4265276258

2ó0 WŁADIMIR TOPOROW

muje za podstawę nowego życia, rozumianego jako replika na śmierć, jako jej odkupienie i osiągnięcie wyższego poziomu uduchowienia. Nie-ludzkość Petersburga jest organicznie związana z tym najwyższym w Rosji i prawie religijnym typem człowieczeństwa, któremu dane jest poznać nieludzkość, na zawsze ją zapamiętać i na tej wiedzy oraz pamięci budować nowy ideał duchowy. Ta dwubiegunowość Petersburga oraz zbudowany na niej mit soteriologiczny (idea „petersburska”) najpełniej i najdokładniej zostały odzwierciedlone właśnie w tekście petersburskim literatury rosyjskiej, tekście, który praktycznie jest wolny od wymienionych tu niedostatków i w pewnych wypadkach aktualizuje aspekt synchroniczny Petersburga, w innych zaś — panchroniczny („wieczny” Petersburg). Jedynie w tym tekście Petersburg występuje jako odrębny i samoistny przedmiot przedstawienia artystycznego, jako pewna totalna jedność¹, skontrastowana z tymi różnymi obrazami Petersburga, które stały się sztandarami zmagających się ze sobą ugrupowań w rosyjskim życiu społecznym.

Zresztą i te ideologiczne waśnie wokół Petersburga nie mogą być tutaj całkowicie pominięte i należy je skrótowo zaznaczyć. Na jednym biegunie mamy upatrywanie w Petersburgu jedynego prawdziwego (cywilizowanego, kulturalnego, europejskiego, wzorcowego, nawet idealnego) miasta w Rosji. Na drugim — świadectwa o tym, że nigdzie człowiekowi nie bywa tak ciężko jak w Petersburgu, obelgi, wezwania do ucieczki i odżegnania się od Petersburga ². Lecz w obu wypadkach została podkreślona wyjątkowość Petersburga, jego niepowtarzalność. Na grun-

1

   Tę osobliwość Petersburga jako pierwszy, zdaje się, odnotował Batiuszkow <Progulka w Akadiemiju Chudożestw. „Popatrzcie — jaka jedność! jak wszystkie części odpowiadają całości! jakie piękno gmachów, co za smak i co za różnorodność w całości, pochodząca ze zmieszania wody z gmachami”. W sposób pośredni osobliwość ta zostaje odzwierciedlona również w negatywnie nastawionych opisach, w których Petersburg występuje jako obraz martwego (przed-organicznego) uproszczenia, mechanicznej monotonii części całości.

2

   „Pitier [potoczna nazwa Petersburga — przypis tłum.] ma niezwykłą zdolność do znieważania tego wszystkiego, co w człowieku jest święte, i do wydobywania na jaw tego wszystkiego, co ukryte. Tylko w Pitrze człowiek może poznać siebie — czy jest on człowiekiem, półczłowiekiem czy bydlęciem: jeśli będzie w nim cierpieć — jest człowiekiem; jeśli Pitier spodoba się mu — będzie bogaczem albo rzeczywistym radcą stanu” (Bieliński, Polnoje sobranije soczinienij, t. 11, s. 418). — „Nigdzie nie oddawałem się tak często i tak intensywnie swobodnym rozmyślaniom jak w Petersburgu. Przytłoczony ciężkimi wątpliwościami włóczyłem się, bywało, po jego granitach i byłem bliski rozpaczy. Jestem mu za te minuty zobowiązany i za nie pokochałem go tak, jak przestałem kochać Moskwę za to, że nie potrafi nawet męczyć, dręczyć. Petersburg tysiąc razy zmusi każdego uczciwego człowieka, aby przeklął ten Babilon <...). Petersburg fizycznie i moralnie podtrzymuje stan gorączki” (Herc en, Moskwa i Pietierburg, 1842); lub nawet: „Pierwszym warunkiem wyzwolenia w sobie zniewolonego poczucia narodowości jest znienawidzenie Petersburga całym swoim sercem i wszystkimi swymi myślami” (I. S. A k s a k o w).