456718861

PROBLEMY • DOŚWIADCZENIA • OPINIE

Temat miesiąca

70. rocznica Powstania Warszawskiego

Biblioteki warszawskie w okresie okupacji (1939-1944)

70. rocznica Powstania Warszawskiego przywołuje pamięć o tych tragicznych wydarzeniach, które dla walczącej o wolność stolicy przyniosły zagładę tysięcy mieszkańców, a miasto obróciły w ruinę. Zanim doszło do tej ostatecznej hekatomby, Warszawa przeżyła dramatyczną próbę obrony w 1939 r., a potem kilkuletnią wyniszczającą okupację. Wraz z napaścią Niemiec na Polskę został wydany wyrok na naród, jego dorobek materialny i kulturę.

Straty wojenne w zakresie książki dobitnie obrazuje los najznaczniejszych bibliotek Warszawy. Dlatego warto przypomnieć ich przedwojenny potencjał i szkody doznane podczas okupacji - jeszcze przed wybuchem Powstania Warszawskiego w 1944 r.

Początek okupacji - 1939 r.

W 1939 r. ponad 800 bibliotek stolicy dysponowało zbiorami szacunkowo wynoszącymi 6 min wol. W tym biblioteki naukowe zgromadziły przeszło 4 min wol., a sama Biblioteka Uniwersytecka z zakładami uczelnianymi szczyciła się wśród szkół wyższych w kraju największym księgozbiorem liczącym co najmniej 1 min 300 tys. wol. Biblioteka Narodowa posiadała ponad 800 tys. wol., zaś zbiory Biblioteki Publicznej wraz z filiami to przeszło 550 tys. wol. Do książnic naukowych o nietypowym charakterze zaliczano również biblioteki ordynackie, które oprócz zasobów książkowych gromadziły też cenne archiwalia, muzealia i pamiątki historyczne. Biblioteka Ordynacji Krasińskich liczyła ponad 250 tys. wol., Biblioteka Ordynacji Zamojskiej - 120 tys. wol., zaś Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich - 60 tys. wol. Inne biblioteki: fachowe, szkolne, oświatowe, urzędów, związków wyznaniowych itp. posiadały także bogate i różnorodne zasoby, nie licząc oczywiście księgozbiorów prywatnych.

Biblioteki stolicy nie miały kompleksowego planu zabezpieczenia zbiorów na wypadek wojny i pracownicy musieli ochraniać obiekty indywidualnie. Przenoszono więc zbiory do bezpiecznych miejsc, na niższe piętra, do piwnic, schronów, przygotowywano sprzęt (worki z piaskiem, łopaty, gaśnice itp.), szkolono personel do obrony przeciwpożarowej, wprowadzano dyżury. W Bibliotece Uniwersyteckiej ukryto część cenniejszych zbiorów w skrzyniach zamaskowanych w piwnicach, podobnie w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej zamurowano wybrane cymelia w podziemiach. W Centralnej Bibliotece Wojskowej zdołano umieścić znikomą część przechowywanego depozytu, m.in. w Forcie Legionów na Cytadeli. Pracownicy Biblioteki Narodowej przewieźli część, m.in. cennych rękopi-

#

sów do Fortu Sokolnickiego na Żoliborzu. Natomiast wyjątkowe cymelia (m.in. Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, rękopisy Chopina) książnica narodowa zdeponowała w Banku Gospodarstwa Krajowego, skąd po wielomiesięcznej tułaczce, ocalały w Kanadzie i powróciły po wojnie do kraju.

Podejmowane doraźnie działania ratunkowe nie mogły zapobiec zniszczeniu bibliotek narażonych już od 1 września na bomby i ostrzał artyleryjski. 9 września częściowemu zniszczeniu uległ Pałac Staszica, gdzie znajdowały się m.in. księgozbiory instytucji zagranicznych. 17 września spłonęła czytelnia książek w budynku Sejmu i Senatu.