Druga część "Dziadów" A. Mickiewicza - obrzędowe widowisko ludowe o głębokiej
wymowie moralnej i społecznej.
Dziady - bardzo stary obrzęd przywoływania duchów odbywający się na wsiach w
miejscach ukrytych od wzroku ludzkiego. Cały obrzęd prowadzony jest przez
Guślarza. W epoce romantyzmu obrzęd ten był zwalczany przez duchowieństwo i
szlachtę. Ludzie gromadzą się w starej kaplicy, przynoszą ze sobą dary czyli
jadło i napoje w ofierze dla duchów. Przewodzi nimi Guślarz wywołując dusze
zmarłych, które pojawiając się ujawniają swoje grzechy i udzielają przestróg
moralnych zebranym ludziom. To co tam się dzieje jest to sąd nad życiem
ziemskim zjaw zmarłych, wywołanych zaklęciami Guślarza. Wszystko rozgrywa się 1
listopada. Jest to data symbolizująca ludowy obrzęd Dziadów - nastrój grozy i
tajemniczości. Obrządek ten, a w konsekwencji i utwór, miały przestrzegać przed
niewłaściwym i nieetycznym postępowaniem w życiu doczesnym i wynikającymi z
tego konsekwencjami. II część "Dziadów" wskazywała więc, że doświadczenia
ludowe ogarniają znacznie większy zakres wiedzy niż nauka racjonalna, ale i ono
staje się bezradne wobec uczucia, które łamie wszystkie granice. Poeta ostrzega
również, aby ludzie postępowali zgodnie z normami współżycia międzyludzkiego na
przykładzie gospodarza, który za życia nigdy nie chciał pomagać innym:
"...Bo kto za życia nie był ni razu człowiekiem
Temu człowiek nic ni pomoże..."
Koncepcja uczciwego życia, według teorii ludowej wynika z dialogów duchów z
chórem, główne zasady chór powtarza w formie refrenu. Cała uroczystość zaczyna
się o północy w oddalonej od osiedli kaplicy, która jest szczelnie zamknięta.
Zebrani tam ludzie trzykrotnie wywołują duchy i za każdym razem podchodzi do
kaplicy inny duch. Widma pojawiają się kolejno według stopnia winy i kary.
Występują trzy kategorie widm:
1.Dzieci - grzech lekki.
"Nie zaznały goryczy ni razu", lekki żywot nie uprawnia do szczęścia wiecznego:
Duchy lekkie otrzymują to czego pragnęły, czyli ziarnko goryczy, a następnie
odchodzą do nieba.
"Kto nie doznał goryczy ni razu
ten nie dozna słodyczy w niebie".
2. Dziewczyna - grzech średni.
Łamała serca młodzieńców, igrała z ich uczuciami. Przedstawicielka duchów
średnich otrzymuje słowa pocieszenia, że jej kara skończy się za dwa lata i
będzie mogła wejść do nieba:
"Kto nie dotknął ziemi ni razu ten nigdy nie może być w niebie"
3. Widmo, ciężki grzech okrucieństwa, pychy, chciwości.
Przedstawicielem tego grzechu jest widmo złego pana, jego wyrok jest
bezwzględny, jemu nikt z zebranych nie może pomóc.
"Kto nie był ni razu człowiekiem temu człowiek nic nie pomorze".
Pojawianie się poszczególnych widm poprzedzone jest: paleniem kądzieli,
paleniem kotła z wódką oraz paleniem wianka.
Rytuał obrzędowy zostaje zakłócony pojawieniem się widma, które milczy cały
czas, nie odpowiada na pytania, nie słucha zaklęć i nie chce odejść.