456719676

Sytuacja ta ulega znacznej zmianie po drugiej wojnie światowej, może me bezpośrednio, lecz z. upły wem pewnego czasu, wraz z rozwojem wymiany kulturalnej, uniwcrsali/acją książki dziecięcej, a także potężnymi przemianami politycznymi, które mc tylko nadają specyficzny kształt oficjalnej racji stanu (przypomnijmy, że chodzi o lata 1945-1989, czyli okres niepełnej suwerenności polity cznej państwa polskiego), ale też. ingerują w samą sferę twórczości litcrac-kicj poprzez restryktywną i nakazową politykę ograniczania wolności słowa Z racji tych uw arunkowań literatura dziecięca u Polsce podzielona jest na trzy odrębne epoki: zaborów. Dmgicj Rzeczy pospolitej i PRL-u. Ostatni, pięcioletni okres jest jeszcze zbyt krótki, aby można go było włączać do niniejszych rozważań.

Jeśli bierzemy pod uwagę diachroniczny aspekt funkcjonowania stereotypu w literaturze dziecięcej, to jest jego istnienie w czasie historycznym, nic możemy również zignorować faktu globalny ch przemian świadomości społecznej, jakie nastąpiły w drugiej połowic XX wieku na całym świecic, kiedy to szok psy chiczny drugiej wojny światowej i inne okoliczności zdy skwalifikowały takie doktryny, jak rasizm czy nacjonalizm, czyniąc ich publiczne wypowiadanie rzeczą wstydliwą i nieakceptowaną, a już. szczególnie niedopuszczalną w literaturze dziecięcej Mówiąc w dużym uproszczeniu: nic jest już możliwe po holocauście mów ienie o inny ch rasach czy narodach w sposób tak pogardliwy czy protekcjonalny, jak dawniej. Zwraca na to uwagę znakomity pisarz angielski Peter Dickinson w swym wielce przenikliwy m eseju Zrozumieć wroya (polski przekład w „Guliwerze” 1994 nr 4). Jednakże mimo świadomie podejmowanych przez literaturę dziecięcą wy siłków rozbicia negatywnych stereotypów etniczny ch czy podjęcia polemiki z nimi, niektóre stereotypy hib ich cechy okazują się zadziwiająco uwalę i odporne na zmiany, co spróbujemy wykazać poniżej.

Stereotyp, jako przejaw my ślenia zbiorowego, jest swoistym zaprzeczeniem widzenia człowieka jako jednostki, nosiciela niepowtarzalnej, własnej osobowości Traktuje on jednostkę jako typowego przedstawiciela grupy, do której ona należy, i podkreśla charakterystyczne dlań cechy w spólne — dodajmy — niekoniecznie prawdziwe lub /gola fikcyjne, lecz podyktowane przez przekonania i emocje tej grupy, która stereotyp wytwarza Stereotypy prezentowane na lamach literatury najczęściej znajdują wyraz albo w sądach ogólnych, zawartych w utworze opiniach mających charakteryzować całą daną zbiorowość, albo też w postaciach epizodycznych, jakby konturowych, nakreślonych grubą, schematyczną linią, nic zaś wśród bohaterów literackich pierwszego planu, rysowanych przede wszystkim z dbałością o uwypuklenie cech osobniczych.

Przy podejmowaniu niniejszego tematu uprawniony m staje się też pytanie: czy literatura dziecięca, ze swą specyficzną funkcją społeczną, jest w ogóle stosownym obszarem do poszukiwania stereotypów? Czy istotnie możemy ją uznać za wyraz świadomości społecznej, czy też. raczej jest ona jakimś sztucznie wy-koncypowanym przykładem myślenia „życzeniowego", w którym intencja pedagogiczni nakazuje przedstawiać raczej to, co ..być powinno", niż to. co naprawdę jest treścią podzielanych powszechnie przekonań? Na to pytanie, jak sądzę, odpowiedzieć możemy twierdząco. Liczne badania socjologiczne nad literaturą dziecięcą wykazują, że podobnie jak piśmiennictwo tak zwane popularne czy też literatura ludowa, często odwołuje się ona do powszechnie uznanych sądów i przekonań obecnych w społeczeństwie i odbija dość w iernie świadomość zbiorową danego czasu i przestrzeni Niektórzy badacze skłaniają się nawet do poglądu, iż ważniejszą funkcja pisarstwa dla dzieci jest wyrażanie społecznic uznanych i pożądanych poglądów, niżli manifestowanie własnej pisarskiej osobowości, niepowtarzalnej, nonokonformistyczncj czy zgoła zbuntowanej przeciw normom społeczny m, jak to bywa w twórczości elit literackich.

Jest jednak bezspornym faktem, że sięgając do świadomości potocznej, literatura dziecięca poddaje ją wszelako pewnej subiimacji. oczyszcza z. cynizmu, agresywności, prostactwa, opatruje dodatnim znakiem aksjologicznym, eksponując jakby lepszą stronę, fasadę przekonań głoszonych w święcie dorosłych. Charakterystyczną też ceclią tego działu piśmiennictwa jest „dydaktyzacja" stereotypu, to jest nadawanie mu takiego kształtu, by wyrażał on skierowane pod adresem odbiorcy jednoznaczne pouczenie czy wskazówkę, jakim być powinien i do czego zmierzać.

Realizując te. właściwe dla swej funkcji społecznej cele. literatura dziecięca wypracowała pewne szczególne cechy warsztatu pisarskiego, którymi posługuje się przy przedstaw ianiu obrazu innych narodów. Należą do nich między innyuu rozbijanie negaty wnego stereotypu przez dodanie doń cccii pozytywnych i ukazywanie ich jako przy kładu godnego naśladowania. Większość tych zabiegów literackich mieści się jednakże w obrębie myślenia stereotypowego i posługuje się składnikami stereotypu obecnego w myśleniu potocznym 1 tak zabieg „przybliżania dystansu", to jest pokazania na tle obcej, negatywnie zarysowanej zbiorowości pozytywnych jednostek, odpowiada potocznym, pożali-tcrackim sformułowaniom, że „każdy (w domyśle - Polaki ma swojego dobrego Niemca" czy też „każdy ma sw ojego porządnego Żyda", które odwołują się do tych samy ch mechanizmów.

Charaktery styczną cechą stereotypów jest ich niezależność od czasu akcji utworu Poular/ają się one nie tylko w tekstach różnych epok litcnickicłi. ale także różnic usytuowanych w czasie fabularnym, poczynając od liistorii zamierzchłej do współczesności. Lecz w samy m formowaniu się stereotypów przeszłość odgrywa bardzo ważną rolę. Tu w liistorii, wydają się one mieć swoją genezę i zakorzenienie. Toteż, szczególnie wdzięcznym obszarem ich poszukiwania jest powieść historyczna, a zwłaszcza pisana współcześnie, gdyż dawniej problematyka etniczna znacznie częściej pojawiała się w powieściach obyczajowych czy przy godowych tematu współczesnego. Powstała po drugiej wojnie Światowej beletrystyka współczesna dotyka tego problemu już bardzo rzadko

Zresztą i sam wybór czasu historycznego, epoki, na której tle pokazywany jest dany naród, jest już sięgnięciem do pcw nego stereotypu. Jeśli bowiem autor czyni tematem swego utwoni drugą wojnę światową lub bitwę pod Grunwaldem (a te dwa wydarzenia historyczne stanowią tło większości tekstów, w który ch

101