytków soli i wpły-
wa dodatnio na samopoczucie i wydolność organizmu.
Fluor (F-)
Fluor jest pierwiastkiem często występującym w przyrodzie, choć
w niewielkich ilościach, zarówno w wodzie, jak i w produktach
spożywczych. W większych ilościach występuje jedynie w herba-
cie, rybach morskich i roślinach kapustnych. Natomiast w więk-
szości wód mineralnych i z
ródlanych pojawia się w mało znaczą-
cych ilościach lub nie występuje wcale.
Fluor to składnik kości i zębów, najczęściej uznaje się, że jego
podstawową rolą jest zapobieganie próchnicy. U osób dorosłych
wpływa na gospodarkę wapnia i fosforu w organizmie, co ma du-
że znaczenie w prawidłowym funkcjonowaniu układu kostnego.
Zwiększa wchłanianie wapnia, co sprzyja lepszej mineralizacji
kości. Duże znaczenie przypisuje się działaniu fluoru w okresie
ciąży, ponieważ ułatwia wchłanianie żelaza, a więc pośrednio za-
pobiega niedokrwistości. Dzienne zapotrzebowanie na ten pier-
wiastek waha się w granicach 1,5-4 mg.
Długotrwały nadmiar fluoru objawia się widocznymi zmiana-
mi w zębach, które przejawiają się zmętnieniem szkliwa i biały-
mi plamkami, powodując powstanie fluorzycy. Powoduje również
zmiany w strukturze tkanki kostnej i przejawia się niewielkimi za-
burzeniami przemiany materii.
Siarczany (SO42-)
Wody siarczanowe mają korzystny wpływ na funkcjonowanie wą-
troby, ponieważ stymulują jej funkcje wydzielnicze i przyspiesza-
ją perystaltykę jelit. Działanie takich wód jest zauważalne od po-
ziomu siarczanów wynoszącego około 150-250 mg/litr. W wodach
mineralnych i z
ródlanych zawartość tego pierwiastka jest mała lub
nie występuje wcale. Wody o dużej zawartości siarczanów  w gra-
nicach około 350-650 mg/l  zaleca się przy skłonnościach do za-
parć; są stosowane w nielicznych uzdrowiskach w ramach kuracji
pitnej. Powinny być spożywane systematycznie przed posiłkami,
w dużych dawkach mogą działać przeczyszczająco.
PROF. DR HAB. J. WIESA
AW KOCHAC
SKI
Wyższa Szkoła Fizjoterapii we Wrocławiu
Część II pracy w  RwP 4/07
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2007 49