7349811332

46

WSZECHŚWIAT

LUCYNA ŚWIDZINSKA (Kraków)

IJZBOJ—RZEKA ZAMARŁA

(Stronica z życia Amu-Darii)

Na wschód od Morza Kaspijskiego i na południowy wschód od wyżyny Ust-Jurtu i kotliny Morza Aral-skiego ciągną .się na wiele setek kilometrów, aż do podnóży łańcuchów górskich Pamiru i Hindukuszu, zwarte obszary piasków dwu największych pustyń Azji Środkowej, tzw. Kara-Kumów, czyli Czarnych Piasków i Kizył-Kumów, czyli Czerwonych Piasków (ryc. 1).

Przez obie pustynie zmierzają „tranzytowo** do Morza Aralskiego dwie wielkie arterie wodne: Amu-Daria, płynąca przez ich środek i stanowiąca granicę między nimi, i Syr-Daria, tocząca swe wody na wschodnim skraju Kizył-Kumów.

W ukształtowaniu powierzchni Kara-Kumów i Kizył-Kumów z typowymi dla pustyń piaszczystymi wzniesieniami, jak barchany, piaski grzędowe, pagórkowe itp., powstałymi w wyniku procesów eolicznych, przyciągają uwagę formy pochodzenia erozyjnego, które świadczą o większej zasobności w wodę tych obszarów w jakimś poprzednim okresie geologicznym. Bezwodne dziś pustynie przecina bowiem szereg doskonale zachowanych suchych koryt, z wyraźnymi śladami działalności wody. Co do pewnych spośród nich nie było nigdy żadnych wątpliwości, że stanowiły one łożyska czy to wód Syr-Darii, jak np. koryto Żana-Daria, odgałęziające się od dzisiejszej jej doliny pod Kzył-Ordą, czy też Amu-Darii, jak koryta Daudanu i Dariałyku, zwanego też Kunia-Darią, przecinające starą jej deltę, zwaną Kuniadariańską lub Sarykamyską — od leżącej na zachodzie depresji, ku której prowadzi jej równinna powierzchnia (ryc. 2).

Prawdziwą zagadkę stanowiło natomiast długie na 500 km suche koryto, noszące nazwę Uzboju, rozpoczynające się w odległości około 60 km na południe od kotliny Sarykamyskiej i biegnące na zachód ku Morzu Kaspijskiemu poprzez pustynię Kara-Kumów. Koryto to, od najdawniejszych czasów intrygujące ludzi, było źródłem powstawania niezliczonych legend, a potem — celem szeregu wypraw badawczych. Uczony rosyjski

grz We ty gorsk ie    bagna

krawędzie wyżyny • studnie &$%p/aski    172 wysokości

^ sucho koryta ^ Linie kolejowe CP kotliny ^^rrzeki wysy-

** sotonczahi chające

r worze y 68 Ylra/skii

NU HUS

latofu ₍ Udrą Bogaz

URGENCZ

KRASNOWODSi

CHłWA

BU CHAR

cżaMm

SAMAR HAN DA

stali nab ad

^x;riMAey'V

^KER,

Ryc. 1. Pustynie Turkmenii. 1. Kotlina sarykamyska. 2. Kotlina Assake-Audana. 3. Kunia-Daria (Dariałyk). 4. Daudan. 5. Góry Uiz-Dag, 6 Sołonczak Kel-Kor. 7. Bałchański szor.