Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) - życie i twórczość.

Życiorys:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się 12 lutego 1865 roku w Łudźmierzu
(Podhale), zmarł 18 stycznia 1940 roku w Warszawie. Był poetą,
powieściopisarzem, nowelistą, dramaturgiem. Syn Adolfa, powstańca 1830 roku,
brat przyrodni Włodzimierza, cioteczny T. Boya-Żeleńskiego. Po utracie majątku
Tetmajer przeniósł się z rodzicami do Krakowa, gdzie matka prowadziła
pensjonat. Podczas studiów na wydziale filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego
począł pisywać wiersze, w Krakowie też zajął się dziennikarstwem (był
współredaktorem "Kuriera Polskiego" w latach 1889-1893), następnie wyjechał do
Warszawy, tu został sekretarzem A. Krasińskiego, który zabrał go ze sobą na
studia uniwersyteckie do Heidelberga. Po powrocie Tetmajer przebywał głównie w
Zakopanem i Krakowie. W okresie I wojny światowej ideowo związany z Legionami,
redaktor pisma "Myśl Niepodległa", a później organizator Komitetu Obrony
Spisza, Orławy i Podhala. Po wojnie zamieszkał w Warszawie. W 1921 roku został
obrany prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy, 1928 r. wyróżniony
nagrodą literacką miasta Warszawy, 1934 roku mianowany członkiem honorowym PAL.
W 1931 roku obchodzono jubileusz 45-lecia jego twórczości. Choroba psychiczna
uniemożliwiła mu pracę pisarską przez ostatnich kilkanaście lat. Pod koniec
życia stracił wzrok. Po wybuchu wojny 1939 r. pozbawiony pomocy, usunięty z
hotelu Europejskiego, gdzie miał zapewnione utrzymanie i mieszkanie, zmarł w
szpitalu. Pochowany został na Powązkach.
Twórczość:
Tetmajer jest twórcą poezji programowych Młodej Polski i został uznany za
"poetę pokolenia". Pierwszy tom jego wierszy pt. "Poezje" wydany w 1891 r.
stanowi umownie początek epoki Młodej Polski. Jego twórczość rejestruje
wszystkie elementy światopoglądu i stylu modernistycznego: od
impresjonistycznej nastrojowości, przez dekadentyzm i wyobcowanie artysty w
społeczeństwie, po symbolizm i fascynację folklorem podhalańskim.
Poezja nastrojowa:
W "Poezjach" Tetmajer odmalowuje posępny i nieprzyjazny obraz rzeczywistości
końca XIX w. Jest to czas upadku wartości, naporu intelektualnej pustki i
bezsensowności istnienia. Przykładem mogą być wiersze zaczynające się od słów:
"Co warte słońce", "Zasnąć już", "Jak dziwnie smutne, posępne, złowieszcze",
"Wszystko umiera z smutkiem i żałobą" i in. W poezji tej szczególnie
uwydatniają się akcenty dekadenckie: konflikt artysty z nieżyczliwym,
filisterskim otoczeniem (w wierszu "Evviva l'arte!"), chęć ucieczki przed
smutną rzeczywistością, ucieczki w nirwanę ("Hymn do Nirwany"), poczucie upadku
kultury, schyłkowości naszej cywilizacji ("Koniec wieku XIX", "Przeżytym"). W
tych warunkach nawet miłość jest skażona przemijaniem, chwilowością, czemu
poeta daje wyraz w erotykach, w których najdobitniejszym akcentem jest
"rozpaczliwy hedonizm" - ucieczka w chwilę rozkoszy, zapomnienie się w miłości
zmysłowej w poczuciu nadchodzącej katastrofy. Do najbardziej wymownych erotyków
należą: "Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę", "Lubię, kiedy kobieta".
Symbolizm:
Jednym z najsłynniejszych wierszy Tetmajera jest "Na Anioł Pański" z tryptyku
"Dzwony". Przesłaniem tego wiersza jest pogłębiające się poczucie przygnębienia
życiem i przemijaniem. Tło wiersza stanowi wieczorne bicie dzwonów, a krajobraz
to smętne moczary, trzęsawiska, groby, płynąca woda. Ten smutny pejzaż wraz z
płynącą rzeką, która w końcu ginie w głębinach morza, może ilustrować sens
ludzkiej egzystencji. Poeta posługuje się tu bogatą symboliką (zmrok, groby,
puste pola, płynąca rzeka i in.), która czasem jednak ociera się o
alegoryczność .
Tatrzański impresjonizm:
Osiedlenie się w Zakopanem spowodowało zwrot w twórczości Tetmajera.
Zafascynowała go tematyka tatrzańska, potęga przyrody górskiej, świeżej i
nieujarzmionej. Ucieczka w góry będzie jeszcze jednym ze sposobów ucieczki od
przerażającej rzeczywistości. Opisy Tatr poeta tworzył techniką
impresjonistyczną, przy użyciu walorów świetlnych, dźwiękowych i zapachowych,
co w sumie daje efekt malarski i niemal dotykalny. Pejzaż jest pełen światła i
koloru, ale nie ma wyraźnych konturów. Pozwala to uchwycić ulotny moment,
wrażenie chwili, kiedy padające światło objawia oczom obserwatora coraz to inny
widok. Technika ta występuje wyraźnie w wierszach: "Widok ze Świnicy do Doliny
Wierchcichej", "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)".
Folklor podhalański:
Pod koniec XIX w nastąpiło odkrycie Zakopanego jako miejscowości letniskowej i
uzdrowiskowej dla przybyszów z miasta. Miało to miejsce za sprawą Tytusa
Chałubińskiego (warszawskiego lekarza) i Stanisława Witkiewicza, ojca
Witkacego. Do Zakopanego zaczęli zjeżdżać się artyści (m.in. J. Kasprowicz, K.
Przerwa-Tetmajer), którzy budowali domy w stylu ludowym (tzw. styl zakopiański,
rozpropagowany przez S. Witkiewicza), a nawet żenili się z góralkami. Był to
jeden z przejawów XIX-wiecznej chłopomanii, zjawiska odnotowanego chociażby w
"Weselu" Wyspiańskiego. W tym czasie rodzi się również zainteresowanie gwarą
podhalańską, czemu dają wyraz liczne stylizacje w utworach końca XIX w lub
spisywanie podań góralskich z zachowaniem pisowni fonetycznej. Tetmajer zetknął
się z najsłynniejszym z góralskich gawędziarzy tej epoki, Sabałą, którego
opowieści spisał w tomie "Na Skalnym Podhalu" (1903 - 1910). Tematykę góralską
podejmuje również powieść Tetmajera "Legenda Tatr" (1910 - 1911), składająca
się z dwóch części: część I "Maryna z Hrubego", część II "Janosik Nędza
Litmanowski" .