ARTYKUŁ POGLĄDOWY/REVIEW PAPER
Udar kryptogenny  drożny otwór owalny  migrena z aurą:
przypadkowa triada czy związek przyczynowo-skutkowy? CzęS
ć II
Cryptogenic stroke  patent foramen ovale  migraine with aura:
incidental triad or significant relationship? Part II
Maria Łukasik, Wojciech Kozubski
Katedra i Klinika Neurologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2: 169-175
DOI: 10.5114/ninp.2012.28260
Abstract
Streszczenie
W częS
ci drugiej artykułu autorzy omawiają związek migre- In the second part of the paper, we discuss the relationship
between migraine with aura and either patent foramen ovale
ny z aurą z drożnym (przetrwałym) otworem owalnym (patent
foramen ovale  PFO) i udarem mózgu. Wyniki badań nauko- (PFO) or stroke. The results of the studies suggest that
PFO with right-to-left shunt is more prevalent among
wych sugerują, że w populacji chorych na migrenę z aurą
częS
ciej występuje PFO z przeciekiem prawo-lewym, a migre- patients suffering from migraine with aura. Moreover, migra-
na z aurą jest poważnym czynnikiem ryzyka wystąpienia uda- ine with aura is a risk factor for ischaemic stroke in women
ru, zwłaszcza u kobiet i przy współistnieniu innych czynni- and the risk increases when they have additional vascular risk
factors such as taking oral contraception and smoking. How-
ków, takich jak doustna antykoncepcja lub palenie tytoniu.
Patofizjologia tych zjawisk pozostaje jednak w sferze hipo- ever, the pathophysiology of these phenomena remains hypo-
thetical. The most frequently reported theory suggests para-
tez. NajczęS
ciej wyraża się przypuszczenie, że wspólnym
mechanizmem powyższych patologii jest zatorowoS
ć para- doxical embolism as a mechanism of the above-mentioned
pathologies. In this paper we compare the pros and cons of
doksalna. W artykule przytoczono argumenty wspierające
i podważające główne teorie, nie tylko te związane z mikro- the general theories. We discuss the percutaneous closure of
PFO in patients with migraine, regarding the benefit/risk
zatorowoS
cią. Omówiono również metodę zabiegowego
ratio.
zamknięcia PFO u chorych na migrenę, zwracając uwagę na
korzyS
ci i zagrożenia wynikające z kwalifikacji chorych do
Key words: patent foramen ovale, migraine with aura, stroke.
leczenia inwazyjnego, którego skutecznoS
ć nie została defi-
nitywnie potwierdzona.
Słowa kluczowe: przetrwały otwór owalny, migrena z aurą,
udar mózgu.
Adres do korespondencji: Maria Łukasik, Katedra i Klinika Neurologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu,
ul. Przybyszewskiego 49, 60-355 Poznań, tel.[phone], faks [phone], e-mail: [e-mail]
Pracę otrzymano: 3.02.2011; przyjęto do druku: 7.07.2011
169
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Maria Łukasik, Wojciech Kozubski
Związek migreny z aurą z udarem mózgu zaobser- podobnie jak związek udaru z PFO, również aspekt
wowano wiele lat temu, jednak nadal nieznany jest do-  migrenowy zagadnienia okazuje się niejednoznaczny.
kładny mechanizm wyjaS
niający korelacje między tymi W 2009 r. opublikowano wyniki populacyjnego badania
patologiami, które zachodzą na wielu płaszczyznach. Po NOMAS, w którym nie wykazano istotnej korelacji
pierwsze, udar może wystąpić w trakcie napadu migre- między obecnoS
cią PFO a migreną, zarówno z aurą, jak
ny z aurą i być jej poważnym powikłaniem. Po drugie, i bez aury [9]. Charakter populacyjny tego badania spo-
zgodnie z danymi epidemiologicznymi migrena z aurą wodował pewne metodologiczne ograniczenia. Możliwe,
jest czynnikiem ryzyka wystąpienia udaru niedokrwien- że zastosowanie jedynie przezklatkowej echokardiogra-
nego, zwłaszcza przy współistnieniu dodatkowych czyn- fii z podaniem S
rodka kontrastowego jako metody wykry-
ników. Bardziej kontrowersyjny jest związek migreny wania PFO, rozpoznawanie migreny na podstawie kwe-
z aurą z drożnym (przetrwałym) otworem owalnym (pa- stionariusza i starszy niż w innych projektach wiek
tent foramen ovale  PFO) oraz powiązanie PFO z uda- badanych istotnie zaważyły na wyniku.
rem kryptogennym, co zostało omówione w pierwszej Nadal nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie,
częS
ci artykułu. W niniejszej pracy autorzy przedsta- czy ryzyko wystąpienia migreny z aurą wzrasta z wiel-
wiają aktualny stan wiedzy w tej dziedzinie oraz wska- koS
cią przecieku prawo-lewego. Taką korelację potwier-
zują mocne i słabe strony prezentowanych hipotez. dzono w grupie nurków cierpiących na migrenę z aurą,
u których rozpoznano chorobę kesonową, prawdopo-
dobnie jako konsekwencję obecnoS
ci przecieku prawo-
Związek drożnego otworu
-lewego i paradoksalnego zatoru powietrznego [10],
owalnego z migreną z aurą
natomiast nie potwierdzono tego związku w grupie
z kryptogennym udarem mózgu [11].
Dane statystyczne
CzęstoS
ć występowania migreny wS
ród osób doro- Patofizjologia
słych w uprzemysłowionych krajach S
wiata, szacowana
Związek przyczynowo-skutkowy migreny z aurą
na podstawie przesiewowych badań populacyjnych, wy-
z obecnoS
cią przecieku prawo-lewego nadal jest oma-
nosi 10 12%; wS
ród mężczyzn odsetek ten jest mniej-
wiany na poziomie hipotetycznym, żadna z teorii nie zo-
szy i wynosi 6 15% (S
rednio 7,5%), a wS
ród kobiet 15
stała bowiem poparta twardymi dowodami. Dominuje
18% (nawet do 25%). W populacji osób cierpiących na
teza odnosząca się do paradoksalnych mikrozatorów,
migrenę częstoS
ć występowania migreny z aurą (z napa-
które częS
ciej umiejscawiają się w zakresie krążenia tyl-
dami wyłącznie aurycznymi) wS
ród kobiet waha się od
nojamowego, a więc w obszarze objętym hipoperfuzją
0,9% do 7,4%, natomiast wS
ród mężczyzn  od 0,5%
do 4%. Około 33% chorych na migrenę cierpi na oby- w przebiegu aury migrenowej. Ponadto sugeruje się, że
materiał mikrozatorowy jest noS
nikiem substancji wazo-
dwa rodzaje migreny  bez aury i z aurą. Migrena bez
aktywnych, które z krążenia żylnego  z pominięciem
aury występuje znacznie częS
ciej  cierpi na nią 3/4
płuc  docierają do mózgu i potencjalnie indukują napad
wszystkich chorych na migrenę [1 4]. Już w latach 90.
XX w. zwrócono uwagę na częstsze występowanie prze- migreny z aurą. Teorią, która zasadniczo wyklucza zwią-
zek przyczynowo-skutkowy, tłumacząc jedynie statystycz-
cieku prawo-lewego w migrenie z aurą niż w migrenie
nie częstsze współwystępowanie obydwu patologii, jest
bez aury [5]. ZależnoS
ć tę potwierdzili w póx
niejszych
pracach Domitrz i wsp. [6] oraz Anzola i wsp. [7], wska- możliwoS
ć wspólnego podłoża genetycznego zarówno
dla defektu przegrody, jak i migreny z aurą. Potwier-
zując, że częstoS
ć przecieku prawo-lewego w migrenie
dzeniem tej tezy może być wykazany przez Wilmshur-
z aurą jest 2,5-krotnie większa niż w migrenie bez aury
i  co ciekawe  nie jest zależna od płci. Powyższe wyni- sta i wsp. dominujący sposób dziedziczenia przecieku
ki zostały potwierdzone przez Wammes-van der Heij- międzyprzedsionkowego, który w niektórych rodzinach
den i wsp. w analizie obejmującej oprócz powyższych jest związany z dziedziczeniem migreny z aurą [12]. Za
cztery inne badania. Wykazano nadto, że migrena z aurą wspólnym podłożem genetycznym może przemawiać
występuje 3,5-krotnie częS
ciej wS
ród osób z przeciekiem opisywane przez Angeliego i wsp. kazuistyczne współ-
prawo-lewym niż u chorych bez przecieku. Autorzy występowanie autosomalnie dominującej mózgowej arte-
potwierdzili również ponaddwukrotnie większą częstoS
ć riopatii z udarami podkorowymi i leukoencefalopatią
występowania migreny w grupie chorych na udar mózgu, (cerebral autosomal dominant arteriopathy with subcortical
u których wykazano przeciek prawo-lewy [8]. Niestety, infarcts and leukoencephalopathy  CADASIL) z przecie-
170
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Udar kryptogenny  PFO  migrena z aurą
kiem prawo-lewym i migreną z aurą, co potwierdzono lacji kobiet cierpiących na migrenę z aurą, zwłaszcza
u czterech przedstawicieli dotkniętej tym schorzeniem między 45. a 55. rokiem życia (RR: 2,25; 95% CI:
rodziny [13]. 1,30 3,91), ale nie w populacji kobiet z migreną bez
aury [21,22]. W prospektywnym badaniu Atherosclero-
sis Risk in Communities, w którym pod względem ryzy-
Nieme klinicznie, ogniskowe zmiany niedokrwienne
ka udaru oceniono 12 000 mężczyzn, oszacowano, że
w mózgu chorych z migreną i przeciekiem
względne ryzyko wystąpienia udaru w populacji męż-
prawo-lewym
czyzn z migreną z aurą wynosi 2,91 (95% CI: 1,39
Ryzyko rozwoju zmian niedokrwiennych uwidocz- 6,11), a z migreną bez aury  1,84 (95% CI: 0,89 3,82)
nionych w badaniu za pomocą rezonansu magnetycz- [23]. Ryzyko udaru niedokrwiennego w grupie cho-
nego (RM) u chorych na migrenę było opisywane wielo- rych na migrenę, zwłaszcza migrenę auryczną, zdecy-
dowanie się zwiększa przy współistnieniu innych czyn-
krotnie przez Kruita i wsp. [14 16] oraz Swartza i wsp.
[17] i szacowane jako trzykrotnie, a nawet czterokrot- ników ryzyka niedokrwienia mózgu, przede wszystkim
nie większe niż w grupie kontrolnej. Rossato i wsp. rów- przy jednoczesnym stosowaniu doustnej antykoncepcji
[24] lub paleniu tytoniu [25].
nież potwierdzili obecnoS
ć ognisk niedokrwiennych
u chorych cierpiących na migrenę z aurą, w większoS
ci
zlokalizowanych w płatach czołowych, jednak nie wska- Patofizjologia
zali żadnego z obszarów mózgowia jako rejonu zwią-
Za przypuszczalną przyczynę zwiększonej częstoS
ci
zanego z konkretnym rodzajem aury migrenowej [18].
Dotąd brakuje szczegółowej oceny wielkoS
ci i dystry- udarów niedokrwiennych mózgu w grupie chorych
z migreną, zwłaszcza jej auryczną postacią, przyjmuje
bucji zmian niedokrwiennych w grupie chorych z PFO
się uogólnioną dysfunkcję S
ródbłonka naczyń mózgo-
i cierpiących z powodu migreny z aurą. Temat ten został
wych oraz płytek krwi [26]. Układowej dysfunkcji
wstępnie podjęty przez Adamiego i wsp. W badaniu,
S
ródbłonka nie potwierdzono jednak w jednym z ostat-
które jest częS
cią projektu badawczego SAM (Shunt
nich badań przekrojowych, w którym nie odnotowano
Associated Migraine), porównywano w RM objętoS
ć
istotnych różnic w zależnej od S
ródbłonka rozszerzal-
zmian naczyniopochodnych między grupą chorych
noS
ci naczyń, wytwarzaniu tlenku azotu przez S
ródbło-
z migreną i potwierdzonym przeciekiem prawo-lewym
nek czy uwalnianiu tkankowego czynnika aktywacji plaz-
oraz grupą bez przecieku i nie wykazano istotnych
minogenu (tissue plasminogen activator  t-PA) między
różnic. Zmiany niedokrwienne były zlokalizowane
pacjentami z migreną a grupą kontrolną [27].
zarówno głęboko podkorowo, jak i okołokomorowo,
Rozprzestrzeniająca się depresja korowa (cortical spre-
a jedynym niezależnym czynnikiem związanym z ich
ading depression  CSD), czyli fala depolaryzacji warstwy
objętoS
cią był wiek chorych [19].
korowej, S
ciS
le powiązana z aurą migrenową, inicjuje
szereg reakcji na poziomie molekularnym i komórko-
Związek migreny z udarem
wym. Efektem jest przemijające zaburzenie błonowego
niedokrwiennym mózgu
gradientu jonowego i intensywne dwukierunkowe
przemieszczanie zewnątrzkomórkowych jonów potasu,
Dane statystyczne
neuroprzekax
ników i wewnątrzkomórkowych jonów
wapnia. Powoduje to ze swej strony aktywację szeregu
Związek migreny z aurą z udarem niedokrwiennym
metaloproteinaz macierzy, w tym MMP-9, które zwięk-
mózgu nie budzi kontrowersji i był wielokrotnie opisy-
szają przepuszczalnoS
ć bariery krew mózg oraz inicjują
wany zarówno w badaniach retrospektywnych z udzia-
reakcje immunologiczne w obrębie tkanki nerwowej
łem grup kontrolnych, jak i w licznych kohortowych
badaniach prospektywnych. Metaanaliza przeprowa- oS
rodkowego układu nerwowego (OUN) [28,29]. Skut-
kiem tego mogą być trwałe uszkodzenie komórek OUN
dzona w 2005 r. przez Etminana i wsp. wskazuje na
zwiększone ryzyko wystąpienia udaru przy współistnie- oraz zaburzenia perfuzji, co tłumaczy związek migreny
niu zarówno migreny z aurą (RR: 2,27; 95% CI: 1,61 z aurą z wielokrotnie potwierdzanym większym ryzy-
3,19), jak i migreny bez aury (RR: 1,83; 95% CI: 1,06 kiem udaru i niemych klinicznie zmian niedokrwien-
3,15) [20]. W dużym kohortowym badaniu The Women s nych, głównie w istocie białej. Ponadto w badaniu popu-
Health, Kurth i wsp. również potwierdzili istotnie więk- lacyjnym The Genetic Epidemiology in Migraine w grupie
sze ryzyko wystąpienia udaru niedokrwiennego w popu- chorujących na migrenę potwierdzono większą częstoS
ć
171
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Maria Łukasik, Wojciech Kozubski
występowania czynników ryzyka chorób naczyniowych, z ogniskiem niedokrwiennym zobrazowanym w zakre-
jak hiperlipidemia czy nadciS
nienie tętnicze. U chorych sie unaczynienia tętnicy mózgu tylnej.
tych wczeS
niej obserwowano objawy choroby niedokrwien- Patofizjologia udaru migrenowego pozostaje nie-
nej serca, a u ich rodziców częS
ciej występował zawał znana i opiera się na hipotezach. NajczęS
ciej cytowana
mięS
nia sercowego [30]. Wspólne podłoże genetyczne jest teoria o lokalnej oligowolemii, która jest konsekwen-
widoczne jest również w przypadku schorzeń, w których cją rozprzestrzeniającej się depresji korowej. Ta ostat-
obraz kliniczny wpisane jest współwystępowanie migre- nia, przechodząc od okolic potylicznych w kierunku
ny i udaru mózgu. Do chorób tych należą CADASIL czołowym, powoduje depolaryzację komórek kory wzro-
i miopatia mitochondrialna z encefalopatią, kwasicą mle- kowej, czego efektem klinicznym jest przemieszczanie
czanową i udarem (mitochondrial myopathy, encephalopa- się mroczka migocącego (scotoma scintillans) w polu wi-
thy, lactacidosis and stroke  MELAS) [31,32]. Są to dzenia. Dynamiczne zaburzenia neuronalne współwy-
schorzenia względnie rzadkie, choć ich autosomalny stępują z przejS
ciowym przekrwieniem, po którym
dominujący charakter może wskazywać na potencjalne następuje wydłużona faza oligowolemii i ograniczonej
genetyczne uwarunkowanie związku migreny z udarem, perfuzji mózgowej [41,42]. W trakcie typowej aury
podobnie jak ma to miejsce w przypadku rodzinnej migrenowej ograniczenie perfuzji nigdy nie osiąga pro-
migreny połowiczoporax
nej [33,34]. Powiązanie migre- gu niedokrwienia, gdyż idzie w parze ze zmniejszonym
ny z udarem może wynikać z potwierdzonego związku zapotrzebowaniem energetycznym neuronów korowych.
migreny, zwłaszcza z aurą, z genotypem MTHFR Można zatem jedynie spekulować, że w przypadku uda-
C667T, który wiąże się ze zwiększonym stężeniem homo- ru migrenowego taka współzależnoS
ć nie występuje 
cysteiny  uznanego czynnika ryzyka rozwoju chorób metabolizm kory pozostaje na normalnym poziomie,
naczyniowych [35,36]. Niestety, podłoże genetyczne a przepływ krwi w trakcie fazy oligowolemii nie może
najczęstszej formy migreny pozostaje nadal nieustalone, zaspokoić zapotrzebowania energetycznego neuronów,
a ze względu na bardzo zróżnicowane spektrum kli- co prowadzi do trwałego niedokrwienia. Tezę tę wydają
niczne jest nieprawdopodobne, by była za nie odpowie- się potwierdzać opublikowane w 2009 r. wyniki bada-
dzialna pojedyncza mutacja. nia, w którym za pomocą spektroskopii rezonansu mag-
netycznego (magnetic resonance spectroscopy  MRS)
z użyciem fosforu okreS
lono korowy metabolizm u cho-
Migrenowy udar mózgu
rych z udarem migrenowym i przetrwałą aurą migre-
Według Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy nową. Okazuje się, że korowe rezerwy metaboliczne były
z 2004 r., kryterium rozpoznania migrenowego udaru mniejsze w przetrwałej aurze migrenowej niż w udarze
mózgu jest obecnoS
ć przynajmniej jednego objawu aury migrenowym. Wynik taki może wskazywać, że udar
migrenowej trwającego dłużej niż 60 min, któremu towa- migrenowy nie jest po prostu aurą migrenową o bardzo
rzyszy uwidocznione w badaniu neuroobrazowym nie- ciężkim przebiegu, gdyż nie towarzyszy mu obniżony
dokrwienne uszkodzenie mózgu w obszarze korespon- metabolizm neuronów typowy dla aury [43]. Ponadto
dującym z objawem (objawami) aury. Ponadto objawy te w trakcie napadu migreny płytki krwi wykazują większą
nie mogą być spowodowane innymi patologiami i wystę- zdolnoS
ć do agregacji, co zwiększa prawdopodobieństwo
pują u osoby, która wczeS
niej przebyła typowe epizody zatoru i zamknięcia dystalnych odcinków tętnic. Jako
migreny z aurą. Należy zwrócić uwagę na klasyfikacyj- inną przyczynę udaru migrenowego należy rozważyć
ne rozróżnienie między  udarem migrenowym a  prze- również powtarzający się skurcz tętnic, który w połącze-
trwałą aurą migrenową bez udaru mózgu . Ta ostatnia niu ze zwiększoną agregacją płytek oraz aktywacją S
ród-
jest definiowana jako trwające ponad tydzień objawy aury błonka może powodować uszkodzenie S
ciany tętnicy,
migrenowej, jednak bez radiologicznie udokumentowa- jej rozwarstwienie z wytworzeniem S
ródS
ciennego
nego niedokrwienia mózgu [37]. CzęstoS
ć udaru migre- zakrzepu i w konsekwencji zamknięcie S
wiatła naczy-
nowego szacowana jest na 0,5 1,5% wszystkich udarów, nia, skutkujące niedokrwieniem w obszarze położonym
a w populacji osób młodych może osiągać częstoS
ć do dystalnie od okluzji. Za takim scenariuszem może prze-
14% wszystkich incydentów niedokrwienia mózgu mawiać obserwacja, że rozwarstwienie tętnicy szyjnej
[38,39]. Co ciekawe, nie zaobserwowano różnic pomię- częS
ciej występuje wS
ród chorych cierpiących na migre-
dzy płciami w częstoS
ci udaru migrenowego [40]. Naj- nę z aurą [44]. Niejednoznaczny pozostaje związek
częS
ciej opisywanym objawem klinicznym udaru migre- udaru migrenowego ze stosowaniem doustnej anty-
nowego jest niedowidzenie połowicze jednoimienne koncepcji [45].
172
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Udar kryptogenny  PFO  migrena z aurą
Możliwe jest (ale ze względu na niejednoznacznoS
ć
Przezskórne zamknięcie drożnego otworu owalnego
wyników badań niepewne), że:
w migrenie
" leczenie zabiegowe PFO w migrenie z aurą wpływa
Potencjalny związek PFO z udarem kryptogennym, na przebieg migreny.
jak również powyżej opisane implikacje migreny z aurą Niestety, aktualnie nie możemy odpowiedzieć jed-
i PFO oraz migreny i udaru wydają się uzasadniać pod- noznacznie na pytanie, czy migrenę z aurą, PFO i udar
jęcie próby zastosowania zabiegowego zamknięcia PFO mózgu wiąże zależnoS
ć przyczynowo-skutkowa czy może
u pacjentów z migreną. I rzeczywiS
cie takie zabiegi prze- ich  podawane niekiedy w wątpliwoS
ć  częstsze, niż
prowadzono, chociaż do tej pory przede wszystkim
wynikałoby z przypadku, współistnienie jest sprawą
w ramach badań obserwacyjnych, gdyż badania kliniczne
losową. Możliwe, że żadna z tych odpowiedzi nie jest
z randomizacją, w których borykano się z trudnoS
ciami
właS
ciwa. W obliczu tak zróżnicowanych wniosków sta-
w rekrutacji chorych, albo nie zostały jeszcze zakończone
tystycznych, przeważnie ocierających się o granice istot-
(badania PREMIUM, PRISM), albo zostały przed-
noS
ci, prawdopodobne jest, że rozwiązania należy szu-
wczeS
nie zakończone (ESCAPE II) [46,47]. W 2008 r.
kać gdzie indziej. CzęstoS
ć występowania opisanych
opublikowano wyniki badania z randomizacją MIST
zjawisk patologicznych może przemawiać za pewną
(Migraine Intervention with STARFlex Technology) oce-
regułą, nie wydaje się jednak, by zasada ta miała cha-
niającego skutecznoS
ć zamknięcia PFO u chorych z mi-
rakter przyczynowo-skutkowy. Nie można wykluczyć,
greną [48]. Rezultaty okazały się rozczarowujące, nie
że sedno tkwi we wspólnym dla tych trzech patologii
osiągnięto bowiem głównego punktu końcowego,
podłożu genetycznym, warunkującym brak zrostu otwo-
którym było całkowite przerwanie napadów, oraz 
ru owalnego oraz dysfunkcję naczyń mózgowych powo-
w przeciwieństwie do wstępnych rezultatów  nie uzys-
dującą udar i/lub migrenę z aurą.
kano zmniejszenia nasilenia oraz częstoS
ci migrenowych
bólów głowy. WiększoS
ć badaczy krytycznie podchodzi
Oświadczenie
do idei zamykania PFO u chorych na migrenę, co było
komentowane w piS
miennictwie specjalistycznym
Autorzy zgłaszają brak konfliktu interesów.
[49,50], i zwraca się z apelem do S
rodowiska neurolo-
gów i kardiologów inwazyjnych o S
cisłą współpracę oraz
nadzór, jeżeli nie w ramach badań z randomizacją, pro-
PiS
miennictwo
wadzonych na szeroką skalę, to przynajmniej poprzez
ujęcie działań w ramy projektów badawczych, prowa-
1. Henry P., Michel P., Brochet B. i wsp. A nationwide survey of
dzonych zgodnie z ustalonym protokołem, tak by S
ciS
le
migraine in France: prevalence and clinical features in adults.
monitorować skutecznoS
ć procedur zabiegowych zarów-
Cephalalgia 1992; 12: 229-237.
no w przypadku migreny z aurą, jak i udaru krypto-
2. Rasmussen B.K. Epidemiology of headache. Cephalalgia 1995;
gennego. 15: 45-68.
3. Launer L.J., Terwindt G.M., Ferrari M.D. The prevalence and
characteristics of migraine in a population-based cohort: the
Podsumowanie
GEM study. Neurology 1999; 53: 537-542.
4. Lipton R.B., Stewart W.S., Diamond S. i wsp. Prevalence and
W S
wietle analizy dostępnego piS
miennictwa można
burden of migraine in the United States: data from the American
dokonać gradacji wniosków w zależnoS
ci od ich wiary- Migraine Study II. Headache 2001; 41: 646-657.
5. Del Sette M., Angeli S., Leandri M. Migraine with aura and
godnoS
ci.
right-to-left shunt on transcranial Doppler: a case-control study.
Za pewne można przyjąć, że:
Cerebrovasc Dis 1998; 8: 327-330.
" istnieje większe ryzyko zmian niedokrwiennych
6. Domitrz I., Mieszkowski J., Kwieciński H. The prevalence of
mózgu u chorych na migrenę,
patent foramen ovale in patients with migraine. Neurol Neurochir
" ryzyko niedokrwiennego udaru mózgu jest większe
Pol 2004; 38: 89-92.
w populacji cierpiącej na migrenę z aurą niż w popu-
7. Anzola G.P., Del Sette M., Rozzini L. i wsp. The migraine-
lacji z migreną bez aury.
PFO connection is independent of sex. Cerebrovasc Dis 2000;
Prawdopodobne jest (choć nadal brakuje wielu jed-
10: 163.
noznacznych dowodów), że:
8. Wammes-van der Heijden E.A., Tijssen C.C., Egberts A.C.
" PFO występuje częS
ciej w populacji chorych cier-
Right-to-left shunt and migraine: the strength of the
piących na migrenę z aurą. relationship. Cephalalgia 2006; 26: 208-213.
173
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Maria Łukasik, Wojciech Kozubski
9. Rundek T., Elkind M.S., Di Tullio M.R. i wsp. Patent foramen 27. Vanmolkot F.H., de Hoon J.N. Endothelial function in migra-
ovale and migraine: a cross-sectional study from the Northern ine: a cross-sectional study. BMC Neurol 2010; 10: 119.
Manhattan Study (NOMAS). Circulation 2008; 118: 1419-1424. 28. Gursoy-Ozdemir Y., Qiu J., Matsuoka N. i wsp. Cortical
10. Wilmshurst P., Nightingale S. Relationship between migraine spreading depression activates and up-regulates MMP-9. J Clin
and cardiac and pulmonary right-to-left shunts. Clin Sci 2001; Invest 2004; 113: 1447-1455.
100: 215-220. 29. Bigal M.E., Lipton R.B. Migraine as a risk factor for deep brain
11. Lamy C., Gianessini C., Zuber M. i wsp. Clinical and imaging lesions and cardiovascular disease. Cephalalgia 2007; 27: 976-980.
findings i cryptogenic stroke patients with and without patent 30. Scher A.I., Terwindt G.M., Picavet H.S. i wsp. Cardiovascular
foramen ovale. Stroke 2002; 33: 706-711. risk factors and migraine: the GEM population-based study.
12. Wilmshurst P.T., Pearson M.J., Nightingale S. Inheritance of Neurology 2005; 64: 614-620.
persistent foramen ovale and atrial septal defects and the relation 31. Vahedi K., Chabriat H., Levy C. i wsp. Migraine with aura and
to familial migraine with aura. Heart 2004; 90: 1315-1320. brain magnetic resonance imaging abnormalities in patients with
13. Angeli S., Carrera P., Del Sette M. i wsp. Very high prevalence CADASIL. Arch Neurol 2004; 61: 1237-1240.
of right-to-left shunt on transcranial Doppler in an Italian family 32. Pavlakis S.G., Phillips P.C., DiMauro S. i wsp. Mitochondrial
with cerebral autosomal dominant angiopathy with subcortical myopathy, encephalopathy, lactic acidosis, and strokelike episo-
infarcts and leukoencephalopathy. Eur Neurol 2001; 46: 198- des: a distinctive clinical syndrome. Ann Neurol 1984; 16: 481-
201. 488.
14. Kruit M.C., van Buchem M.A., Hofman P.A. Migraine as 33. Kors E.E., van den Maagdenberg A.M., Plomp J.J. i wsp.
a risk factor for subclinical brain lesions. JAMA 2004; 28: 427- Calcium channel mutations and migraine. Curr Opin Neurol
434. 2002; 15: 311-316.
15. Kruit M.C., Launer L.J., Ferrari M.D. i wsp. Brain stem and 34. De Fusco M., Marconi R., Silvestri L. i wsp. Haplo insu-
cerebellar hyperintense lesions in migraine. Stroke 2006; 37: fficiency of ATP1A2 encoding the Na+/K+ pump alpha2
1109-1112. subunit associated with familial hemiplegic migraine type 2. Nat
16. Kruit M.C., van Buchem M.A., Launer L.J. i wsp. Migraine Genet 2003; 33: 192-196.
is associated with an increased risk of deep white matter lesions, 35. Lea R.A., Ovcaric M., Sundholm J. i wsp. Genetic variants of
subclinical posterior circulation infarcts and brain iron angiotensin converting enzyme and methylenetetrahydrofolate
accumulation: the population-based MRI CAMERA study. reductase may act in combination to increase migraine sus-
Cephalalgia 2010; 30: 129-136. ceptibility. Brain Res Mol 2005; 136: 112-117.
17. Swartz R.H., Kern R.Z. Migraine is associated with magnetic 36. Scher A.I., Terwindt G.M., Verschuren W.M. i wsp. Migraine
resonance imaging white matter abnormalities: a meta-analysis. and MTHFR C677T genotype in a population-based sample.
Arch Neurol 2004; 61: 1366-1368. Ann Neurol 2006; 59: 372-375.
18. Rossato G., Adami A., Thijs V.N. i wsp. Cerebral distribution 37. The International Classification of Headache Disorders 2nd
of white matter lesions in migraine with aura patients. Cephalalgia Edition. Cephalalgia 2004; 24 (supl. 1): 32.
2010; 30: 855-859. 38. Arboix A., Massons J., Garcia-Eroles L. i wsp. Migrainous
19. Adami A., Rossato G., Cerini R. i wsp. Right-to-left shunt does cerebral infarction in the Sagrat Cor Hospital of Barcelona stroke
not increase white matter lesion load in migraine with aura registry. Cephalalgia 2002; 23: 389-394.
patients. Neurology 2008; 8: 101-107. 39. Sacquegna T., Andreoli A., Baldrati A. i wsp. Ischemic stroke
20. Etminan M., Takkouche B., Isorna F.C. i wsp. Risk of ischaemic in young adults: the relevance of migrainous infarction.
stroke in people with migraine; systemic review and meta- Cephalalgia 1989; 9: 255-258.
analysis of observational studies. Br Med J 2005; 330: 63-65. 40. Rothrock J., North J., Madden K. i wsp. Migraine and migra-
21. Kurth T., Slomke M.A., Kase C.S. i wsp. Migraine, headache, inous stroke: risk factors and prognosis. Neurology 1993; 43:
and the risk of stroke in women: a prospective study. Neurology 2473-2476.
2005; 64: 1020-1026. 41. Lauritzen M. Pathophysiology of the migraine aura: the
22. Kurth T., Gaziano J.M., Cook N.R. i wsp. Migraine and risk spreading depression theory. Brain 1994; 117: 199-210.
of cardiovascular disease in women. JAMA 2006; 296: 283-291. 42. Olesen J., Friberg L., Olsen T.S. i wsp. Timing and topography
23. Stang P.E., Carson A.P., Rose K.M. i wsp. Headache, cere- of cerebral blood flow, aura, and headache during migraine
brovascular symptoms , and stroke: The Atherosclerosis Risk attacks. Ann Neurol 1990; 28: 791-798.
in Communities Study. Neurology 2005; 64: 1573-1577. 43. Schulz U., Blamire A.M., Davies P. i wsp. Normal cortical
24. McClellan L.R., Mitchell B.D., Colke J.W. i wsp. Familial energy metabolism in migrainous stroke. Stroke 2009; 40: 3740-
aggregation of ischemic stroke in young women: the Stroke 3744.
Prevention in Young Women Study. Genet Epidemiol 2006; 30: 44. D Anglejan-Chatillon J., Ribeiro V., Mas J.L. i wsp. Migraine
602-608.  a risk factor for dissection of cervical arteries. Headache 1989;
25. Tzourio C., Tehindrazanarivelo A., Iglesias S. i wsp. Case- 29: 560-561.
control study of migraine and risk of ischemic stroke in young 45. Donaghy M., Chang C.L., Poulter N. Duration, frequency,
women. Br J Med 1995; 310: 830-833. recency, and type of migraine and risk of ischemic stroke in
26. Tietjen G.E. Migraine as a systemic disorder. Neurology 2007; women of childbearing age. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2002;
68: 1555-1556. 73: 747-745.
174
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2
Udar kryptogenny  PFO  migrena z aurą
46. Papa M., Gaspardone A., Fragasso G. i wsp. Usefulness of
transcatheter patent foramen ovale closure in migraineurs with
moderate to large right-to-left shunt and instrumental evidence
of cerebrovascular damage. Am J Cardiol 2009; 104: 434-439.
47. Tepper S.J., Cleves C., and Taylor F.R. Patent foramen ovale
and migraine: association, causation, and implications of clinical
trials. Curr Pain Headache Rep 2009; 13: 221-226.
48. Dowson A., Mullen M.J., Peatfield R. i wsp. Migraine Inter-
vention with STARFlex Technology (MIST) Trial. A pros-
pective, multicenter, double-blind, sham-controlled trial to
evaluate the effectiveness of patent foramen ovale closure with
STARFlex septal repair implant to resolve refractory migraine
headache. Circulation 2008; 117: 1397-1404.
49. Caroll J.D. Migraine Intervention With STARFlex Technology
Trial. A controversial trial of migraine and patent foramen ovale
closure. Circulation 2008; 117: 1358-1360.
50. Gupta V.H. Patent foramen ovale closure and migraine: science
and sensibility. Expert Rev Neurother 2010; 10: 1409-1422.
175
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 2