456719645

mowę Stasia z Mahdim. Oba utw-ory wyrosły 7. tej samej tendencji literackiej i z tej samej ideologu Zrodziły się w etosie narodów zniewolonych, poddanych obcej przemocy i chciały przeciwdziałać degradacji psychicznej młodego pokolenia.

Oba wybrane fragmenty cechuje duże podobieństwo. Przedstawiają jakby Laboratoryjnie czyste przy kłady zachowań wobec wartości w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, w sytuacji przemocy Obaj bohaterowie pozostają w całkowitej zależności od przeciw ników, obydwaj otrzymują propozycje przejścia do obozu wroga, i obydwaj propozycje tc odrzucają.

Mimo pewnych różnic w kompozycji obu tych fragmentów, o czym będzie mowa niżej, oba posiadają analogiczną konfigurację personalną, składającą się z czterech jakby członów; bohater głów ny, przeciwnik, zdrajca, siepacz. (Staś i Ncmcczck — Fcri Acz i Mahdi — Gereb i Grek — bracia Paszlorowic i Abdul-lahi.)

W postawach 1 zachowaniu bohaterów komponują się dwie wartości, które są siłą motory czną ich postępow ania. Pierw szą z nich jest w ierność rozumiana jako cnota społeczna, czyli solidarność zc zbiorowością i wartościami, które jc wiążą. W przypadku Stasia będzie to wierność rchgii oraz tradycji narodowej i rodzinnej, a w przy padku Nemcczka wierność gmpic chłopców z Placu Brom i idei obrony Placu. Sama jednak wierność grupie nic musiałaby prowadzić w sposób nieuchronny do takich zachowań, jakie prezentują bohaterowie. Mogłaby pociągnąć za sobą zachowania inne. bardziej pragmatyczne, które leżą w sferze możliwości bohaterów, jednakże mc zostają przez nich wybrane. W tym momencie decydująca dla postępowania bohaterów staje się bowiem cecha godności.

Godność określa się jako cechę osobistą, posługując się zróżnicowaniem wartości na osobiste i społeczne proponowanym przez Thomasa Hobbcsa Maria Ossowska definiuje tę cechę jako gotowość do obrony uznany ch przez siebie wartości, gotowość pośw ięcenia czegoś dla ich zachowania', dodając, że wiąże się ona z posiadaniem w sposób wartościujący rozumianej osobowości, czyli ukształtowania swojego ja wokół pewnego poziomu, wokół pewnych zhicrarhizowanych wartości. Godność byłaby więc w takim rozumieniu swego rodzaju zdolnością do bycia sobą, chronienia tego. wokół czego zorganizowaliśmy swoją świadomość. Tak w Jaśnie skonstruowana wartość pojawia się w obu fragmentach Dla podkreślenia najbardziej osobisty ch walorów godności autorzy wyeliminowali całkowicie z kontekstu sytuacyjnego tak ważny i podkreślany przez socjologów moralności czynnik opinii społecznej. Obaj bohaterowie dokonują bowiem swy ch wyborów w całkowitej samotności, mc mając przy sobie żadnego sojusznika, który by afinnował i podtrzymywał ich zachowania

Nic akceptowanie i nic rozumienie pojęcia ..godność" jako wartości musiałoby doprowadzić do dyskwalifikacji postępowania bohaterów jako meskutccz-

' M OwowiŁa, Wormy mor obu. Wanzawa 1994 ncgo. a nawet szkodliwego, w myśl zasady wyłożonej pr/oz Mickiewicza w Konradzie Wallenrodzie: „Wolny m rycerzom wolno wybierać oręźc, tyś niewolnik —jedyna broń niewolników jest zdrada".

Trzecią wartością, która w obu tekstach występuje, jednakie zostaje podporządkowana pozostałym jako dnigorzędna. jest wartość egzystencji własnej, wartość biologicznego istnienia. W obu przypadkach stanowi ona cenę, którą bohaterowie gotowi są zapłacić w obronie godności i wierności. Ten konflikt racji •zarysowany jest w utworach bardzo mocno, zarówno pracz argumentację (w- przy padku Stasia w zmocnioną jeszcze racjami spoicgliw ości - ma on pod opieką Nel), jak i pracz rozwój fabuły: pozornie mniej zagrożony w momencie wyboru Nemeczek płaci jednak za swój wybór cenę życia

W' swoich rozważaniach nad przeobrażeniami norm moralnych w dzisiejszych społeczeństwach Maria Ossowska odnotowuje spadek znaczenia cnót osobistych na rzecz wzrostu znaczenia cnót społecznych Wysoki stopień zsoc-jalizowania nic sprzyja krzewieniu wartości człowieka jako osoby — zwłaszcza w etykach świeckich — stwierdza Ossowska — konstatując nadto, iż refleksja nad godnością osoby wy stępuje głównie we współczesnej filozofii katolickiej (Marcel. Mounier, Maritain), aczkolwiek w innym nieco rozumieniu: takim, że przysługuje ona każdemu człowiekowi jako najdoskonalszemu tworowi Boga. na mocy boskiej decyzji (posiadanie duszy, wolnej woli itd.).

Nieco dłuższe zatrzymanie się nad znaczeniem wartości, jaką jest godność jest szczególnie w naszym przypadku potrzebne Nic tylko z racji sfor nurtowanego przez Marię Ossowską spostrzeżenia, że w społeczeństwach masowych nie znajduje ona stosownego uznania, ustępując miejsca wartość obecnej w kategoriach etosów współczesnych, jaką jest zdo I ność adapta cyjna. zdolność przystosowania się. Nie tylko dlatego, że wiek XX stworzy I cale systemy społeczne, w któiych odzieranie c/low icka z godność staje się świadomym instrumentem walki politycznej (tezę tę wysuwa amc ry kański psycholog Bnino Bettclhcim w pracy The Informed Heart, 1960). Dla nas najważjucjszcjcst to. że cecha godności wydaje się szczególnie upośledzona w święcie dziecka, w święcie o kondycji z naturalnego porządku rzeczy zależnej i podporządkowanej, poddawanej szeregowi zabiegów socjalizacyjny eh, które nic sprzyjają ani pos/anowaniu. ani rozwijaniu godności. Nic jest to zresztą zjawisko postrzegane dopiero od dziś. Janusz Korczak poświęcił mu całą wypow iedź o „prawic dziecka do szacunku" (Jak kochać (kiecko), w której podkreślił szczególne niebezpieczeństwo, jakie dla godności i osobowości dziecka stanowią zmasowane instytucje wychowawcze.

Nim przejdziemy do pytania o recepcję cechy godności przez dzieci współczesne, zatizymąjmy się jeszcze aid strukturą argumentacyjna opowiadali. a szczególnie nad tym, jak autorzy rekomendują czytelników i postacie bohaterów, a także samą godność Powiedzieliśmy już, źx argumentacja ta wyraża się w skonstruowaniu równania „dobre jest piękne", i rzeczywiście — cała uwaga autorów skupia się na przedstawieniu piękna bohaterów: zarówno w sensie fizycznym, psychicznym, jak i behawioralnym Przypisują om także

45