Seria podręczników PHYWE Reno Graffitti
Podręcznik
Biologiczna ocena jakości wody
- Metody biologicznej oceny jakości wody słodkowodnego
środowiska życia przy pomocy wskaz
ników biologicznych
- Ćwiczenia praktyczne dla uczniów klas profilowanych oraz
ogólnych szkół ogólnokształcących
Seria podręczników PHYWE
Nr.-Zamówienia: 30834.01
Wydanie 1
Wszystkie prawa, również tłumaczenia,
przedruku fragmentów, dodruku i kopiowania
fotomechanicznego, zastrzeżone.
Desktop publishing: Hildegard Richard, D-37115 Duderstadt
� PHYWE SYSTEME GmbH, D-37070 G�ttingen
Spis treści
6.2 Formy zwierzęce mogące pełnić funkcję
Część teoretyczna
wskaz
nika.
1. Słodkowodne środowisko życia
6.3 Dokonywanie badań metodą Xylandera /
Naglschmidta.
1.1 Podział na wody płynące i stojące i ich
różnice biocenotyczne.
6.3.1 Opis postępowania.
1.2 Przepływ energii i przemiana materii w
6.3.2 Klucz do określania metodą Wassmanna
słodkowodnym środowisku życia.
/ Xylandera.
2. Naturalne i antropogeniczne zmiany
6.3.3 Tabela pomocnicza do oceny znale-
wód - stopnie troficzne i system sa-
zionych grup zwierząt.
probiontów do biologicznej oceny
jakości wód.
6.4 Metoda badań wg D. Meyera.
3. Dokumentacja antropogenicznych ob-
6.4.1 Opis postępowania.
ciążeń (zanieczyszczeń) za pomocą
wskaz
ników biologicznych.
6.4.2 Formularz ewidencji i oceny badań.
4. Metody biologicznego badania wód
6.4.3 Lista organizmów posiadających właści-
płynących i wzorcowania.
wości wskaz
ników.
5. Metody badań wód stojących.
6.5 Wyposażenie walizki do analiz.
Część praktyczna
7. Wykorzystanie komputera do badań
6. Makroskopijno - biologiczne badanie
limnologicznych i biologiczno - ścieko-
wód płynących i obszaru brzegowego
wych jak również do ochrony wód.
wód stojących.
8. Wskazówki dot. walizki PHYWE
6.1 Dwie różne metody badań dla potrzeb
30832.88 do chemiczno - fizycznych ba-
zajęć szkolnych.
dań wód płynących.
Biologiczna ocena jakości wód
1. SA
ODKOWODNE ŚRODOWISKO ŻYCIA substancji.  Nie mamy tu do czynienia z obiegiem
Limnologia (= nauka zajmująca się wodami słod- wody i substancji odżywczych, a ze skierowanym
do ujścia transportem .
kimi; definicja: nauka o procesach życiowych, o
Czynniki środowiskowe zmieniają się nie jak w
organizmach i ich powiązaniach ze środowiskiem
przypadku jezior pionowo, lecz wraz zbiegiem
w stojących i płynących wodach słodkich, patrz
strumienia poczynając od z
ródła .
H�tter 1984) zajmuje się mnogością różnych
 Pomiędzy wodami płynącymi a stojącymi lub ich
biotopów słodkowodnych.
Te zaś można pokrótce podzielić na wody płyną- fragmentami istnieją, w ścisłym tego słowa zna-
ce (obszar z
ródłowy wód płynących, strumienie, czeniu, płynne przejścia (Brehm, 1982). Wraz ze
rzeki) i na wody stojące (jeziora, stawy, sadzaw- zmniejszającą się prędkością przepływu wody
płynące stają się w swych najgłębszych strefach
ki, bajora).
coraz bardziej podobne do jezior. Warunki
życiowe zbliżają się do siebie, co widać w dużych
W przeciwieństwie do wód płynących, gdzie
podobieństwach biocenoz,  W dolnym biegu
cząsteczki wody jako  płynąca fala (Brehm m.
in., 1982) znajdują się w mniej lub bardziej często można napotkać gatunki, spotykane
stałym ruchu w obrębie koryta zbiornika, w również w wodach stojących . (Xylander, 1985).
przypadku wód stojących woda nie porusza się
lub cyrkuluje tylko fazowo (np. cyrkulacja wiosen- 1.1 Podział na wody płynące i stojące i ich
na lub jesienna dimiktycznych jezior Europy środ-
różnice biocenotyczne
kowej) w ramach ograniczonego koryta.
Wody płynące dzielimy pobieżnie na obszary
Podczas gdy wody stojące są ze wszystkich
żródłowe, strumieniowe i rzeczne (Rys. 1), które
stron ograniczone lądem, wody płynące są
m. in. charakteryzują się różnymi biocenozami.
systemami  otwartymi w górę i w dół (H�tter,
Biocenozy strumieni są zbadane najlepiej, a
1984), umożliwiającym dwukierunkowy transport
poza tym są łatwo osiągalne przez co doskonale
rozpuszczonych i nierozpuszczonych w wodzie
nadają się do doświadczeń szkolnych.
Rys. 1 Podział wód płynących na regiony z
ródłowy (Crenon), strumieniowy (Rhitron), rzeczny (Potamon)-,
wysłodzony ujściowy (Estuar) i region euryhalijny (morze).
Parapotamon: starorzecze połączone z głównym biegiem rzeki.
Plesipotamon: starorzecze bez połączenia z głównym biegiem rzeki = wody stojące (patrz: Besch, W.K., 1984)
Biologiczna ocena jakości wód
Ogólnie rzecz biorąc wśród roślinności wodnej Wody stojące możemy podzielić na stałe (np.
bagiennej i przybrzeżnej ok 1/10niemieckich jeziora i stawy) oraz okresowe (periodyczne: np.
gatunków roślin jest znajdowana w i nad wodami
bajora).
płynącymi (Brehm, 1982). Z drugiej strony prawie
Jeziora, o głębokości od kilku do ponad 1000
wszystkie gatunki roślin wód płynących można
metrów, posiadają relatywnie dużą objętość
znalez
ć w innych biotopach: w jeziorach,
wody i różnorodne środowiska życia w różnych
stawach, bajorach lub wykopach. Ze względu na
obszarach. Podział jeziora na takie strefy jest
duże zróżnicowanie warunków abiotycznych
uwarunkowany przez dwie wielkości: promienie
bogactwo gatunków makroflory w lub nad
światła słonecznego, oraz położenie względem
wodami płynącymi, w szczególności w obszarze
dna jeziora. Wynikiem tych podstawowych
brzegowym, jest większe niż np. w jeziorach.
warunków jest podział jeziora, który w
Szczególnie bogata w gatunki jest fauna wód
uproszczonej formie znalazł się na rysunku 2.
płynących, a przy tym część gatunków
Dla badań wód duże znaczenie mają dwie strefy
przystosowanych i wyspecjalizowanych na wody
jeziora: litoral (strefa przybrzeżna) i pelagial
płynące jest bardzo duża. I tak w porównaniu
(strefa wód wolnych).
słodkowodnych środowisk życia liczba
W pelagialu znajduje się masa fitoplanktonu,
wyspecjalizowanych gatunków zwierząt wód
który w jeziorach jest w pierwszym rzędzie
płynących jest ok. trzykrotnie większa od zwierząt
odpowiedzialny za produkcję pierwotną przez co
jeziornych. (Brehm, 1982). Różnice te są w
określa trofizm. Chodzi tutaj o rośliny, które na
pierwszym rzędzie uwarunkowane przez
drodze fotosyntezy tworzą z nieorganicznych
mnogość nisz ekologicznych obszarów
podstawowych elementów H2O i CO2 z
strumieniowych. Różnorodność stworzeń
wykorzystaniem światła słonecznego cukier
wyspecjalizowanych na wody płynące w innych
gronowy. Taka cząsteczka węglowodoru może z
obszarach pozostaje daleko w tyle za tymi
kolei w wyniku różnych procesów przemiany
specjalnymi biotopami. Pomiędzy tymi gatunkami
materii zostać przekształcona w tłuszcze i białka,
zwierząt najliczniejszą grupą są insekty z 3200
bądz
też w celu uzyskania energii zostać z
gatunkami.
powrotem rozłożona w wyniku procesów
Godne zauważenia jest podobieństwo fauny w
oddychania i fermentacji.
obszarze przybrzeżnym wód płynących i jezior.
Rys. 2 Podział jeziora na strefy o różnych biotopach (patrz Miegel, H., 1981)
Biologiczna ocena jakości wód
Dla solidnych badań naukowych i wynikających z
nich ocen jakości wody są więc konieczne
zakrojone na szeroką skalę pomiary głównie w
pelagialu, ale również w innych strefach tych
wód, w ramach dłuższego okresu czasu.
Zgodnie z systemem troficznym dokonuje się
oceny jakości wód stojących.
Fitoplankton odnajdujemy w oświetlonych,
trofogenicznych częściach pelagialu, w tzw.
epipelagialu lub (zgodnie z warunkami
Rys. 3 Zależne od pory roku rozmieszczenie
termicznymi i tlenowymi) także epilimnionem.
fitoplanktonu w jeziorze (Miegel, H., 1981, za
Tutaj mają miejsce - w zależności od światła
Odum, 1959)
słonecznego - procesy budowy.
Fitoplankton wykazuje, w zależności od różnych
W przypadku głębokiego i niezanieczyszczonego
czynników (np. dostępu powietrza, obecności
w dużym stopniu jeziora Detritus jest podczas
substancji odżywczych, zawartości tlenu,
opadania na zupełnie zaciemnione dno całkowi-
zjadania przez konsumentów), typowe
cie mineralizowany. Konieczny w tym celu tlen
rozmieszczenie zależne od pór roku. (Rys. 3).
jest dostępny w wystarczającej ilości mimo
W epilimnionie znajdujemy również masę zoo-
typowego horyzontalnego podziału jezior
planktonu (wrotki, małe skorupiaki), który żywi się
środkowoeuropejskich o tej jakości na strefy
fitoplanktonem. Należy zauważyć że zależność
wodne. W płaskich jeziorach mineralizacja jest z
tych organizmów od dostępnego pożywienia
jeszcze większym nasileniem kontynuowana na
(fitoplanktonu) wynika z pionowego podziału na
dnie. Duża gęstość zasiedlenia strefy dennej
strefy. (Rys. 4).
wpływa na odpowiednio duże zużycie tlenu, które
Przy zmniejszającej się ilości dostępnego
może postępować aż do całkowitego strawienia.
pożywienia martwe organizmy (Detritus) opadają
Dostarczenie dodatkowych ilości jest ze względu
na głębię. W trofolitycznej strefie pelagialu - w
na horyzontalny rozkład stref niemożliwe.
batypelagialu - następuje coraz bardziej się
nasilający autolityczny i bakteryjny rozkład.
Rys. 4 Wertykalne obrazy warstwowego rozmieszczenia zooplanktonu w jeziorze
Obraz rozmieszczenia pionowego w postaci  krzywych kulistych : liczba planktonu na litr jako 3.
pierwiastek liczby osobników, podzielony przez 4,19 (promień kuli); patrz Miegel, H. 1981 za Eichhorn
1956
Biologiczna ocena jakości wód
Podział na warstwy jezior środkowoeuropejskich Stawy niespuszczalne, o głębokości często nie
jest uwarunkowany termicznie. większej niż 2 metry, są najczęściej wypłyconymi
W lecie istnieje ciepła górna warstwa (epilimnion) przez zarastanie jeziorami. Jako powierzchniowe
ponad zimną warstwą głębinową (hypolimnion). zbiorniki wodne nie posiadają one zróżnicowania
W znajdującej się pomiędzy nimi warstwie usko- na litoral i profundal. Światło słoneczne sięga
kowej (metalimnion) temperatura wody spada zazwyczaj dna zbiornika, tak że wszędzie można
skokowo. W wyniku słabego przewodnictwa tem- znalez
ć roślinność. Warunki życia są
peraturowego wody nie ma wyrównania tempe- porównywalne z pa-nującymi w litoralu jeziora.
ratur pomiędzy warstwami. Z powodu tzw.  ano- Ze względu na rela-tywnie niski ciężar masy
malii gęstościowej wody (woda ma w tempera- wodnej, podlegający również dużym wahaniom
rocznym i sezonowym, już wprowadzenie małych
turze +40C swoją największą gęstość; gęstość =
ilości naturalnych lub antropogenicznych
1g/cm3) w tej fazie nie dochodzi do wymieszania
substancji odżywczych lub materii organicznej
zimnej i ciężkiej wody hypolimnionu (temp. ok.
(np. w wyniku jesiennego opadu listowia)
40C) z epilimnionem (stagnacja letnia).
Przez to nie jest także możliwy transport sub- prowadzi do eutrofizacji.
stancji ani wymiana gazowa pomiędzy warstwa-
Rys. 5 Sezonowe fazy stagnacji i cyrkulacji w dimik-
mi.
tycznym jeziorze środkowoeuropejskim (zmie-
Wraz ze zmniejszającymi się temperaturami wo-
nione na podst. Schuster M., 1981)
dy spada aż do jesieni także temperatura wody w
epilimnionie. Różnice gęstości są powoli znoszo-
ne, a pod wpływem wiatru dochodzi do całkowi-
tego odwrócenia masy wody (pełna cyrkulacja).
Dzięki temu znajdujące się w profundalu wzboga-
cone substancje odżywcze i rozpuszczone gazy
(tlen, dwutlenek węgla) zostają równomiernie roz-
prowadzone po całym zbiorniku wodnym.
Zimą układ warstwowy zmienia się w związku ze
spadkiem temperatury powierzchniowej (np. do
Letnia stagnacja w jeziorze: letni profil temperatur
punktu zamarzania wody). Niskie przewodnictwo
cieplne i relatywnie duża głębokość jezior zapo-
biega całkowitemu zamarznięciu całego zbiornika
wodnego. Po fazie stagnacji zimowej temperatu-
ra powierzchniowa wody znów zwiększa się aż
do wiosny i ponownie dochodzi do pełnej cyrku-
lacji masy wody a wraz z nią do ponownego rów-
nomiernego rozprowadzenia substancji (Rys. 5).
Jeziora takie, w których dwa razy w roku zacho-
dzi pełna cyrkulacja masy wody, są określane
mianem dimiktycznych (dla przykładu Jezioro Bo-
Pełna cyrkulacja w jeziorze: jesienno-wiosenny profil
temperatur
deńskie cyrkuluje tylko raz - w zimie - przez co
uchodzi za jezioro ciepło - monomiktyczne).
Skomplikowane, często się zmieniające warunki
charakterystyczne dla różnych organizmów w ra-
mach różnych biotopów w pelagialu (i profun-
dalu) jeziora jeszcze bardziej uwidaczniają różni-
ce zarówno w stosunku do wód powierzch-
niowych jak i płynących.
Litoral wyróżnia się obecnością różnorakich roślin
wyższych (trzcinnik, sitowie, rośliny pływające).
Warunki życia są w wielu punktach podobne do
porównywalnych stref wód płynących. To samo
Zimowa stagnacja w jeziorze: zimowy profil temperatur
dotyczy biocenoz.
Biologiczna ocena jakości wód
Stawy są sztucznie założonymi stawami nie- Konieczne są do tego specjalne mechanizmy
spuszczalnymi (sadzawkami) bądz
też sadzaw- adaptacyjne - szcze-gólnie w rozwoju i
kami zaopatrzonymi w sztuczny odpływ. Z tego rozmnażaniu. Wiele z organiz-mów tych
powodu można je zaliczyć do wód periodycz- biocenoz jest w stanie, przy optymal-nych
nych. Również do wód okresowych zaliczamy warunkach, już w młodym wieku spłodzić liczne
bajora. Są to małe zbiorniki powierzchniowe poz- potomstwo (np. Daphnia magna (rozwielit-ka):
bawione warstwy głębinowej bez dostępu świat- rozmnażanie już w wieku ok. 7 dni, co 3 dni
ła, które powoli wysychają. Podobnie jak sadzaw- potomstwo liczące 60 osobników), rozwijać się w
cysty jako odporne na suszę stadia przetrwalni-
ki, również bajora wykazują niezwykłe bogactwo
kowe, opuszczać środowisko życia w przypadku
organizmów na dosyć małej przestrzeni.
pogorszenia się warunków życiowych (owady
Porównywalna jest również ich podatność na
wpływy sąsiadujących ekosystemów. Różnorod- latające, płazy), bądz
też przeczekiwać dłuższe
okresy suszy zakopane w mule (abc-Biologia).
ne związki z położonymi w sąsiedztwie biotopami
W zależności np. od rodzaju gleby, wartości pH,
ukazuje rysunek 6.
W wyniku zazwyczaj antropogenicznych zanie- zawartości substancji odżywczych, amplitudy
czyszczeń (np. doły ze śmieciami, doły na gno- temperatur noc - dzień (wysokie góry) i okreso-
wości wysychania mamy do czynienia z
jówkę, wodopoje dla bydła) obecnie prawie już
niesamowitą ilością typów bajor, zasiedlonych
nie istnieją naturalne bajora nietknięte wpływem
przez bogactwo różnorodnych gatunków.
ze strony człowieka.
Klasyfikacja taka jak w przypadku jezior nie jest
Charakterystyczną cechą organizmów w
możliwa, ,,każde bajoro należy rozpatrywać i
biocenozach takich wód okresowych jest ich
opisywać monograficznie jako osobny przypa-
zdolność przetrwania letniego wyschnięcia i
dek (Miegel, H., 1981).
zimowego zamarzania całego zbiornika.
Rys. 6 Bajoro w lesie liściastym: związki z sąsiednimi ekosystemami, wymiana substancji i przebieg łańcuchów
pokarmowych (z: Miegel H., 1981).
Biologiczna ocena jakości wód
1.2 Przepływ energii i przemiana materii w Wzrost ten jest uwarunkowany przez ciągłe dos-
tarczanie do wody biomasy i zachodzi z reguły w
słodkowodnym środowisku życia.
Bliskie z
ródeł obszary wód płynących charakte- sposób naturalny, bez wpływu człowieka (między
innymi dzięki dopływom, substancjom organicz-
ryzują się podobnie jak jeziora polodowcowe
skrajnie ubogą zawartością substancji odżyw- nym oraz minerałom przynoszonym przez wiatr,
czych. To samo dotyczyło zresztą pod koniec os- wymywaniu gleby) (Streble, H., m. in.; 1982). W
tatniego zlodowacenia wielu jezior środkowej Eu- wyniku wpływów antropogenicznych procesy te
są jednak wspierane w sposób długotrwały (m.in.
ropy. Powstały one w wyniku procesów topnienia
olbrzymich mas lodu. Nieorganiczne sole pokar- poprzez ścieki odprowadzane z gospodarstw
domowych i środki nawożące). Substancje
mowe, w szczególności fosforany i azotany nie
organiczne są szybko rozkładane, tak że dzięki
były i nie są w takich wodach obecne w ogóle,
ich przekształceniu w nieorganiczne substancje
bądz
też jedynie w niewielkich ilościach.
odżywcze powstaje baza dla stałego wzrostu
W biegu wody płynącej od z
ródła aż do ujścia
produkcji biomasy.
rozgrywa się w zasadzie w bardzo krótkim czasie
proces, który przez tysiące lat prowadził do pow- Fitoplankton (zielenice, sinice, wzgl. okrzemki,
stawania z ubogich w substancje odżywcze (oli- bakterie autotroficzne) i wyższe rośliny wodne są
gotroficznych) jezior, jezior dalece bardziej pro- przy tym producentami (producentami pierwot-
duktywnych (mezotroficznych) aż po wysoce pro- nymi) rozkładającymi wysokoenergetyczne sub-
stancje organiczne: węglowodory, białka, tłusz-
duktywne jeziora bogate w składniki odżywcze
(eutroficzne): stały wzrost stężeń nieorganicz- cze. Procesem zasadniczym jest przy tym
fotosynteza (lub asymilacja CO2). Powstaje przy
nych substancji odżywczych w wodzie.
Rys. 7 A
ańcuch pokarmowy w jeziorze (na podst. Xylander, W. i Naglschmid, F., 1985)
Biologiczna ocena jakości wód
tym pod katalitycznym działaniem chlorofilu i z Roślinożercy ci są z kolei pożerani przez
pomocą energii słonecznej z rozpuszczonego w konsumentów wtórnych (np. raki liścionogie,
wodzie CO2, przy jednoczesnym fotolitycznym larwy ważek) trzeciej płaszczyzny troficznej.
rozkładzie wody, cukier gronowy - niemniej Taki łańcuch pokarmowy prowadzi w końcu do
ważnym produktem ubocznym jest przy tym tlen. konsumentów końcowych (np. szczupak, ptaki
Wraz z produkcją glikozy staje się możliwe drapieżne; rys. 7). Przedstawione tutaj związki
przekształcenie jej na drodze różnych reakcji w pomiędzy różnymi płaszczyznami troficznymi
białka, tłuszcze i inne substancje organiczne. zostały jednak silnie uproszczone. Z reguły w
W produkcji pierwotnej biomasa utworzona przez różnych biocenozach wodnych istnieją organiz-
fotoautotroficzne organizmy zużywa jedynie ok. my, które jako konsumenci zdefiniowanej płasz-
1% energii promieniowania słonecznego (Kull, czyzny troficznej są równocześnie pokarmem
U., 1974/75). innych organizmów tej samej płaszczyzny (np.
Intensywność organicznej, fotoautotroficznej raki liścionogie zjadają rozwielitki, zaś i jedne i
produkcji pierwotnej jest określana mianem drugie są zjadane przez larwy ważki). Z tego
trofizmu (gr. trophein = odżywiać) (H�tter, L., powodu lepiej jest mówić o sieciach pokarmo-
1984). wych. Im ściślej splecione są oczka takiej sieci,
Producenci pierwotni znajdują się na pierwszej tzn. im bardziej złożone są zależności pokarmo-
płaszczyz
nie troficznej. Tymi producentami żywią we i im większa jest ilość organizmów w
się organizmy zooplanktonu (np. wrotki, rozwie- biocenozie danego biotopu, tym stabilniejsza jest
litki), które jako roślinożercy, a więc konsumenci równowaga biologiczna odnośnego ekosystemu.
pierwotni stanowią drugą płaszczyznę troficzną.
Rys. 8 Przemiana energii i materii w jeziorze (na podst. Miegel, H., 1981)
Biologiczna ocena jakości wód
Wytwarzane i pobierane przez organizmy poży- (oraz ,,bezwartościowa postać ciepła ; Kull, U.,
wienie służy z jednej strony budowie substancji 1974/75). Niezwiązane pierwiastki są odtąd
ich własnego ciała, zaś z drugiej jako zapas dostępne dla organizmów fototroficznych (produ-
energii dla różnych procesów życiowych (np. centów), które budują z nich nowy materiał
ruch, rozmnażanie etc.). Podczas koniecznych w organiczny. Dość znaczącą rolę odgrywają tu
tym celu procesów oddychania część pobieranej związki azotu i fosforu.
wraz z pożywieniem energii jest też tracona w Procesy mineralizacji , określane także mianem
formie energii cieplnej. samooczyszczania, są realizowane przez
Przepływ energii w ekosystemach charakteryzuje reducentów (nazywanych też destruentami).
się tym, że z jednej płaszczyzny troficznej na dru- Rozkładają one substancje organiczne
gą tracone jest w wyniku wymienionych proce- odzyskując energię a zużywając tlen, na wodę,
sów ok. 60-90% przekazanej dalej energii. W sy- dwutlenek węgla, azotany, fosforany i siarczany.
stemach wodnych strata ta jest jeszcze relatyw- Takie procesy rozkładu są, w odróżnieniu od
nie niska, ponieważ procesy życiowe przebiegają
procesów syntezy podczas asymilacji dwutlenku
tu w porównaniu do systemów naziemnych w
węgla, procesami utleniania. Rozkład taki
sposób dużo ekonomiczniejszy (aspekty: np.
przebiega niejako taśmowo: obok większych
ruch, parowanie).
organizmów żywiących się odpadkami (np. larwy
Ustalając biomasę fitoplanktonu, w stosunku do
owadów) to głównie niezliczone gatunki bakterii i
jednostki powierzchni i objętości jeziora, zysku- grzybów czynnych w procesie mineralizacji
jemy wystarczającą podstawę do oceny całkowi- tworzy długi łańcuch współzależnych procesów
tej produkcji pierwotnej. Produkcją pierwotną w
rozkładu.
jeziorze zajmuje się głównie fitoplankton pela- Stan wyjściowy jest osiągany ponownie gdy:
gialu. Jeśli wez
miemy pod uwagę wyłącznie sto- 1. procesom tym nie są stale dostarczane
sunki panujące w litoralu, to udział roślin wyż-
dodatkowe substancje odżywcze wzgl. związki
szych w produkcji pierwotnej jest znacznie wyż-
organiczne, lub
szy (Miegel, H., 1981). Rysunek 8 ukazuje w
2. jeśli do dyspozycji jest wystarczająca dla
przybliżeniu (realne stosunki są oczywiście zależ-
tlenowych procesów rozkładu ilość tlenu a
ne od wielkości danego jeziora) warunki
równocześnie powstałe na końcu łańcucha
przemiany materii i energii w jeziorze. Powstała
rozkładu substancje odżywcze są usuwane z
w wyniku produkcji pierwotnej biomasa pelagial-
obiegu. W wodach płynących jest to z reguły
nego fitoplanktonu a co za tym idzie również
możliwe dzięki ich unoszeniu z wodą, zaś w
zooplanktonu jest ostatecznie miarą trofizmu
wodach stojących stanowi duży problem w
oraz ,,obciążenia wód stojących substancjami
przypadku samooczyszczania. Możliwości
odżywczymi.
usuwania są znacznie ograniczone (np.
Do zaszeregowania trofizmów służą m.in. bada-
uwolnione podczas procesów rozkładu jony
nia biologiczne i chemiczne profili pionowych. fosforanowe mogą w strefie sedymentacyjnej
Dokonuje się ich podczas przewidywanego w obecności tlenu i jonów Fe3+ przejść w
końca stagnacji letniej i w celu ustalenia trudnorozpuszczalny fosforan żelaza III, przez
zawartości tlenu powtarza się je w równych co wypadają z obiegu jako  opad fosforano-
odstępach czasu przez cały rok (na podst. wy (Schuster, M., 1981).
LAWA, 1980). Przepływowi energii przez różne Przedstawione procesy w nieobciążonych wo-
płaszczyzny troficzne towarzyszy obieg tlenu dach stanowią element równowagi biologicznej.
sieciami pokarmowymi. Organizmy heterotro- Stosunek producentów, konsumentów i destru-
ficzne (konsumenci różnego rzędu) potrzebują entów jest przy tym  wyważony (H�tter, L.,
do podtrzymania swych procesów życiowych 1984).
energii, którą mogą rozdysponować, a którą W przypadku zakłóceń zewnętrznych (np. w
pobierają wraz z substancjami organicznymi. wyniku wpływów naturalnych lub antropogenicz-
Związki organiczne są przy tym stale rozkładane. nych) dochodzi w ich rezultacie przesuniętych
W końcu organizmy wydzielają wciąż jeszcze czasowo, wzajemnie się warunkujących, oscylacji
zasobne w energię substancje lub obumierając liczby osobników w różnych grupach organizmów
podlegają same procesowi mineralizacji, którego (masowe rozmnażanie bakterii prowadzi do
ostatecznym wynikiem są pojedyncze pierwiastki wzrostu fitoplanktonu, co powoduje zwiększenie
Biologiczna ocena jakości wód
ilości zooplanktonu itd. Na końcu zostaje osiąg- Porównanie profilów wód oligotroficznych i eutro-
nięty mniej lub bardziej dokładnie stan pierwotny ficznych wskazuje na istniejące różnice (patrz
w wyniku samooczyszczania). rys. 9).
Tam, gdzie zakłócenia są bardzo duże wzgl. po- Porównywane parametry ukazują różnice pro-
jawiają się przez dłuższy okres czasu, równowa- duktywności w wodach o różnym stopniu
ga biologiczna wody zostaje przesunięta. Pow- obciążenia: zdolność fotosyntezy w ciągu 24
stałe dodatkowo w wyniku procesów mineralizacji godzin wynosi przykładowo w jeziorach
substancje odżywcze dodatkowo zasilają obieg oligotroficznych 0,065 mg/l CO2, w jeziorach
substancji. Postępujące wzbogacenie roślinnymi mezotroficznych już 0,206 mg/l, a wreszcie w
substancjami odżywczymi warunkuje bujny jeziorach eutroficznych 7,202 mg/l CO2. (na
wzrost roślinności z daleko posuniętymi skutkami podst. H�tter, L., 1984, za Bringmann G., 1969).
całkowitej gospodarki danego zbiornika wodne- Bezpośrednio na podstawie niniejszych rezulta-
go: dochodzi do eutrofizmu, do  postępującej tów pomiarów można wywnioskować wielkość
degeneracji zbiornika (na podst. Klee, O., 1970). utworzonej biomasy. Zgodnie z tym produk-
tywność w bardzo obciążonych (eutroficznych)
Rys. 9: Porównanie profilu wód ubogich w substancje
wodach jest mniej więcej 111 razy większa niż w
odżywcze (oligotroficznych) z bogatymi w
nieobciążonych wodach, tzw. oligotroficznych.
pokarm (eutroficznymi); na podst. Pott R.,
Podczas procesów mineralizacji konieczna jest
1983.
więc odpowiednia ilość tlenu, aby umożliwić
tlenowe procesy rozkładu. Tam, gdzie tlen został
zużyty (np. w hipolimnionie jezior eutroficznych),
mineralizacja jest niepełna, procesy redukcji
zachodzą z większym nasileniem (aktywność
bakterii beztlenowych). Tym samym z substancji
nieorganicznych takich jak azotany i siarczany
odprowadzany jest tlen. Powstaje przy tym z
większym nasileniem dwutlenek węgla, amoniak,
metan i siarkowodór. Proces ten jest również
określany mianem ,,gnicia . W jego rezultacie
powstają np. na dnach jezior eu- i politroficznych
duże strefy mułu, prowadzące w końcu do
wypłycenia zbiornika przez zarośnięcie. Ogół
heterotroficznej bioaktywności, saprobia, zapew-
nia odtwarzanie substancji organicznych w wo-
dach.
Saprobia stanowi więc zjawisko komplementarne
do trofizmu (na podst. H�tter, L., 1984).
Podczas procesów samooczyszczania, które za-
chodzą głównie pod wpływem bakterii (Streble,
H., 1982), powstają z biegiem czasu (wody sto-
jące) lub wraz z kolejnymi etapami trasy oczysz-
czania (wody płynące) różne pod względem ja-
kości strefy wodne (strefy saprobiontyczne) z
charakterystycznymi biocenozami organizmów
roślinnych i zwierzęcych. Badanie takich bioce-
noz dostarcza pewnych wniosków dotyczących
stanu wód. Przyjmuje się przy tym, że ,,właści-
wości wskaz
nikowe organizmu są tym znacz-
niejsze, im wyższy stopień zanieczyszczenia on
wskazuje (H�tter, L., 1984).
System saprobiontyczny jest uznaną metodą
określania jakości wód płynących.
Biologiczna ocena jakości wód
2. Naturalne i antropogeniczne zmiany wód - bioprodukcji podczas kolejnego okresu wegeta-
cyjnego. Procesy te, których katastrofalne apo-
stopnie troficzne i system saprobiontów
geum przypada głównie na lata 60-te i 70-te (En-
do biologicznej oceny jakości wód.
gelhardt, W., 1985), doprowadziły np. w okoli-
Powstałe po zakończeniu ostatniego okresu
cach Hamburga do tego, że obecnie spotkać tam
lodowcowego w Europie środkowej jeziora znaj-
można już tylko jeziora eutroficzne i politroficzne
dowały się początkowo w stanie wyjątkowo ubo-
(Roch, K., 1995). W jeziorach politroficznych
gim w pokarm (oligotroficznym). Już przejrzys-
ilość substancji pokarmowych jest stale wysoka,
tość do głębokości ponad 20 metrów i wysokie
masowo rozwija się fitoplankton, co z kolei pro-
stężenia tlenu w całej masie wody (pod koniec
wadzi do zbytniego nasycenia tlenem i do bardzo
fazy stagnacji nawet wody głębinowe były
niskiej przejrzystości wody. Woda głębinowa już
jeszcze nasycone ponad 70% tlenu; Besch, W.-
w lecie jest pozbawiona tlenu i wykazuje wyraz
ną
K., 1984), wskazują na bardzo niską produkcję
zawartość siarkowodoru.
planktonu. Odpowiedzialna za to ubogość w
Zanieczyszczenia antropogeniczne mają w wo-
substancje odżywcze takich jezior zmieniała się
dach stojących z reguły bardziej długoterminowe
wraz z biegiem wieków w sposób naturalny:
skutki niż w wodach płynących. Raz wprowadzo-
wymywane z dna, a częściowo przynoszone z
ne ścieki pozostają w odróżnieniu od wód płyną-
wiatrem minerały oraz np. wprowadzane wraz z
cych w systemie. Nawet przy pełnym wstrzyma-
opadem liści substancje organiczne powodowały
niu dopływów eutrofizacja rozwija się przy więk-
wzrost zasobów odżywczych. Spowodowany
szych obciążeniach dalej (H�tter, L., 1984). Moż-
przez zwiększone zasoby substancji odżywczych
na to wytłumaczyć głównie dostępem czynnika
wzrost produkcji planktonu i póz
niejszych
minimum - fosforanu: przy spadającej ilości tlenu
procesów mineralizacji zmieniał warunki
w bliskich dna warstwach hypolimnionu jony fos-
chemiczno - fizyczne: znacznie zmniejsza się
foranu uwalniają się z zalegającego w osadzie, w
przejrzystość (aż do 2 metrów), zaś zawartość
środowisku tlenowym trudnorozpuszczalnego
tlenu wynosi pod koniec fazy stagnacji już tylko
kompleksu fosforanu żelaza (III) (FePO4), po
pomiędzy 30 a 70%. Prócz tego powstanie
czym w wyniku kolejnej pełnej cyrkulacji trafiają
takiego jeziora mezotroficznego (zbiornika o
do strefy trofogenicznej (epilimnionu), przez co
średnim obciążeniu) można jeszcze wyjaśnić
stale zasilają wzrost fitoplanktonu.
naturalnym procesem starzenia się jeziora.
Kolejny wymiar pogarszania jakości wód jest
uwarunkowany obciążeniami antopogenicznymi.
Określanie jakości wód stojących za pomocą
Zanieczyszczenia wód przez człowieka mają
stopni troficznych:
różnorakie przyczyny i długotrwałe konsekwencje
Uwaga wstępna: Pojęcia  jakości wody używa
dla biocenoz wielu biotopów. Odprowadzanie od-
się w związku z oceną wód, przyporządkowywa-
padów organicznych, zbyt silne nawożenie nawo-
nych ze względu na swe parametry chemiczne i
zami naturalnymi i sztucznymi oraz wpływ środ-
biologiczne do odpowiedniej kategorii. Należy
ków piorących zawierających fosforany w rela-
przy tym zauważyć, że pojęcie  jakości może być
tywnie krótkim czasie dość radykalnie zmieniły
warunki żywieniowe wielu jezior środkowoeuro- w wielu przypadkach mylące, gdyż w zasadzie
implikuje ono wpływ człowieka. Wiele wód jest
pejskich: jeziora eutrofizują. W bogatych w
jednak, w ogólnie przyjętym tego słowa znacze-
substancje odżywcze jeziorach dramatycznie
niu,  obciążonych nawet bez wpływu działania
zwiększa się produkcja planktonu (przejrzystość
częściowo wyraz
nie poniżej 2 metrów), procesy człowieka, a właśnie dzięki temu uzyskują wyż-
remineralizacji zużywają zapasy tlenu w wodach sze noty w indeksie jakości wód. Mimo to
głębinowych (pod koniec fazy stagnacji również w niniejszym podręczniku będziemy się
nasycenie w takich jeziorach wynosi 0 - 30%), a trzymać terminu  jakość wód .
beztlenowe bakterie gnilne przejmują niemal Trofizm jako  stopień intensywności organicznej,
całkowicie kontrolę nad procesem rozkładu.
fotoautotroficznej produkcji pierwotnej , jest
Prócz uwalniania gazów gnilnych (siarkowodór,
szczególnie wysoki tam, gdzie rośliny mają dos-
metan), na dnie pozostaje gnijący muł. Powstałe
tęp do dużej ilości substancji odżywczych. Spada
sole pokarmowe w połączeniu z ostatnio wpro-
on wraz z redukcją tych substancji w trakcie
wadzonymi substancjami prowadzą do silniejszej
procesu tworzenia biomasy.
Biologiczna ocena jakości wód
W wyniku tego nasila się saprobia, tzn.  ogół he- 4. Związki metali ciężkich (ołowiu, kadmu, chro-
terotroficznej aktywności biologicznej . Podczas mu, miedzi, niklu, rtęci, cynku) z zakładów
rozkładu substancji organicznej i nasilającej się produkujących stopy, hut stali, kopalni rud,
mineralizacji zmniejsza się saprobia, a ponownie które z reguły już w niskich stężeniach są
zwiększa się trofizm. (H�tter, L., 1984). Wzajem- silnie trujące, w łańcuchu pokarmowym
nie uzupełniająca się para pojęć - trofizm i sapro- ulegają znacznemu wzbogaceniu, przy czym
bia - określa swym udziałem stan danych wód. mają działanie kumulatywne i mutagenne.
Stopnie troficzne służą klasyfikacji wód stojących. 5. Ogrzania przez wody chłodzące np. z elek-
trowni jądrowych lub zakładów przemysło-
wych prowadzą do zubożenia w tlen i do
W przypadku obciążeń antropogenicznych wód
związanych z tym procesów eutrofizacji.
płynących wyróżniamy 5 grup obciążeń (Engel-
hardt, W, 1985):
W związku z samooczyszczaniem wód płynących
1. Organiczne, zdolne do gnicia zanieczyszcze-
nia (np. ścieki z fekaliami z kanalizacji, gno- baczniejszą uwagę zwrócimy tutaj tylko na
jówka, ścieki browarnicze etc.), mniej lub bar- pierwszą grupę zanieczyszczeń organicznych,
zdolnych do gnicia.
dziej rozkładalne.
2. Skomplikowane związki organiczne (np. węg- Dla rozkładu tych substancji we wszystkich wo-
lowodory chlorowców, policykliczne węglowo- dach istnieje wiele organizmów (głównie bakterii),
dory aromatyczne), które również mogą zos- mogących rozkładać takie związki organiczne na
nieorganiczne (CO2, woda i minerały). Szybkość
tać rozłożone przez mikroorganizmy, jednak
procesu rozkładu jest zależna przede wszystkim
ich rozkład przebiega w wielu etapach, przez
od dwóch czynników:
co trwa dłużej. Substancje te są zazwyczaj
- od intensywności i stężenia dostarczanych ze
bardzo trujące już w małych stężeniach.
ściekiem substancji oraz
3. Ścieki zawierające sole np. z fabryk nawozów
sztucznych lub kopalni węgla kamiennego, - od dostępności tlenu (duża szybkość przepły-
wu i niska temperatura wody zwiększają pobór
prowadzące do powstawania biocenoz złożo-
tlenu do wody).
nych z niewielu gatunków.
Rys. 10 Przebieg parametrów chemicznych i częstości występowania kilku grup organizmów w przypadku
wprowadzenia ścieku organicznego oraz przebieg krzywej samooczyszczania.
Wartość BZT określa biochemiczne zapotrzebowanie na tlen, i jest ona tym wyższa, im więcej
wymagających tlenu procesów rozkładu odbywa się w systemie (na podst. Besch, W.K., 1984)
Biologiczna ocena jakości wód
Po silnym zanieczyszczeniu, w optymalnych wa- (Należy zauważyć, że różnorakie organizmy róż-
runkach, już po kilku kilometrach strefy samo- nych stref saprobiontycznych nie są odpowie-
oczyszczania woda może być całkowicie czysta. dzialne za samooczyszczanie wód, a jedynie
W takiej strefie samooczyszczania jakość wody
dokumentują stan procesu samooczyszczania.
zmienia się w sposób płynny:
Samymi  procesami oczyszczania zajmują się
prawie wyłącznie bakterie. Najlepszą klasę jakoś-
ci wód znajdujemy w Europie środkowej tylko w
Strefa polisaprobiontyczna (Klasa jakości IV):
strumieniach tuż u z
ródeł oraz w strumieniach
W tej strefie najsilniejszego zanieczyszczenia
górskich (Streble, H., 1982). Procesy samo-
substancje organiczne są rozkładane niemal wy- oczyszczania przebiegają zgodnie z tym z reguły
łącznie przez bakterie (ponad milion zarodków na
tylko do osiągnięcia II. klasy jakości.
cm3 wody, Engelhardt, W., 1985), rozmnażające
się przy tym w niesłychanym tempie i zużywające
Strefa oligosaprobiontyczna (klasa jakości I)
duże ilości tlenu. Różne procesy rozkładu są przy
Woda jest niezwykle bogata w tlen i uboga w
tym realizowane przez wiele różnych gatunków
substancje odżywcze, niemal brak jest obumarłej
bakterii. Wysokie zużycie tlenu powoduje pow- substancji organicznej. Dodatkowymi cechami
stawanie stref beztlenowych (szczególnie w głęb- charakterystycznymi są niewielka ilość gatunków
szych warstwach wody), w których beztlenowe
i niska gęstość ich występowania.
mikroorganizmy uwalniają podczas procesów
rozkładu siarkowodór, metan i amoniak. Stan ta- Podział jakości wód płynących ze względu na
kiego odcinka wody można więc z reguły zbadać
system saprobiontyczny:
węchem. Bakteria Sphaerotilus natans ( grzyb
W tabeli 1 przedstawione zostały cechy istotne
ściekowy ) rozwija się w takich warunkach maso- przy opisie klas jakości wód płynących w
wo i można go stwierdzić nawet gołym okiem
porównaniu z eksperymentalnymi kryteriami
jako śluzowate łańcuchy komórkowe. Wiele  dzi- mikrobiologicznymi i chemicznymi.
wacznie ukształtowanych rzęskowców (Streble,
Przykładowo: opisu cech wód na terenie Niemiec
H., 1982) znajdujemy obok bardzo małej liczby
dokonuje się w jednolity sposób, zgodnie z
organizmów wielokomórkowych, np. obok rurecz- kryteriami oceny jakości wód płynących, okreś-
nika Tubifex i krótkich, cienkich larw.
lonymi przez Międzylandowy Zespół Roboczy ds.
Wód (LAWA) (zgodnie z normą DIN 38410,
Strefa ą - mezosaprobiontyczna (klasa jakości III)
część 2; 1990). Podstawą tych kryteriów były
W strefie tej pobierany z atmosfery tlen nie jest
badania obciążenia wód substancjami (Raport o
już żużywany w całości. Duża część organicznej
jakości wód, Hamburg, 1994), które przy wyko-
substancji obciążającej jest już rozłożona. Po- rzystaniu tlenu mogą ulec rozkładowi biologicz-
mimo to liczba bakterii tlenowych jest dość wy- nemu (głównie ścieki gospodarcze i przemysło-
soka (ok. 100.000 zarodków na cm3 wody).
we z substancjami łatworozkładalnymi). Regular-
Masowo występują sinice, zielenice i okrzemki.
nie wydawana Karta Jakości Wód zawiera prócz
Bardzo wysoka jest również liczba rzęskowców,
tego dokładny opis ,,cech ważnych przy ocenie
odżywiających się bakteriami. Przedstawicielami
klas jakości wód płynących (LAWA, 1985,
zwierząt wielokomórkowych mogą być czerwone
1990). Szczegółowa lista jest niezwykle pomocna
larwy ochotkowatych oraz Physa acuta.
do zyskania ogólnej orientacji oraz jako pomoc
przy identyfikacji odpowiednich klas jakości wód,
Strefa � - mezosaprobiontyczna (klasa jakości II)
głównie dzięki zamieszczeniu listy charaktery-
Woda w tej strefie wykazuje już obecność nie- stycznych gatunków a zwłaszcza grup gatunków.
wielu bakterii, jest czysta i bogata w tlen. Bo- Wykorzystanie tego aspektu wymaga jednak
gactwo gatunków (fauny i flory) osiąga punkt gruntownej wiedzy oraz praktycznego doświad-
szczytowy. czenia w przeprowadzaniu badań: zamieszczona
Przebieg procesu samooczyszczania poprzez tu lista zawiera krótkie streszczenie (została
strefę polisaprobiontyczną aż po strefę -mezosa- zredukowana do kilku przykładowych gatunków,
probiontyczną pokazuje rysunek 10 (sumaryczny a prócz tego jako suplement zawiera czynniki
obraz zmian w zasiedleniu). chemiczne):
Biologiczna ocena jakości wód
CECHY PRZYDATNE DO OPISU KLAS JAKOŚCI WÓD PA
YN
CYCH
Tabela 1.: Istotne cechy Przydatne do opisu klas jakości wód płynących w porównaniu z eksperymen-
talnymi kryteriami mikrobiologicznymi i chemicznymi (zmienione na podst. : H�tter, L., 1984 oraz
LAWA, 1985)
Klasa Barwa roz- Stopień Charakterystyka Saprobion- Wskaz
nik Liczba BZT NH - N Minimal-
5 4
jakości poznawcza obciążal- biologiczna tyzm sapro- kolonii na (mg/l) (mg/l) na zawar-
ności orga- biontycz- ml tość O
2
nicznej ny (mg/l)
nieobcią- bardzo gęsto za- co naj-
żona lub w siedlona: glony, oligosapro- wyżej
I niebieska nieznacz- mchy, wirki, lar- biontyczne 1,0-<1,5 100 1 ślado- >8
nym stop- wy owadów wo
niu
gęsto zasiedlona:
I - II błękitna słabo duże zróżnicowa- strefa 1,5-<1,8 1-2 ok. 0,1 >8
nie gatunków, przejściowa
ryby łososiowate
bardzo duże
zróżnicowanie
gatunków i gęs- �-mezosa-
II zielona znacznie tość zasiedlenia:
probion- 1,8-<2,3 10.000 2-6 <0,3 >6
glony, ślimaki,
tyczne
małe skorupiaki,
larwy owadów,
ryby, bogactwo
flory wodnej
Regres liczby ga-
tunków w przy-
II - III jasnozielo- krytycznie padku makroor- strefa 2,3-<2,7 5-10 <1 >4
na ganizmów, przy przejściowa
częściowo maso-
wym rozwoju
Kolonie nitkowa-
tych bakterii ście-
kowych i rzęs-
kowców, mała
silnie za- liczba gatunków ą-mezosa- 0,5-
III żółta nieczysz- makroorganiz- probion- 2,7-<3,2 100.000 7-13 więcej >2
czona mów: pijawki,
tyczne
ośliczki; częś-
ciowo okresowe,
masowe, wymie-
ranie ryb
Osad gnijącego
bardzo mułu, zasiedlenie
pomarań- silnie za- czerwonymi lar- strefa kilka
III - IV czowa nieczysz- wami ochotkowa- przejściowa 3,2-<3,5 10-20 mg/l <2
czona tych, populacje
ryb ograniczone
tylko miejscami
Zasiedlenie głów-
nadmier- nie przez bakter- polisapro- kilka
IV czerwona nie zanie- ie, wiciowce i biontyczne 3,5-4,0 >1000.000 >15 mg/l <2
czyszczo- wolno żyjące
na rzęskowce, cał-
kowity brak ryb
Biologiczna ocena jakości wód
Klasa jakości I: nieobciążona lub obciążona w kowym i roślinami kwiatowymi (Potamogeton,
nieznacznym stopniu Nuphar), gąbkami, mszywiołami, małymi skoru-
Występowanie: głównie w obszarze z
ródłowym i piakami, ślimakami, małżami, pijawkami, larwami
w górnym biegu chłodnych w lecie wód płyną- owadów, największe bogactwo gatunków rzęs-
cych o kamienistym podłożu. kowców.
Woda: czysta i uboga w substancje odżywcze Wskaz
nik saprobiontyczny: pomiędzy 2,3 a 2,7
Podłoże: kamieniste, żwirowate lub piaszczyste, Zawartość O2: ok. połowy wartości pełnego nasy-
występowanie mułu tylko w obecności minerałów. cenia
Zasiedlenie: dość gęste; krasnorosty (Batracho- BZT5: 2 do 5 mg/l
spermum), okrzemki, mchy, wirki, larwy widelni- NH4-N: często poniżej 1 mg/l
cowatych i chruścików, chrząszcze, łososiowate
(tarliska) Klasa jakości III: silnie zanieczyszczona
Wskaz
nik saprobiontyczny: <1,5 Występowanie: dno często zaczernione siarcz-
Zawartość O2: przy ok. 95%-105% nasyceniu kiem żelaza (przy kamienisto-piaszczystym pod-
(nie mniej niż 8 mg/l) łożu)
BZT5: ok. 1,0 mg/l Woda: zmącona dopływami ścieków, w miejs-
NH4-N: co najwyżej śladowo cach o słabym przepływie (poza prądami) gnijący
muł
Klasa jakości I-II: słabo obciążona Zasiedlenie: porównywalnie mniej glonów i roślin
Występowanie: górny bieg wód kwiatowych, na powierzchni kolonie bakterii ście-
Woda: czysta, niska zaw. substancji odżywczych kowych (Sphaerotilus) i rzęskowców (Carche-
Zasiedlenie: gęste, glony (Ulothrix), mchy, rośliny sium, Vorticella), mało gatunków zwierząt makro-
kwiatowe (Berula, Callitriche), wirki, larwy odwód- skopijnych, które jednak częściowo rozwijają się
ki białoskrzydłej, jętek, chruścików, chrząszcze masowo (ośliczki, pijawki, gąbki), niewielka ilość
(Elminthidae, Hydraenidae); łososiowate, gło- ryb, okresowe wymieranie ryb z powodu braku
wacz (Cottus gobio) jako ryba charakterystyczna tlenu
Wskaz
nik saprobiontyczny: pomiędzy 1,8 a 2,3 Wskaz
nik saprobiontyczny: pomiędzy 2,7 a 3,2
Zawartość O2: ok. 85%-95% nasycenie (z reguły Zawartość O2: spada powoli do ok. 2 mg/l
jeszcze powyżej 8 mg/l) BZT5: 7-13 mg/l
BZT5: pomiędzy 1,0 a 2,0 mg/l NH4-N: przeważnie ponad 0,5 mg/l, nierzadko
NH4-N: niskie stężenie, przeciętnie 0,1 mg/l kilka mg/l
Klasa jakości II: znacznie obciążona Klasa jakości III-IV: bardzo silnie zanieczysz-
Występowanie: odcinki dna kamieniste, żwirowa- czona
te, piaszczyste lub pokryte mułem Występow.: dno zwykle zamulone (muł gnilny)
Woda: odrobinę zmącona Woda: zmącona dopływami ścieków
Zasiedlenie: bardzo gęste z glonami (wszystkie Zasiedlenie: prawie wyłącznie przez mikroorga-
grupy), roślinami kwiatowymi (często pokrywają- nizmy, głównie rzęskowce, wiciowce i bakterie,
cymi powierzchnię), ślimakami, małymi skorupia- makroorganizmy: tylko czerwone larwy ochotko-
kami oraz owadami i larwami owadów, wiele ryb watych i rureczniki (te z kolei masowo), ryby tylko
Wskaz
nik saprobiontyczny: pomiędzy 1,8 a 2,3 lokalnie i strefowo
Zawartość O2: duże wahania w wyniku obciąże- Wskaz
nik saprobiontyczny: 3,2 do 3,5
nia ściekami i rozwoju glonów, jednak z reguły Zawartość O2: czasami poniżej 1 mg/l, z reguły
ponad 6 mg/l niewiele mg/l
BZT5: 2 do 6 mg/l BZT5: 10 - 20 mg/l
NH4-N: często poniżej 0,3 mg/l NH4-N: przeważnie kilka mg/l
Klasa jakości II-III: krytycznie obciążona Klasa jakości IV: nadmiernie zanieczyszczona
Występowanie: patrz wyżej Występowanie: dno charakteryzuje się przeważ-
Woda: stale lekko mętna, miejscami gnijący muł nie silnym osadem gnilnego mułu (o zapachu
Zasiedlenie: gęste z glonami (masowy rozwój ko- siarkowodoru)
lonii wielu gatunków), częściowo z grzybem ście- Woda: silnie zmącona dopływami ścieków
Biologiczna ocena jakości wód
Zasiedlenie: prawie wyłącznie bakterie, grzyby, czyni z reguły koniecznym ustalenie dokładnego
wiciowce, niewiele wolno pływających rzęskow- gatunku.
ców (częściowo masowo) Mimo to sensowna wydaje się dla celów
Wskaz
nik saprobiontyczny: ponad 3,5 praktycznych zajęć w szkole, pewna redukcja
Zawartość O2: bardzo niskie aż do 0 mg/l wiadomości dydaktycznych.
BZT5: zazwyczaj powyżej 8 mg/l
Warunkiem tego jest wykorzystanie wyższych
NH4-N: przeważnie kilka mg/l
jednostek taksonomicznych za cenę niższych
wymagań technicznych wzgl. poddania w wąt-
3. DOKUMENTACJA ANTROPOGENICZNYCH pliwość wykorzystanej metody od strony przed-
OBCI
ŻEC
WÓD ZA POMOC
BIOWSKAy
- miotowej kompetencji. O niniejszych fachowych
NIKÓW zastrzeżeniach należy wiedzieć korzystając z
powszechnie stosowanych metod.
Duża ilość bakterii, roślin i zwierząt, pojedynczo
Przykładowo: podczas badań Fuldy i jej dopły-
lub w kompleksowych biocenozach, jest zależna
wów, na różnych odcinkach rzeki, w zależności
od określonych czynników środowiskowych, tak
od stopnia obciążenia, można było stwierdzić
że ich obecność i częstość występowania może
stanowić wskaz
nik ilościowy i jakościowy odpo- różne gatunki obunogów. Okazało się przy tym,
że możliwe byłoby dokonanie oceny jakości wody
wiednich czynników środowiskowych. Czynności
życiowe takich  żywych wskaz
ników lub bio- tylko na podstawie występowania osobników z
gatunku Gammarus (Gammarus pulex, G. fossa-
wskaz
ników są w ścisły sposób powiązane z
rum, G. roeseli), (Besch, 1984). Aby jednak spro-
czynnikami środowiskowymi, które dokumentują.
stać wymaganiom naukowym, musiano jedno-
znacznie określić formę wskaz
nika jako nazwę
Wykorzystanie biowskaz
ników
gatunku. Wymienione gatunki Gammarus znaj-
Biowskaz
niki są używane w różny sposób.
dowały się (wg rosnącej wrażliwości względem
W ramach niniejszego tematu będziemy się
czynnika całościowego - ścieków: Gammarus
starali naświetlić i wykorzystać tylko ich rolę jako
roeseli - G. fossarum - G. pulex; Meijering i
wskaz
ników w określonych biotopach, które były
Pieper, 1982) w wodach o różnej klasie jakości
lub są obciążane wpływami antropogenicznymi
ale z wyraz
nymi miejscami przejściowymi.
(Wskaz
niki obciążeń (zanieczyszczeń)).
Przykładowo: wykorzystywane dla celów dydak-
Kompleksowe zniszczenie środowiska może się
w różny sposób przejawiać w populacji lub bioce- tycznych metody badań wg Xylandera i
Naglschmida (1985) wzgl. Baura (1980) nie
nozie (wg Lammert, 1988):
rozróżniają w swoich kluczach szacunkowych po-
- w skurczeniu się areału
szczególnych gatunków Gammarus, wzgl. wska-
- w zmniejszeniu produktywności
zują na różne gatunki (G. pulex i G. roeseli, patrz
- w zmniejszeniu gęstości osobników
Baur), mające podobne wymagania życiowe co
- w zmianie naturalnej struktury wiekowej oraz
do jakości wody. Tu właśnie uwidaczniają się
- w składzie gatunkowym.
różnice pomiędzy metodami szkolnymi a np.
Dla badań zmian w ramach biotopu wywołanych
wykorzystywanymi przez Urzędy ds. Wód w
wpływami antropogen. jedną z metod stanowi
skoncentrowanie się na rozwoju osobników  po- niemieckich landach czy też przez wspomniane
pulacji wskaz
nikowej (np.  Zielenice jako bio- LAWA: podczas gdy w pierwszym przypadku
kiełż zdrojowy czy nawet kiełż rzeczny są
wskaz
nik jakości wody ; Klautke, 1988).
Inne podejście uwzględnia w badaniach cały sze- przyporządkowane mniej więcej do II. klasy
reg różnych  populacji wskaz
nikowych bioceno- jakości, to w drugim przypadku wyraz
ne jest np.
rozróżnienie pomiędzy Gammarus fossarum
zy danego biotopu. Zasadę tą wykorzystaliśmy w
(wskaz
nik saprobiontyczny 1,3) a Gammarus
przedstawionym tutaj sposobie postępowania.
roeseli (wskaz
nik saprobiontyczny 2,3 wg Meyera
wzgl. 2,0 wg LAWA) (na podst. listy gatunków
Wykorzystanie biowskaz
ników dla potrzeb
makro-organizmów do ustalania klasy jakości
szkolnych analiz wód:
Nie należy pomijać faktu, iż praca ze wskaz
nika- wód Nad-renii - Północnej Westfalii, wg Zelinka i
Marvan, 1961).
mi przy odpowiednio wyższych wymaganiach
Biologiczna ocena jakości wód
Konieczność ścisłości relatywizuje się jednak w żyjące w badanych wodach powierzchniowych
naszym przykładzie  Gammarus przez to, że w przez dłuższy okres czasu. Z reguły nie dają się
różnych regionach Niemiec korzysta się z róż- one usunąć ze swego biotopu w wyniku jedno-
nych charakterystyk jakości wód i że w związku z razowego lub krótkotrwałego zanieczyszczenia.
tym przy wykorzystaniu pewnego określonego Zasada badań dopuszcza także ustalenie
gatunku wskaz
nika mogą się pojawiać różnice o  wartości przeciętnej (H�tter, 1984). Przy tym już
pół stopnia jakości: i tak w wynikach badań wód pojedyncze badanie może bardzo szybko dać
Badenii Wirtembergii Gammarusa roeseli znajdu- nam wartość przeciętną. Krótkotrwałe pogorsze-
jemy w wodzie II. klasy, zaś Gammarusa pulex nia warunków życia, które można dokładnie
nawet w wodzie o II-III klasie jakości. Związki stwierdzić za pomocą chemicznej analizy wody,
Strażników Wód opowiadają się w ramach badań mogą więc tą metodą (przy niewielu pobranych
jakości za jedną do dwóch analiz biologicznych próbkach) zostać zidentyfikowane nie jako zakłó-
na rok, na każde stanowisko pomiarowe. Jedno z cenie ograniczone czasowo. W takim przypadku
badań przypadałoby przy tym na miesiące od analiza biologiczna stwierdzająca krótkotrwałą
kwietnia do czerwca (drugie zaś na miesiące zmianę środowiska nie może wprowadzić bada-
póz
niejsze). Dodatkowo zaleca się ustalanie cza w błąd co do przeciętnych,  normalnych wa-
 chemicznych parametrów pomocniczych (tlen, runków w odnośnym biotopie.
wartość BZT i amonu; Meyer, D. i Schmidt, D.:,
1987). Również szkolna analityka wód mogłaby
być zorientowana wg porządku czasowego. Do
Tab. 2 Porównanie wskaz
nika saprobiontyczny (SI)/ wskaz
-
koncepcji długoterminowego badania danych po-
nika chemicznego (CI) w dziewięciu płynących
miarowych w ramach opieki nad wodami po-
wodach powierzchniowych w okolicach Hanoweru;
wierzch. w dzielnicy (rejonie miasta) lub w regio-
wartości przeciętne po 6 (+ wzgl. 5 miesiącach); (na
nie (województwie) powinno należeć również wy-
podst: Meyer, D. i Schmidt, D., 1987)
korzystanie komputera z odpowiednim oprogra-
mowaniem (np.  Atlas środowiska wodnego ,
FWU - Monachium), używanego i rozwijanego
przez wszystkich biorących udział w projekcie.
Znaczenie i granice użycia wskaz
ników biologicz-
nych w ramach makroskopowej analizy wód:
Obciążenia antropogeniczne są również stwier-
dzane za pomocą metod fizyko-chemicznych
(patrz m. in. Graffitti, 1994). Z jednej strony dzięki
nim są wprawdzie możliwe dokładniejsze po-
miary ilościowe poszczególnych komponentów
imisyjnych w określonym czasie, z drugiej strony
jednaknie można za ich pomocą stwierdzić szkód
wyrządzonych poszczególnym organizmom wzgl.
zakłóceń w kompleksowym systemie wzajem-
nych powiązań poszczególnych ogniw sieci
pokarmowych na przestrzeni określonego czasu
(na podst. Lammert, 1988). Chemiczna analiza
wody jest nieodzowna tam, gdzie musimy ustalić
rodzaj substancji zanieczyszczającej wzgl. skład i
stężenie danej substancji jak i miejsce dopro-
wadzenia szkodliwej substancji. Metoda bio-
wskaz
ników może być jedynie uzupełniona anali-
zami fizyko-chemicznymi, ale nie można jej nimi
całkowicie zastąpić.
Można to uzasadnić głównie tym, że w analizie
biologicznej obserwuje się osobniki biocenozy,
Biologiczna ocena jakości wód
W obszernym badaniu porównawczym dolnosak- Dodatkowe wiadomości dot. analityki wód za po-
sońskich wód płynących Meyer i Schmidt (1987) mocą biowskaz
ników
udowodnili dla wszystkich klas jakości (I do IV), Oceny jakości wód powierzchniowych za pomocą
że wskaz
nik chemiczny (CI) podlega wyraz
nie wskaz
ników saprobiontycznych można w sen-
większym wahaniom niż wskaz
nik saprobiontycz- sowny sposób połączyć z pomiarami zaw. O2,
ny. W wyniku analiz biologicznych pod względem zużycia O2 w ciągu 2 dni, oraz wartością BZT5
wskaz
nika saprobiontycznego 98% uzyskało (patrz tabela 3). Taka forma skorelowania
 przeciętną jakość , zaś w wyniku analizy różnych metod doświadczalnych, jaką zapropo-
chemicznej wg BACHA było to jedynie 66%. nowali np. Liebmann (1969) i Hamm (1968), po
Badacze przeprowadzali w tym ciągu badań od pierwsze zwiększa dokładnośćbadań, zaś po
kwietnia do września comiesięczną analizę drugie uzupełnia metodę biologiczną przy rezyg-
biologiczną oraz fizyko-chemiczną. W tabeli 2 nacji z nakładochłonnych metod fizyko-chemicz-
widać jednak wyraz
nie, że rezultaty obydwu nej metody oceny jakości wód wg np. BACHA i
analiz leżą mimo to względnie blisko siebie. G.R.E.E.N. Porównania z innymi próbami stwo-
Obydwie metody okazują się więc niezależnie od rzenia korelacji pomiędzy stopniem saprobion-
siebie fachowymi metodami oceny jakości wód. tycznym a np. wartościami BZT wskazują jednak
Metoda biologiczna jest tak atrakcyjna jeśli na trudności ze sformułowaniem uogólnień (patrz
chodzi o jej wykorzystanie w szkole, między m. in. Leithe, 1975).
innymi dlatego, że jest ona o wiele tańsza i Koszty potrzebnego zestawu do badań
szybsza. Z kolei do ustalenia CI koniecznych jest zawartości tlenu są relatywnie niskie.
co najmniej 6 pomiarów.
ZESTAWIENIE STOPNI JAKOŚCI, SAPROBII I WARUNKÓW TLENOWYCH W WODACH
PA
YN
CYCH
Tabela 3.: Wskaz
niki saprobiontyczne i zawartość tlenu w wodach płynących (w szczególności wg tzw.
 Metody monachijskiej na podst. Liebmann, 1969 i Hamm, 1968 prócz wskaz
ników saprobiontycznych
uwzględniono również inne dane, takie jak wartość BZT, zawartość O2 i toksyczność; cyfry rzym.:
stopnie jakości; cyfry arab.: odnośne wskaz
niki saprobiontyczne; przesycenia tlenem uwzględnione w
kolumnie 2b; na podst. Besch, 1984).
Kolumna 1 2a 2b 3 4 5
Klasa jakości Zawartość O2 Zużycie O2 BZT5
(stopnie (w ciągu 48 godzin)
sapro-
biontyczne) w mg/l przy w % do w % do w mg/l przy w % w mg/l przy
20oC i 760 wartości wartości 20oC 20oC
to-rach pełne-go pełne-go
nasycenia nasycenia
I (1,0) 8,45 - 8,84 95 - 100 100 - 103 0,0 - 0,3 0 - 5 0,0 - 0,5
I-II (1,5) 7,5 - 8,45 85 - 95 103 - 110 0,3 - 1,1 5 - 10 0,5 - 2,0
II (2,0) 6,2 - 7,5 70 - 85 110 - 125 1,1 - 2,2 10 - 20 2,0 - 4,0
II-III (2,5) 4,4 - 6,2 50 - 70 125 - 150 2,2 - 3,8 20 - 40 4,0 - 7,0
III (3,0) 2,2 - 4,4 25 - 50 150 - 200 3,8 - 7,0 40 - 70 7,0 - 13,0
III-IV (3,5) 0,9 - 2,2 10 - 25 200 7,0 - 12,0 70 - 95 13,0 - 22,0
IV (4,0) 0 - 0,9 ew. 10 12,0 95 22,0
H2S
Biologiczna ocena jakości wód
4. METODY BIOLOGICZNYCH BADAC
WÓD 1. w doświadczeniach laboratoryjnych badamy
reakcję możliwych gatunków wskaz
nikowych
PA
YN
CYCH ORAZ WZORCOWANIE
na ścieki wzgl. określone substancje zawarte
W Europie środkowej gęstość zaludnienia jest
w ściekach uwzględniając naturalne warunki
relatywnie bardzo wysoka. Odpowiednio wysokie
rozkładu tych substancji,
jest więc również obciążenie wód substancjami
2. na podstawie wyników badań w terenie
organicznymi.
ustalamy, w jaki sposób stopnie saprobion-
Już na początku tego stulecia Kolkwitz i Marsson
tyczne i stopnie jakości korelują z innymi
(1902, 1908 i 1909; poprawione przez Kollwitza,
danymi (biochemicznymi, chemicznymi i toksy-
1950) przedstawili opis różnych stref saprobion-
kologicznymi) (gatunki i biocenozy),
tycznych, tworząc podstawy klasyfikacji wód
płynących za pomocą organizmów wskaz
niko- 3. na podstawie badań statystycznych ustalamy
rozpowszechnienie poszczególnych gatunków
wych. Obecnie istnieje cała gama biologicznych
wskaz
nikowych w spektrum systemu
metod badawczych, mających swe z
ródła w
saprobiontycznego.
pracach Kolkwitza i Marssona. Kolejne wersje
różnią się wykorzystywaną listą gatunków,
W Klasyfikacji jakości metodami biologicznymi
formułą wskaz
nika saprobiontycznego wzgl.
dużą rolę odgrywa szereg gatunków owadów. W
klasy jakości oraz odwzorowaniem graficznym.
trakcie wiosny i lata, w wyniku metamorfozy larw
Najbardziej eksponowane miejsce zajmuje przy
owadów w uskrzydlone, dorosłe osobniki -  całe
tym lista gatunków. Podczas gdy Kolkwitz i
gatunki owadów opuszczają wodę (Meyer, D. m.
Marsson wyszli od ok. 700  form przewodnich
in., 1987). Ponieważ póz
niej nie można stwier-
saprobiontów (1908 i 1909), wraz z praktycznym
dzić lub zidentyfikować jajeczek lub młodych larw
zastosowaniem listy szybko stało się jasne,  że
tych gatunków, w tym czasie odpadają one
tylko grupa specjalistów może dysponować tak
zupełnie przy określaniu saprobiontyczności.
wieloma dokładnymi, fachowymi wiadomościami
Można z tego właściwie wywnioskować, że albo
z zakresu taksonomii (Besch, W.K., 1984).
odnośne gatunki owadów można sobie
Obecne metody, stworzone na podstawie prac
oszczędzić w badaniach przeprowadzanych w
Kolkwitza i Marssona, charakteryzuje po
tym okresie, bądz
też iż nie należy wcale
pierwsze znacznie krótsza lista gatunków, a po
przeprowadzać badań w tej fazie.Możliwe
drugie, przynajmniej częściowa rezygnacja z
ujemne wpływy na metodę badań okazują się
określania gatunków.
jednak przy bliższych oględzinach gatunków
To, co jest ważne w przypadku uznanych i
owadów mało znaczące: wymienieni
oficjalnych państwowych metod badań, musi
przedstawiciele świata owadów odnoszą się z
również obowiązywać w znacznej mierze w
reguły do niskich klas jakości, w których
przypadku pracy pedagogicznej w ramach nauki
rozpiętość gatunków jest z kolei tak duża, że w
o środowisku w szkołach.
wyniku pominięcia określonych form, cały
Zbyt pracochłonne metody badań wcześnie
rachunek nie traci na wartości.
przeciążają możliwości i cierpliwość uczniów.
 To biocenoza a nie pojedynczy osobnik określa
Skutkiem tego może być frustracja. Radość z
pracy, wyczulenie na problemy ekologiczne jak i klasę jakości (Meyer, D. m. in., 1987).
wspieranie gotowości działania w sensie
podejmowania samodzielnych kroków w celu 5. METODA MAKROSKOPOWO - BIOLO-
polepszenia warunków środowiska stoją wyżej w GICZNEGO BADANIA WÓD STOJ
CYCH
hierarchii niż uzyskanie pewnego pod względem
Określanie stopni troficznych:
naukowym rezultatu badań. Z takiego stanu
Aby sklasyfikować wody powierzchniowe, ko-
rzeczy i z chrakteru zajęć w różnych klasach
nieczne są relatywnie pracochłonne badania w
wynikają różne metody przedstawione w części
różnych obszarach masy wodnej zgodnie z
praktycznej.
kryteriami fizyko-chemicznymi i biologicznymi.
Wzorcowanie:
Należą do nich również badania profilu głębino-
Wyliczenie poszczególnych wskaz
ników sapro- wego. Oprócz badań planktonu (gęstość, socjo-
biontycznych jest istotnym warunkiem wykorzy- logia) są to pomiary zawartości ważnych
stania metod szacunkowych. Można go dokonać
roślinnych substancji odżywczych azotu i
na różne sposoby (wg Besch, W.K., 1984):
fosforanów (czynniki minimum) jak również stę-
Biologiczna ocena jakości wód
żenia chlorofilu jako miary gęstości występowa- eutroficzne: 38 - 84�g/l P
nia glonów i potencjału wytwórczego, zawartości
silnie eutroficzne: 84-189�g/l P
tlenu, wartości pH oraz zdolności wiązania kwa-
(wyjątki do ok. 420�g/l P)
sów (system wapń - kwas węglowy).
politroficzne wzgl.
Obecnie nie istnieje w Niemczech jednolita meto-
hipertroficzne: >420�g/l P
da szacunkowa LAWA. Trwają jednak prace nad
Wskazówka: zgodnie z niniejszym skale wartości
standaryzacją (Roch, 11/1995). Urząd ds. środo-
nakładają się pomiędzy stopniami mezotroficz-
wiska naturalnego w Hamburgu upatruje sens
nym a eutroficznym. Efektywnej oceny należy tu
klasyfikacji wód stojących w obserwacji czaso-
dokonać na podstawie innych czynników
wych zmian wód (starzenie się jezior). Zgodnie
pomiarowych (np. O2). (Meyer, D.: 1996)
ze stanowiskiem przyjętym przez LAWA koniecz-
ne metody badań mające służyć bezpośrednie-
Wykorzystanie strefy brzegowej wód stojących
mu pomiarowi zdolności wytwórczej wymagają
dla potrzeb zajęć:
niepomiernych nakładów środków i z tego wzglę-
Wraz z wprowadzeniem parametrów pomiaro-
du, tylko z powodu kosztów, rezygnuje się z nich
wych BACH na początku lat 80-tych praca na
w planach rutynowego państwowego nadzoru
zajęciach biologii i nauki o środowisku zostały
nad jeziorami. Jednak również ustalanie para-
znacznie wzbogacone. Obok zwykłych biologicz-
metrów w różnych obszarach powierzchniowego
nych metod pomiarowych na podstawie systemu
zbiornika wód stojących metodami pośrednimi,
saprobiontów do dyspozycji nauczycieli oddano
określającymi stopień trofizmu, jest w porów-
praktyczną alternatywę w postaci metody badań
naniu z metodami określania jakości wód płyną-
jakości wód płynących za pomocą ustalenia i
cych relatywnie trudne i kosztowne.
oszacowania 8 parametrów fizyko-chemicznych.
H�tter (1990) rozróżnia przykładowo 4 stopnie
Wraz z wprowadzeniem parametrów G.R.E.E.N.
troficzne (wykorzystywana wcześniej trójstopnio-
oraz metod oceny wspieranej komputerowo
wość systemu troficznego nie jest już używana w
( Atlas środowiska wodnego /FWU - Monach-
fachowych kręgach) w zależności od zawartości
ium), oraz możliwym w związku z tym osieciowa-
fosforanów i fosforu. Zgodnie z tym, otrzymujemy
niem stanowisk pracy i leżącej u podstaw filozofii
następujące 4 stopnie troficzne dla jezior:
G.R.E.E.N. idei zajęć zintegrowanych, zoriento-
(w nawiasach podano dodatkowo odnośne dane
wanych na działanie i realizację projektów w
na podst. Klee wzgl. OECD; wg Meyer, 11/1995)
zakresie nauki o środowisku krąg zaintereso-
1. Jeziora ultra-oligotroficzne do oligotroficznych:
wanych uległ znacznemu poszerzeniu.
< 8�g/l P (Klee i OECD: " 8�g/l P dla jezior
Ponieważ niniejsze metody badań służących
oligotroficznych)
ustaleniu jakości wody spełniają niewątpliwie wy-
2. Jeziora oligotroficzne do mezotroficznych:
magania znacznie wyższe od szkolnych (stano-
8-18�g/l P (" 26,7�g/l P dla jezior mezotro- wiska państwowe Również wykorzystują system
ficznych) BACH wzgl. saprobiontyczny do ustalania wskaz
-
3. Jeziora mezotroficzne do eutroficznych: ników jakości), ze strony specjalistów nie ma
18-84�g/l P (" 84,4�g/l P dla jezior eutroficz- zastrzeżeń.
Z moich doświadczeń w kształceniu nauczycieli
nych)
wiadomo mi jednak, że wielu kolegów przeniosło
4. Jeziora hipertroficzne:
zwykłe metody badań wód płynących również na
> 84�g/l P (ok. 750-1200�g/l P dla jezior hi-
pomiary i charakterystyki wód stojących. Stało się
perpertroficznych)
tak na pewno głównie tam, gdzie z braku odpo-
Meyer (11/1995) dodaje do tych czterech stopni
wiednich wód płynących adekwatny zastępnik
troficznych jeszcze jeden. Upraszczając obszar
stanowiły blisko położone jeziora. Istnieją po
eutroficzny dzieli on na eutroficzny i silnie eutro-
temu z pewnością powody, możliwe do
ficzny (patrz również 6.4). Korzysta przy tym w
zrealizowania w sensie dydaktycznej redukcji
dużej mierze z wart. fosforanów wg Klee i OECD:
wymagań przedmiotowych. Warunkiem tego jest
Klasyfikacja jezior ze względu na zawartość
jednak w każdym razie wskazanie związanych z
fosforanów i fosforu:
tym uproszczeń i problemów. I tak np. na podsta-
oligotroficzne: 5 - 14�g/l P
wie badań w strefie brzegowej jeziora o
mezotroficzne: 14,0 - 49�g/l P
sezonowym ułożeniu warstwowym masy wodnej
Biologiczna ocena jakości wód
nie można stwierdzić stopnia troficznego dla ca- Zastosowanie systemu saprobiontów dla badań
łego jeziora.  W przypadku wód stojących możli- wód stojących:
we jest, że na powierzchni znajdą się organizmy Wg Liebmanna (1962) limnologia i biologia ście-
preferujące wody o dobrej jakości, zaś na dnie ków podchodzą w różny sposób do stopni tro-
ficznych wzgl. saprobiontycznych, a z kolei on
tylko  brudasy , gdyż woda jest tam uboga w tlen
sam  nie widzi żadnych różnic pomiędzy wodami
lub całkowicie go pozbawiona (Meyer, 1995).
płynącymi a stojącymi (Meyer, D. 1995) oraz po-
Z tego względu w takich wodach znajdujemy
między zasiedlającymi je biocenozami.  Przy tym
obok polisaprobiontycznych form przewodnich
pośród gatunków wód stojących znajdujemy
formy oligosaprobiontyczne (Butkay, M., 1992). Z
wiele saprobiontów, przyporządkowanych do
kolei w przypadku bardzo płytkich wód stojących
stopni troficznych tak samo, jak w przypadku klas
ocena jakości w strefie brzegowej może w
jakości wód płynących . Nie dziwi to o tyle, o ile w
ograniczony sposób świadczyć o stanie całej
wielu innych publikacjach opisywane są  płynne
masy wodnej.
Zrozumiałe jest więc zainteresowanie jakim cie- przejścia (Brehm i Meijering, 1982) pomiędzy
wodami płynącymi a stojącymi. Dlaczego więc
szy się w ramach szkolnej nauki o środowisku
równie ogólnie różnice pomiędzy organizmami
wykorzystanie porównywalnych do badań wód
wód płynących a jezior miałyby być przykładowo
płynących możliwości oceny jakości wód. Nie
większe niż pomiędzy regionami z
ródłowym i
wymaga ono żadnego innego uzasadnienia.
ujściowym dużych rzek w porównaniu do rowów
Nie do obejścia jest jednak przy tym konieczność
wschodniej Fryzji, które zgodnie z definicją
ograniczenia się do tego, co wykonalne w
należy traktować jak wody płynące?
warunkach szkolnych, przy jednoczesnym
Główne pytania, na jakie należy odpowiedzieć,
sprostaniu wymaganiom fachowym.
aby móc przenieść system saprobiontów na
W przypadku badań wód stojących, których
badania wód stojących, to:
celem jest określenie ich jakości należy się w
Czy także w wodach stojących można znalez
ć te
głównej mierze skoncentrować na pomiarach i
same organizmy wskaz
nikowe (aż po ustalenie
badaniach w strefie brzegowej i zgodnie z tym
gatunku)?
ograniczyć ocenę jakości wód wyłącznie do tego
Czy dysponujemy solidną bazą danych dot.
obszaru. Dotyczy to zarówno fizyko-chemicznych
możliwych badań porównawczych?
jak i biologicznych metod badań.
Czy leżące u podstaw badań porównawczych
Podczas pracy z uczniami badania w obszarze
metody są ogólnie uznane i sprawdzone w
brzegowym są najłatwiejsze do zorganizowania,
praktyce?
a makroskopijna flora i fauna są szczególnie
Zacznijmy od ostatniego pytania. Makroskopowo-
bogate i relatywnie łatwe do zbadania.
biologiczna metoda terenowa oceny jakości wód
Szczegółowe badanie jeziora, przykładowo na
płynących (Meyer, 1990) jest - nawet w
podst. wielu parametrów fizyko-chemicznych i
 odchudzonym wariancie z 46 wskaz
nikami -
biologicznych w różnych obszarach i w różnym
uznanym i sprawdzonym w praktyce (w Dolnej
czasie, którego celem jest ambitna ocena jakości
Saksonii) systemem. Korzysta z niego m. in.
całej masy wodnej z reguły nie jest możliwe do
Zespół Roboczy Limnologia i Ochrona Wód
zrealizowania w ramach normalnych zajęć.
(ALG). Jako metodę porównawczą wykorzystuje
Tak więc ograniczymy się tutaj do biologicznego
się fizyko-chemiczną procedurę dla celów
badania wód stojących w strefie brzegowej.
ustalenia stopnia troficznego wód stojących wg
Aby móc przy tym pracować z organizmami
Klee (1991) oraz wg OECD (1984). Wybrany
wskaz
nikowymi dla wód płynących, konieczne
sposób postępowania jest uzasadniony, a
jest po pierwsze,
porównanie parametrów fizyko-chemicznych z
- sprawdzenie możliwości przeniesienia syste-
biologicznymi adekwatne. I tak np. również w
mu saprobiontów na wody stojące,
przypadku tzw.  Metody monachijskiej określa-
- wyszukanie podobieństw w biotopach i doko-
nia jakości wód płynących (Liebmann, 1969,
nanie przy tym badań porównawczych oby-
Hamm, 1968) do oceny wykorzystuje się
dwu obszarów
wszystkie istotne, dostępne parametry (zawar-
- dokonanie zestawienia zwykłych systemów
tość O2 w wodzie, zużycie O2, wartość BZT,
troficznych dla wód stojących z systemem sa-
toksyczność, wskaz
nik saprobiontyczny).
probiontów wód płynących.
Biologiczna ocena jakości wód
Baza danych, na której opiera się przeniesienie nia z zakresu biologii ścieków - oligosaprobion-
postępowania ze wskaz
nikami saprobiontyczny- tyczny (oligos = mało) i polisaprobiontyczny (poly
mi, jest w rzeczywistości jeszcze dosyć niewielka. = wiele) znajdują sensowne odpowiedniki w cha-
Prócz tego sprawdzono ją wyłącznie w północ- rakterystykach limnologicznych - oligotroficzny i
nych Niemczech na jeziorach, jeziorach żwiro- politroficzny. Z kolei jednak limnologiczne okreś-
wych i w zbiornikach zbierających nadmiar opa- lenie Eutroficzny (eu = dobry) nie pokrywa się z
dów. Wody te pod względem jakości lokują się żadnym specjalnym stopniem saprobiontycznym
pomiędzy kategoriami eutroficzne a silnie eutro- z biologii ścieków.
ficzne. W każdym bądz
razie wszystkie orga- Podczas gdy limnolog używał w czasach wpro-
nizmy wskaz
nikowe wykorzystane w systemie wadzenia trójstopniowego systemu troficznego
MEYERA znaleziono również w badanych wo- określenia ,eutroficzny do oznaczenia wód
bogatych w substancje odżywcze, a co za tym
dach stojących.
idzie, także w różne gatunki, biolog ścieków
interesuje się naturalnie głównie tym, aby w celu
Ocena danych ALG dot. wód stojących:
oznaczenia stopnia zanieczyszczenia opisać
Bezpośrednia strefa brzegowa wód płynących ze
różne stopnie rozkładu substancji organicznej. W
swą pełną gamą form jest najbardziej zbliżona do
zależności od stopnia eutrofizacji można na tym
obszaru wód płytkich jeziora lub do jego stref
obszarze wyróżnić różnorakie odcinki.
przybojowych.
Od dłuższego czasu mamy już pomiędzy stre-
Mając na celu sporządzenie porównywalnej do
fami oligotroficzną a eutroficzną dodatkową
systemu saprobiontów listy do badań regionu
strefę - mezotroficzną, charakteryzującą się
brzegowego wód stojących i do określania
mniejszym obciążeniem substancjami odżyw-
odnośnego stopnia troficznego, na moją prośbę i
czymi. Ponieważ jednak pomiędzy wodą stojącą
mimo początkowego sceptycyzmu Detlef Meyer
podjął się w 1995 roku próby oceny przedłożo- o znacznej wzgl. dużej zawartości substancji od-
żywczych istnieje wyraz
na różnica, Meyer (1996)
nych mu danych ALG zgodnie z Listą Meyera
oraz porównania ich z procedurami fizyko-che- zaleca podzielenie pozostałego obszaru eutro-
ficznego na eutroficzny (= znaczna zawartość
micznymi do określania stopni troficznych wg
substancji odżywczych) i silnie eutroficzny (=
Klee i OECD (warunek: zmodyfikowany podział
na stopnie troficzne). duża zawartość substancji odżywczych).
Rezultat: Z 24 zbadanych wód stojących, aż w Tym samym osiągamy, podjętą już zasadniczo
przez Liebmanna, porównywalność oceny troficz-
przypadku 19 wód ocenionych obiema metodami
nej i saprobiontycznej dzięki wprowadzeniu
zaistniała godna uwagi kongruencja rezultatów
dwóch stopni troficznych (mezotroficznego i silnie
(=79,2%). Tylko w przypadku 5 zbiorników
eutroficznego). Dla celów zestawienia wskaz
nika
poszczególne wyniki różniły się o jeden stopień
saprobiontycznego (SI) z opisanymi stopniami
troficzny (przy czym w jednym przypadku wynik
troficznymi otrzymujemy więc wg Meyera nastę-
różnił się od  właściwego stopnia troficznego
pujący podział:
tylko o 1/100; (Meyer, 1996).
Meyer wskazuje na to, że sporne w pięciu przy-
padkach oceny metodą biologiczną można było
od razu skorygować dokonując dodatkowo tylko
SI Stopień troficzny
określenia przejrzystości.
Wniosek: Rezultat tego badania stanowi zachętę
1,0 - 1,5 oligotroficzny
do wykorzystania organizmów wskaz
nikowych w
1,5 - 2,0 mezotroficzny
ocenie wód również dla wód stojących. Wg
2,0 - 2,7 eutroficzny
Meyera metoda ta  jest użyteczna choćby i
2,7 - 3,2 silnie eutroficzny
dlatego, że przybliża uczniom również wody sto-
3,2 - 4,0 (hipertroficzny)
jące i żyjące w nich bogactwo form .
Zestawienie stopni troficznych ze stopniami sa-
probiontycznymi:
Przy porównaniu obydwu stopni jakości, określe-
Biologiczna ocena jakości wód
CZ
ŚĆ PRAKTYCZNA
6. MAKROSKOPOWO - BIOLOGICZNE BA- Metody określania jakości wód należy zasad-
niczo wprowadzać do programu pierwszych klas
DANIA WÓD PA
YN
CYCH I STREFY
szkół średnich, można je jednak wykorzystać w
BRZEGOWEJ WÓD STOJ
CYCH
dalszych klasach.
System Meyera stawia użytkownika wobec wy-
Przedstawimy tutaj dwie metody badań, zapro-
raz
nie wyższych wymagań, przy czym jest to
jektowane by sprostać bardzo różnym wymaga-
również metoda terenowa, do której użycia w
niom i przenaczone dla różnych grup adresatów:
każdym wypadku wystarcza lupa o 10-krotnym
są to metody Xylandera/Naglschmida (1985)
powiększeniu. Lista w sumie 46 gatunków
oraz Meyera (1990).
wskaz
nikowych (wydawca rozpowszechnia rów-
nolegle do niej listę 78 wskaz
ników, dla użyt-
kowników  dysponujących większą wiedzą )
6.1. Dwie różne metody badań na potrzeby
stanowi wg mnie optimum pod względem
zajęć szkolnych
wymagań stawianych  początkującym badaczom
i pod względem wiedzy jaką dysponują w ramach
System Xylandera / Naglschmida wykorzystuje
nauki o środowisku uczniowie niższych klas szkół
wyłącznie wyższe kategorie systematyczne
ogólnokształcących. Lista saprobiontów opiera
(taksy).
się w dużej mierze na obowiązującej Urzędy ds.
W przypadku znalezionych grup zwierząt będzie-
Gospodarki Wodnej liście Międzylandowego
my rozróżniać wyłącznie na podstawie dysjunk-
Zespołu Roboczego ds. Wód (LAWA). Zgodnie z
tywnej liczby form. Z rezygnacją z niższych jed-
nią  80% porównywalnych wskaz
ników jest
nostek taksonomicznych wiąże się oczywiście
opatrzonych tym samym, a przynajmniej prawie
niższy poziom wymagań fachowych. Doświad-
tym samym wskaz
nikiem saprobiontycznym.
czenia z tą metodą pokazują jednak, że rezultaty
(Meyer, D., 1990).
oceny jakości są porównywalnie dobre.
Metoda oceny jest wprowadzana z reguły w póz
-
Zaletami tej metody są:
niejszych klasach szkół średnich. Decyzja co do
tego zależy od składu grupy badawczej / uczniów
- liczba organizmów nie jest zbyt wysoka,
oraz od ilości czasu jaką nauczyciel ma do dys-
- badanie zajmuje mniej czasu,
pozycji w ramach wszystkich badań wód.
- także nauczyciele i uczniowie nie mający
Niemała część 46 wskaz
ników o bardzo niskiej
wcześniej do czynienia z podobnymi metoda-
wartości saprobiontycznej będzie stosowana
mi oceny dobrze sobie z nią radzą i osiągają z
rzadko lub wcale ze względu na cechy wielu
reguły prawidłowe wyniki.
wód. Dotyczy to w sposób szczególny wielu wód
stojących. Dlatego też lista Meyera relatywizuje
się przy bliższym zapoznaniu sama.
Metoda Xylandera / Naglschmida jest od lat
częścią składową oprogramowania FWU  Atlas
6.2. Przedstawienie form zwierzęcych spełnia-
środowiska wodnego , zaprojektowanego spec-
jących funkcje wskaz
ników
jalnie na potrzeby szkół i udostępnianego po-
W tabeli 4 ukazano przykładowo wykorzysty-
przez kuratoria na podstawie licencji wszystkim
wane w obydwu systemach formy wskaz
ników.
szkołom w Niemczech.
Biologiczna ocena jakości wód
Tabela 4: Formy wskaz
ników dla makroskopowo-biologicznychocen jakości wód (rysunki wg: Baur,
1980 i Meyer, 1990)
(przykłady często występujących form różnych grup, uporządkowane alfabetycznie)
RÓWNONOGI / Skorupiaki
Ośliczek (15 mm)
PIJAWKI / Pierścienice
Erpobdella octoculata (60 mm)
Wielka pijawka ślimakowa (30 mm)
LARWY J
TEK / Owady
Płaska larwa jętki (8 - 15 mm) Okrągła larwa jętki (15 - 23 mm)
OBUNOGI / Skorupiaki
Kiełż zdrojowy (15 - 20 mm)
CHRZ
SZCZE / LARWY /Owady (tutaj: nie jako właściwy wskaz
nik - ważne tylko dla liczby form
(Xylander))
Chrząszcz tęgoryjec i jego larwa
Biologiczna ocena jakości wód
LARWY CHRUŚCIKÓW / Owady
Larwa chruścika z domkiem (10 - 20 mm) Larwa chruścika bez domku (10 - 20 mm)
MAA
ŻE / Mięczaki
Groszówka (10 mm) Groszówkowate
ŚLIMAKI / Mięczaki
Przytulik strumieniowy (5 - 6 mm)
Błotniarka stawowa (50 - 60 mm)
Zatoczek (10 mm)
LARWY WIDELNIC / Owady
Larwa widelnicy (7 - 10 mm)
Biologiczna ocena jakości wód
WIRKI / Płazińce
Wirek szary (25 mm) Wirek biały
ROZTOCZA / Pajęczaki (tutaj: nie jako właściwy wskaz
nik - ważne tylko dla liczby form (Xylander))
SK
POSZCZETY / Pierścienice
Wężyk stawowy (20 mm) Rurecznik (80 mm)
LARWY MUCHÓWEK / Owady
Larwa (10 mm) i poczwarka komara (6 - 8 mm)
Larwa gnojki (60 mm)
Larwa lwinki (40 - 50 mm)
Larwa ochotki (10 - 20 mm)
Biologiczna ocena jakości wód
6.3 Metoda badań wg Xylandera / Nagl- 5. Ocena
schmida Dokonujemy jej wypełniając formularz oceny
(6.3.3.). Chronologiczną listę grup zwierząt
6.3.1 Opis postępowania
poczynając od larw widelnicowatych a kończąc
na rureczniku sporządzamy wg rosnącej wartości
1. Połów / ewidencja organizmów
saprobiontycznej *).
Na stanowisku badawczym badane są wszystkie
- Znalezione grupy zwierząt zaznaczamy krzy-
dostępne substraty (woda, kamienie, rośliny, ga-
żykiem w pierwszej kolumnie,
łęzie w wodzie, dno) w swym udziale w całkowi-
- liczbę możliwych do rozróżnienia form w ra-
tym substracie, a mianowicie poprzez:
mach grup zwierząt nanosimy w 2 kolumnie,
- wybieranie z wody i spomiędzy roślin za po-
mocą sita o drobnych oczkach - odsiewanie - w otoczonych grubą linią okienkach nanosimy
całkowitą liczbę form po dodaniu wszystkich
zwierząt z podłoża i mułu dennego,
możliwych do rozróżnienia form,
- podnoszenie i odwracanie kamieni znajdują-
cych się na dnie i w strefie brzegowej, pobór - określenie klasy decydującej następuje na
podstawie liczby form najwyższej grupy
organizmów za pomocą szczypczyków lub
zwierząt (najniższa wartość saprobiontyczna,
pędzelka,
najwyższy krzyżyk w 1 kolumnie),
- zbieranie materiałów obrośniętych (gałęzie i
- Ocenę jakości kończy dolna część tabeli:
listowie)
- zbieranie roślin wodnych
W znalezionej klasie decydującej znaleziona
Zwierzęta zbieramy w wiadrze lub w dużych całkowita liczba form określa jakość danych wód.
jasnych lub przezroczystych pojemnikach plasti-
kowych. 6. Umieszczanie zwierząt z powrotem w ich
środowisku
2. Czas połowu / Stanowisko Najpóz
niej po dokonaniu oceny zwierzęta należy
Ok. 30 minut na wszystkie składniki substratu ra- umieścić z powrotem w biotopie.
zem.
*Wartość saprobiontyczna: podczas opisu orga-
3. Określanie gatunku nizmów wskaz
nikowych nie należy więcej
Zwierzęta przenosimy za pomocą pędzelka lub używać zgodnego z terminologią LAWA (= Mię-
szczypczyków ze stali sprężynowej do probówki dzylandowy Zespół Roboczy ds. Wód, DIN 38
z lupą lub na płaską, białą szalkę (plastikowa 410) pojęcia wskaz
nika saprobiontycznego, lecz
pokrywka z niską krawędzią).
terminu  wartość saprobiontyczna . Natomiast
Określenia dokonujemy za pomocą lupy.
pod pojęciem wskaz
nika saprobiontycznego na-
Klucz do określania gatunków wg Wassmanna /
leży rozumieć wartość określającą klasę jakości
Xylandera może stanowić pomoc dla początkują-
wody (suma całkowita: częstość całkowita =
cych badaczy, podobnie zresztą jak np.
wskaz
nik saprobiontyczny).
Przewodnik po kosmosie (Streble, H., 1982)
4. Zbieranie
Po oznaczeniu umieszczamy zwierzęta osobno
w specjalnych probówkach (dla celów ew. dal-
szych badań na miejscu lub w szkole).
Biologiczna ocena jakości wód
6.3.2 KLUCZ DO OKREŚLANIA GATUNKÓW MAKROSKOPIJNYCH GRUP ZWIERZ
T W WO-
DACH wg Wassmanna / Xylandera (na podst. Prigge, 1994)
strzałki tak
Zwierzęta posiadające odnóża oznaczają nie
więcej niż 4 pary odnóży? ciało spłaszczone bocznie? OBUNÓG
linia grzbietowa wygięta? 10 - 20 mm
ciało spłaszczone u dołu i OŚLICZEK
u góry 12 mm
4 pary odnóży ciało kuliste? ROZTOCZE
1 - 3 mm
3 cerci na tylnym cerci tylne LARWA WAŻKI
końcu odwłoku? spłaszczone? do 26 mm
cerci tylne LARWA J
TKI
nitkowate? 4 - 23 mm
2 cerci na tylnym LARWA WIDELNICY
końcu odwłoku? 5 - 30 mm
1 cerci na tylnym LARWA GNÓJKI
końcu odwłoku? 20 - 40 mm
z kokonem?
odwłok z białymi kępkami? LARWA CHRUŚ-
CIKA 4 - 40 mm
z podobnymi do odnóży
przesuwkami?
ze skrzydłami lub CHRZ
SZCZ
pokrywami skrzydeł? 1,5 - 40 mm
inne cechy LARWA CHRZ
SZCZA
3 - 20 mm
Zwierzęta pozbawione odnóży
z muszlą? muszla dwu MAA
Ż
-częściowa? 10 - 120 mm
muszla jedno- ŚLIMAK
częściowa? 5 - 60 mm
ciało silnie PA
AZINIEC
spłaszczone? 1 - 27 mm
z przyssawkami PIJAWKA
na obu końcach ciała? 4 - 150 mm
ze stopką i rzęskami ruchowymi?
LARWA KOMARA
z maczugowato zgrubiałym odwłokiem? 6 - 20 mm
bardzo długie, często RURECZNIK
czerwone? 50 - 85 mm
Biologiczna ocena jakości wód
6.3.3 TABELA USTALENIOWA DO OCENY ZNALEZIONYCH GRUP ZWIERZ
T
(Metoda Xylandera / Naglschmida)
Znaleziona grupa Możliwa do wyróżnie- Ocena
zwierząt nia liczba form
Liczba form Klasa decydująca
Grupa zwierząt 1 2 3 4
Larwa widelnicowa- 2 lub więcej A
tych 1 B
Larwa jętki 3 lub więcej B
2 (patrz chruścik) C
1 odpada
Larwa chruścika 4 lub więcej B
1 - 3 C
Obunóg 2 lub więcej C
1 odpada
D
Ośliczek D
Pijawka D
Rurecznik E
Małż
Ślimak
Płaziniec Bez wpływu na klasę decydującą
Larwa muchówki
Wodne roztocze
Chrząszcz lub lar-
wa chrząszcza
Całkowita liczba Klasa
form (CLF): decydująca
Całkowita 0 - 1 2 - 8 9 - 15 16 lub więcej
liczba
Klasa form
decydująca
A - II I - II I
B III II - III II I - II
C III - IV III II - III II
D IV III - IV III II - III
E IV IV III - IV III
Biologiczna ocena jakości wód
6.4 Metoda badań wg D. Meyera cjami - należy intensywniej zbadać inne charak-
Uwaga wstępna: terystyczne małe biotopy. Należy uważać na to,
by zebrane zostały tylko  organizmy trwale
Wprawdzie Meyer uważa, iż jego stosowana tutaj
metoda nadaje się tylko dla  początkujących ba- związane z miejscem lub z substratem .
daczy , jednak w porównaniu do metody badaw-
czej wg Xylandera / Naglschmida jest ona dużo 2. Czas połowu: ok. 10 minut na stanowisko
bardziej skomplikowana.
Definicja formy wskaz
nikowej jako gatunku (z 3. Określanie gatunku
reguły) i kompleksowość metody określania cha- Zwierzęta przenosimy za pomocą pędzelka lub
rakteryzują się zgodnie z moim doświadczeniem szczypczyków ze stali sprężynowej do probówki
optymalnymi wymaganiami, dostosowanymi do z lupą lub na płaską, białą szalkę (plastikowa
pracy z uczniami (również w niższych klasach). pokrywka z niską krawędzią).
Procedura jednoczy elementy klasycznej biolo- Określenia dokonujemy za pomocą lupy.
gicznej metody badań z charakterystycznymi ce-
chami skrupulatnej identyfikacji i porównywania z Do oznaczania służą:
aspektami ekologicznymi metody porównania - Lista 10 różnych form zwierzęcych zawierają-
krzyżowego. Taka  układankowa metoda wyklu- ca w sumie 46 organizmów,
czeń wykazuje pewne elementy zabawy, bardzo - Listy opisowe i oznaczeniowe poszczególnych
atrakcyjne nie tylko dla lubiących główkować, ale wskaz
ników (na podst. Meyera, zmienione),
i dla większości pozostałych uczniów. Pewność oraz
co do uzyskania w przypadku jej prawidłowego - dodatkowa bibliografia literatury pomocniczej
zastosowania niezawodnych wyników (w sensie (m. in. Engelhardt, W. 1985).
warunków określania jakości proponowanych
przez LAWA), może z pewnością jeszcze bar- 4. Zbieranie
dziej podwyższać atrakcyjność tej metody.
Po oznaczeniu umieszczamy zwierzęta osobno
Charakterystyka proponowanej metody pracy:
w specjalnych probówkach (dla celów ew. dal-
cierpliwe oznaczanie, porównywanie, rozważanie
szych badań na miejscu lub w szkole).
(ze zmieniającym się w wyniku powtórzeń kom-
ponentem doświadczenia) a w końcu decyzja (ze
5. Ocena
świadomością, że w zależności od okoliczności
Każdy wskaz
nik posiada określoną wartość
istnieje także możliwość pomyłki) mają bardzo
saprobiontyczną, którą należy odczytać z listy.
wysoką wartość w związku ze zorientowaniem na
Wartość częstości tego wskaz
nika jest wypro-
osiągnięcie celów dydaktycznych. Jest to  tre-
wadzana z liczby poszczególnych osobników
ning zasadniczych sposobów postępowania,
(wyliczana lub szacowana). Do ustalania wartości
nieodzownych do rozwiązywania kompleksowych
częstości wykorzystujemy tabelę 5.
zadań w przyszłości.
6.4.1 Opis postępowania
1. Połów / Ewidencja TABELA 5: Określanie wartości częstości
Reprezentatywne badanie należy przeprowadzić
Wartości częstości (cyf- Liczba osobników w ba-
w miejscu typowym dla ocenianego wycinka wód
ra liczebnościowa + li- danym biotopie
(DIN 1990). Do każdego badania pobieramy
czebność)
zwierzęta z 10 kamieni wielkości pięści (ew. z
1 = pojedynczy okaz Nie więcej niż 2 osob-
zanurzonych gałęzi, pni drzew etc.; przy pomocy
niki
pędzelka / szczypczyków), po czym 5 razy prze-
2 = niewiele 3 - 10 zwierząt
siewamy intensywnie za pomocą sita kuchen-
3 = niewiele / średnio 11 - 30 zwierząt
nego dostępne rośliny (np. moczarkę kanadyjs-
4 = średnio 31 - 60 zwierząt
ką; lub zastępczo: zanurzone w wodzie listowie) i
5 = średnio / dużo 61 - 100 zwierząt
jeszcze 5 razy pobraną część podłoża lub mułu
6 = dużo 101 - 150 zwierząt
dennego. Jeśli nie są dostępne wszystkie wymie-
7 = masowo ponad 150 zwierząt
nione substraty, to - zgodnie z łączącymi je rela-
Biologiczna ocena jakości wód
Po określeniu wartości częstości mnożymy ją Z uzyskanych rezultatów badań sporządzamy
przez odpowiednią wartość saprobiontyczną bio- przy pomocy formularza do ewidencji i oceny
wskaz
nika. Wynik stanowi suma pojedyncza. protokół który archiwizujemy w segregatorze
Dodanie wszystkich sum pojedynczych znalezio- wzgl. w szkole podliczamy i wprowadzamy do
nych biowskaz
ników daje sumę całkowitą. War- pamięci przy pomocy odpowiedniego oprogra-
tości częstości są również dodawane i dają częs- mowania komputerowego. Możliwości długoter-
minowego rejestrowania zmian na różnych odcin-
tość całkowitą.
W wyniku dzielenia sumy całkowitej sum poje- kach wód płynących i fascynujące aspekty doku-
mentacji graficznej mogą spowodować powstanie
dynczych przez częstość całkowitą otrzymujemy
trwałej więzi pomiędzy szkołą a np. pobliską
zaś w końcu wskaz
nik saprobiontyczny dla
rzeką, sięgającej daleko poza ramy czasowe
badanych wód. Z tabeli 6 możemy bezpośred-
kolejnych roczników (patronaty).
nio odczytać odpowiadającą mu wartość klasy ja-
kości.
6. Umieszczanie zwierząt z powrotem w ich
środowisku
Po dokonaniu oznaczenia zwierzęta trafiają
osobno do specjalnych probówek (dla
póz
niejszych badań / oceny). Najpóz
niej po
dokonaniu oceny zwierzęta należy umieścić z
powrotem w wodzie, w miejscu pobrania.
TABELA 6:
Przyporządkowanie wskaz
nika saprobiontyczne-
go do klasy jakości
Klasa jakości Wskaz
nik
saprobiontyczny
I 1,0 - < 1,5
I - II 1,5 - < 1,8
II 1,8 - < 2,3
II - III 2,3 - < 2,7
III 2,7 - < 3,2
III - IV 3,2 - < 3,5
IV 3,5 - < 4,0
Biologiczna ocena jakości wód
6.4.2 Formularz ewidencji i oceny badań
dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera
-- Strona 1 --
Nazwa rzeki (...):
Opis stanowiska pomiarowego (nazwa, położenie topograficzne / odległość od ujścia, długość rzeki /
wysokość w m ponad zerem wodowskazu w Amsterdamie):
Czas badania (data / godzina):
Pogoda:
Temperatura wody:
Prąd / turbulencje:
Proporcje substratów na brzegu i na dnie:
Charakterystyka strefy brzegowej:
Charakterystyka wody (zmącenie / barwa / zapach):
Inne uwagi:
Badacz / grupa badawcza:
Biologiczna ocena jakości wód
Formularz ewidencji i oceny badań
dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera
-- Strona 2 --
JEDNOSTKOWA WARTOŚĆ SAPROBIONTYCZNA (JWS), LICZBA (L), WARTOŚĆ CZ
STOŚCI
(WC), SUMA POJEDYNCZA (SP), CZ
STOŚĆ CAA
KOWITA (CC), CAA
KOWITY WSKAy
NIK
SAPROBIONTYCZNY (CWS), KLASA JAKOŚCI (KJ) ( ) zakreślić
WYŻSZE JEDNOST-
KI TAKSONOMICZ- ORGANIZMY WSKAy
NIKOWE (JWS) ( ) (L) (WC) (SP)
NE
WIRKI Polycelis felina / Crenobia alpina 1,0 ( ) - - -
(TURBELLARIA) Wypławek / Dugesia gonocephala 1,5 ( ) - - -
inne Planarie + Dendrocoelum l., każd. 2,2 ( ) - - -
SK
POSZCZETY czerwone rureczniki / Tubifex sp. 3,8 ( ) - - -
PIJAWKI Pospolita pijawka rybia / Piscicola geometra 2,0 ( ) - - -
(HIRUDINEA) wszystkie odlepki / rodz. Glossiphoniidae 2,5 ( ) - - -
Erpobdella octoculata 3,0 ( ) - - -
ŚLIMAKI Przytulik strumieniowy lub / Ancylus fluv. 1,8 ( ) - - -
(GASTROPODA) Błotniarka stawowa wielka / Lymnaea stagn. 1,9 ( ) - - -
Zatoczek rogowy / Planorbarius corneus 2,0 ( ) - - -
Zagrzebka pospolita / Bithynia tent. 2,3 ( ) - - -
wszystkie pozostałe ślimaki błotne / Lymnaeidae 2,5 ( ) - - -
MAA
ŻE Groszówka / Pisidium sp. 1,8 ( ) - - -
(BIVALVIA) Skójkowate / rodz. Unionidae 2,0 ( ) - - -
Racicznica zmienna / Dreissena polymorpha 2,2 ( ) - - -
Groszówkowate / Sphaerium sp. 2,5 ( ) - - -
OBUNOGI Kiełż zdrojowy / Gammarus fossarum 1,3 ( ) - - -
(AMPHIPODA) Kiełże / Gammarus (fossarum) pulex przy
a) przeważającej biocen. KJ < 1,6 1,6 ( ) - - -
b) w pozostałych biocenozach 2,0 ( ) - - -
(oprócz G. roeseli)
Obunogi rzeczne z kolczastym grzbietem (G. 2,3 ( ) - - -
roeseli)
RÓWNONOGI Ośliczki / Asellus aquaticus 3,0 ( ) - - -
(ISOPODA)
LARWY J
TKI Płaskie larwy bez ruchów własnych płatów skrze-
(EPHEMEROPTERA) lowych
a) z 2 nitkami ogonowymi / Epeorus sp. 1,0 ( ) - - -
b) z 3 nitkami ogonowymi / Rhotthrogena sp. 1,0 ( ) - - -
Płaskie larwy z własnymi ruchami płatów skrze-
lowych i 3 nitkami ogonowymi / Ecdyonurus sp. 1,5 ( ) - - -
Grube larwy, silnie owłosione i pokryte szlamem /
Ephemerella major 1,6 ( ) - - -
Okrągłe larwy o 7 parach  drzewkowatych a nie
 płatkowatych skrzeli / Habrophlebia sp. 1,6 ( ) - - -
Ryjące larwy, wielkości 15 - 23 mm,  piórkowate
skrzela na grzbiecie / Ephemera sp. 1,7 ( ) - - -
Okrągłe larwy, 5 - 9,5 mm, o 7 parach  jajowatych
płatów skrzelowych, częściowo podwójnych,
środkowa nitka ogonowa krótsza 2,0 ( ) - - -
Pozozstałe larwy tylko jako pomoc w decyzji za KJ
II, do ustalenia wartości granicznej pomiędzy II + II 2,0 ( ) - - -
- III.
SUMA POŚREDNIA: WC:......... / SP:..........
Biologiczna ocena jakości wód
Formularz ewidencji i oceny badań
dla makroskopowo - biologicznych badań wód płynących metodą Meyera
-- Strona 3 --
JEDNOSTKOWA WARTOŚĆ SAPROBIONTYCZNA (JWS), LICZBA (L), WARTOŚĆ CZ
STOŚCI
(WC), SUMA POJEDYNCZA (SP), CZ
STOŚĆ CAA
KOWITA (CC), CAA
KOWITY WSKAy
NIK
SAPROBIONTYCZNY (CWS), KLASA JAKOŚCI (KJ) ( ) zakreślić
WYŻSZE JEDNOST-
KI TAKSONOMICZ- ORGANIZMY WSKAy
NIKOWE (JWS) ( ) (L) (WC) (SP)
NE
LARWY WIDELNI- Duże larwy > 16 mm (bez nit. og.) kolorowo ubar- ( ) - - -
wione, skrzela w obszarze tułowiowym / rodz. ( ) - - -
COWATYCH
Perlidae 1,3 ( ) - - -
(PLECOPTERA)
Duże larwy > 16 mm (bez nit. og.) bez skrzeli /
rodz. Perlodidae 1,3
Mniejsze larwy > 16 mm (bez nit. og.), zazwyczaj
12 mm, stwierdzalny tylko jeden gat. / Leuctra sp. 1,5
Mniejsze larwy > 16 mm (bez nit. og.), różne gat. 1,4
Małe larwy < 12 mm (licz. bez nit. og.), z jajowa-
tymi liniami brzegowymi pochewek na skrzydła /
Chloroperla 1,0
Małe larwy < 12 mm (bez nit. og.), przysadzista
forma, jednorod. brązowe, z 6  rurkowatymi
skrzelami szyjnymi / Protonemura sp. 1,0
LARWY CHRUŚCI- Larwy w osłonkach jak  stosik kamyków , < 10 ( ) - - -
mm / Agapetus sp. 1,0
KÓW
Larwy w zgiętych, cienkościennych i gładkich
(TRICHOPTERA)
osłonkach z piasku, nie dłuższe > 15 mm kokony /
Sericostoma sp. 1,2
Larwy w rurkowatych kokonach z piasku z
bocznymi kamykami obciążeniowymi,
a) mającymi szerokość kokonu / Silo sp.
b) węższymi lub szerszymi od kokonu / Lithax i
Goera każdy 1,5
Larwy bez osłonki, co najwyżej w osnujkach bez
skrzeli na odwłoku, tylko w biotopach strumien-
nych / Plectocnemia 1,2
Larwy bez osłonek, ze skrzelami na odwłoku,
a) tylko 1 segment tułowiowy chitynowany u góry /
Rhyacophila 1,4
b) wszystkie 3 segmenty tułowia pokryte u góry
chityną / Hydropsyche 2,0
Pozostałe larwy chruścików z osłonkami 2,0
MUCHÓWKI Larwy lwinki / Stratiomys sp. 3,0 ( ) - - -
(DIPTERA) Czerwone larwy ochotków / Chironomus sp. 3,6 ( ) - - -
/ Eristalis sp 3,8 ( ) - - -
SUMA POŚREDNIA: WC:......... / SP:..........
OCENA
SUMA CAA
KOWITA SUM POJEDYNCZYCH
= WSKAy
NIK SAPROBIONTYCZNY
CZ
STOŚ AA
KOWITA
Ć C
Bezpośrednio ze wskaz
nika saprobiontycznego możemy ustalić klasę jakości (Tabela 6)
Przykład: SUMA CAA
KOWITA: 48,5
CZ
STOŚĆ CAA
KOWITA: 14 �! WSKAy
NIK SAPROBIONTYCZNY: 48,5 : 14 = 3,46
�! KLASA JAKOŚCI III - IV
Biologiczna ocena jakości wód
6.4.3 LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 1: WIRKI / TURBELLARIA
Dla celów badań znaczenie ma tylko grupa Tricladida (a ogólniej: Planarie). Są one
wskaz
nikami klas jakości od I do II.
Opis:
Ciało wydłużone, z tyłu zwężone, na spłaszczonym końcu rozpoznawalna główka,
wiele lub dwoje oczu; strona brzuszna leży całkowicie na podłożu, kolor: ciemny
(szary, brązowy, czarny)
Poruszanie:
równomierny, spokojny ruch, przy czym cała dolna strona przesuwa się po podłożu
(pijawki natomiast: pdobnie do działania mięśni, poprzez naprzemienne zwalnianie
przedniej wzgl. tylnej ssawki).
Planarie obracają się podobnie jak korkociąg, jeśli podczas badania przewrócimy je
na grzbiet.
Występowanie: w miejscach niedostępnych dla światła: pod kamieniami, gałęziami,
liśćmi. Zauważalne zazwyczaj jako małe,  pozbawione życia , galaretowate bryłki,
poruszające się w przypadku dotknięcia.
 Prototyp
planarii
Wirek wielooki / Polycelis felina
Cechy charakterystyczne:
wielkość 18 mm; różnie ubarwiony; ramiona w kształcie szydła na rogach krawędzi
czołowej; na obrzeżach szyi i czoła wiele okrągłych oczu.
Występowanie:
w z
ródłach i strumieniach o niezmiennie niskich temperaturach.
Wartość saprobiontyczna: 1,5
Pozostałe wirki
Za wyjątkiem wirka alpejskiego / Crenobia alpina (do 16 mm), występującego w
zimnych, czystych strumieniach górskich (JWS: 1,0), pozostałe planarie wykazują
wyższą tolerancję na obciążenia (przy wysokiej zawartości soli: Dendrocoelum I. i
Planaria t./przy silniejszym obciążeniu organicznym: Dugesia I. i Polycelis n.).
Cechy charakterystyczne:
Polycelis nigra: długość do 12 mm;
Planaria torva: długość do 20 mm;
Dugesia lugubris: długość do 20 mm;
Dondrocoelum lacteum (wirek mlecznobiały: długość do 26 mm),
Wartość saprobiontyczna: wszystkie 2,2
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 2: SK
POSZCZETY / OLIGOCHAETA
Opis:
Robaki o wydłużonym ciele i najczęściej okrągłym przekroju, bez stopki.
Czerwone rureczniki, Tubificidae (tutaj: Tubifex tubifex)
Występowanie:
najczęściej w dużych koloniach w mule i piasku dennym
zanieczyszczonych wód stojących i płynących; często w
towarzystwie innych czerwonych rureczników; Tubifex ukrywa się
w pionowych, wyłożonych mułem rurkach, przednią częścią ciała
w mule, i zjadając ten muł wykorzystuje bogato dostępne
elementy organiczne, zaś tylna część wystaje wykonując
wahadłowe ruchy w celu poprawienia możliwości poboru tlenu w
zazwyczaj ekstremalnie ubogim w tlen środowisku. Na jednym
metrze kwadratowym może wystąpić kilkaset tysięcy Tubificidów
(czerwony nalot na powierzchni mułu). Zaniepokojone, ukrywają
się jednak natychmiast w swoich rurkach.
Cechy charakterystyczne: długość ok. 85 mm, średnica ok. 1 mm; czerwonawe ubarwienie
(przeświecające grzbietowe naczynie krwionośne), ze szczecinkami.
Wartość saprobiontyczna: 3,8
Wskazówki na temat wartości saprobiontycznej:
W wyniku splątania z innymi czerwonymi rurecznikami łatwo może dojść do pomyłki:
nieuniknione są przypadki pomylenia z Limnodrilus hoffmeisteri, ponieważ obydwa są opatrzone tą
samą wartością saprobiontyczną.
problematyczne są przypadki pomylenia ze Stylodrilusem heringianus, ponieważ ten drugi
występuje w całkowicie innych biocenozach (Klasa jakości I - II). Rozróżnienie metodami
terenowymi nie jest możliwe.
Zalecenia:
Jeżeli inne wskaz
niki należą w dużej mierze do klas jakości I-II, to nie
należy opierać oceny na czerwonych rurecznikach!
Czerwone rureczniki są wciągane do oceny z wartością
saprobiontyczną 3,8, jeżeli czerwone larwy ochotkowatych, ośliczki,
pijawki Erpobdella octoculata i inne są również stwierdzalne, a
zwłaszcza jeśli dostępnych jest tyle samo wskaz
ników o wartości
saprobiontycznej 2,0 i lepszej. Ma to duże znaczenie właśnie w
ostatnim przypadku, ponieważ inaczej w biotopie o różnych
warunkach tlenowych przeciętna wartość jakości mogłaby zostać
zafałszowana.
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 3: PIJAWKI / HIRUDINEA
Opis: Pijawki posiadają przyssawki.
Schematyczne rysunki ciał już na pierwszy rzut oka uwypuklają różnice
pomiędzy pijawką rybią, odlepką a pijawką Erpobdella octoculata.
inne cechy:
Odlepki ani w pozycji spoczynku ani podczas poszukiwań i
przemieszczania się nie wyprężają całkowicie tylnej części ciała. Jest
więc ona bardziej zaokrąglona niż w przypadku innych pijawek.
Odlepki zwijają się przestraszone w kulkę (w porównywalnej sytuacji
Erpobdella leży tylko odrobinę zwinięta na dnie)
Erpobdella i pijawka rybia wyprężają się całkowicie na całej długości.
Pijawka rybia posiada obydwie przyssawki w formie  tarczek .
Występowanie: płytkie, bogate w roślinność wody, najczęściej pod kamieniami, w zagłębieniach gałęzi
lub pomiędzy liśćmi roślin wodnych, bez szczególnie wysokiego zapotrzebowania na tlen.
Pijawka rybia / Piscicola geometra
Wystepowanie: wody płynące i stojące; na roślinności wodnej
Cechy charakterystyczne: długość do 10 cm; bardzo smukła;
okrągły przekrój; zielonkawo-brązowa; tylna tarcza przylgowa z
jaskrawym rysunkiem, tarcza gębowa z 4 okrężnie ułożonych
oczu.
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Odlepka / rodz. Glossiphoniidae
Wielka pijawka ślimakowa (a) może mieć długość 30 mm, zaś mała (b) oraz odlepka dwuoczna (c) po
10 mm każda.
Cechy charakterystyczne: m. in. rozmieszczenie oczu, patrz szkice.
a) b) c)
Wartość saprobiontyczna (wspólna dla wszystkich): 2,5
Pijawka okrągła / Erpobdella octoculata
Występowanie: w zanieczyszczonych wodach (m. in. akwenach portowych); może
przejściowo żyć w warunkach beztlenowych
Cechy charakterystyczne:
długość do 60 mm; zazwyczaj brązowa z jaśniejszymi plamkami; często zwija się
ciasno; pływa bardzo dobrze; charakterystyczne ułożenie oczu (patrz szkic).
Wartość saprobiontyczna: 3,0
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 4/1: ŚLIMAKI / GASTROPODA
Występowanie:
Ślimaki występują w obydwu strefach mezosaprobiontycznych. Mają one dość niewielkie wymagania co
do zawartości tlenu w wodzie. Decydującymi czynnikami danego preferendum są rośliny jako podstawa
pożywienia i optymalne ruchy wody. Ślimaki z domkami o dużej powierzchni (Zatoczki i Zagrzebki)
prawie nie występują w biotopach stref prądu, podczas gdy formy o kształcie przystosowanym do linii
prądu znalez
ć można na obszarach silnych prądów (Przytulik strumieniowy). W obszarach wód
stojących o wyraz
nym bogactwie roślinności znajdujemy cały szereg gatunków, odpowiadających
różnym stopniom obciążenia.
Wskazówka:
Różnica pomiędzy ślimakami lądowymi a wodnymi: ślimaki wodne z oczami u nasady jednej pary
czułek, ślimaki lądowe z dwiema parami czułek i oczami na większej parze czułek (gdyby przypadkowo
znaleziono w wodzie ślimaka lądowego).
Występowanie:
Na łodygach i iliściach roślin jak również na kołkach i kamieniach.
Przytulik strumieniowy / Ancylus fluviatilis
Cechy charakterystyczne:
Długość 4-9 mm, szerokość 3-7 mm, wysokość 2-5 mm; domek spiczasty w kształcie czepka; otwór
jajowaty.
Występowanie:
zazwyczaj w słabo zanieczyszczonych wodach, w obrębie prądów.
Wartość saprobiontyczna: 1,8
Wskazówki dotyczące wartości saprobiontycznej:
Przytulik strumieniowy jest z powodu swych zredukowanych płuc w dużej mierze zdany na oddychanie
skórne, a więc na wody bogate w tlen. Jeśli w silnych prądach wodnych zanieczyszczenia nie są zbyt
duże (tolerancja nawet na klasy jakości II-III), to zawartość tlenu jest jeszcze z reguły wystarczająca.
Wskaz
nik saprobiontyczny Meyera przedstawia tutaj wartość kompromisową.
Błotniarka stawowa / Lymnaea stagnalis
Cechy charakterystyczne:
długość 40-60 mm, szerokość 20-30 mm; domek w kolorze rogu, z daleko wyciągniętym spiczastym
skrętem (prawie na tej samej wysokości co otwór muszli), domek skręcony 7-7,5 raza, ostatni obrót
osadzony brzusznie.
Występowanie:
zazwyczaj w lekko zanieczyszczonych wodach.
Wartość saprobiontyczna: 1,9
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 4/2: ŚLIMAKI / GASTROPODA
Zatoczek rogowy / Planorbarius corneus
Cechy charakterystyczne:
domek w kształcie tarczki o twardych ściankach:
średnica muszli 27-30 mm, wysokość 10-14 mm;
5,5 (okrągłych) skrętów, szybko się poszerzających;
barwa od oliwkowej do brązowej.
Pomyłka niemożliwa.
Występowanie:
w Północnej części kraju często, na południu rozproszone;
w wolno płynących wodach z bogactwem świata roślinnego,
częściowo również w wodach stojących,
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Zagrzebka pospolita / Bithynia tentaculata
Cechy charakterystyczne:
jajowato-stożkowy, spiczasty domek:
wysokość: 10-12 mm, szerokość: 6-7 mm,
5-5,5 skrętu z wyraz
ną linią oddzielającą;
otwór spiczasto-owalny o prawie koncentrycznym środku
Można ją pomylić tylko z Bithynia Leachi: ta druga posiada
jednak okrągły otwór muszli i bardzo głębokie bruzdy pomiędzy
skrętami muszli.
Wszystkie pozostałe błotniarki / Lymnaeidae
np. Lymnea peregra f. ovata szkic
Wartość saprobiontyczna: 2,5
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 5: MAA
ŻE / BIVALVIA
Małżom przypada w udziale duże znaczenie w procesach samooczyszczania wód. Wyłapują one
znaczną część zawiesin. Zmierzono przy tym wartości sięgające powyżej 40 l wody, jakie jeden małż
jest w stanie odfiltrować w ciągu jednej godziny z wzbudzonego przy pomocy pokrytych rzęskami
skrzeli i płaszcza. Powstałe wydzieliny uchodzą poprzez górne ujście płaszcza i trafiają do mułu
dennego. Elementy organiczne są rozkładane dalej przez mikroorganizmy. Małże są często spotykane
w strefach mezosaprobiontycznych.
Opis:
Małże należą podobnie jak ślimaki do mięczaków. Są one zwierzętami obustronnie symetrycznymi. Nie
posiadają głowy, a ich ciało jest otoczone dwiema muszlami, utrzymywanymi na grzbiecie za pomocą
elastycznego wiązadła i zamykanymi za pomocą niezwykle silnych mięśni zwierających.
Groszówki / pisidium sp. / rodz. Sphaeriidae
Cechy charakterystyczne: bardzo małe, tzn. wielkość niemal zawsze
<10 mm, muszla różnopołówkowa, czubek nie znajduje się pośrodku;
kolor: biało-żółtawy, kolory rogu lub brązowy, niemożliwe pomylenie ze
Sphaerium sp., ponieważ są one większe i mają czubek położony
pośrodku.
Wartość saprobiontyczna: 2,2
Racicznica zmienna / Dreissena polymorpha
Cechy charakterystyczne:
Wysokość 15-18 mm, długość 30-40 mm, szerokość 20-25 mm,
skorupa grubościenna, trójkątna, czółenkowata; kolor żółtoszary z
ciemnobrązowymi falami i liniami zygzakowatymi; spiczasty, silnie
wysunięty czubek na przednich końcach muszel.
Można ją pomylić z Congeria cochleata (forma wód słonawych): jest
ona smuklejsza i nie ma zygzakowatego rysunku.
Wartość saprobiontyczna: 2,2
Skójkowate / rodz. Unionidae
Cechy charakterystyczne:
Wszystkie gatunki z podłużnymi muszlami: dłuższe niż 4 cm
(wyrośnięte osobniki)
Pomyłka: z powodu wielkości niemożliwa, przykładowa forma po
prawej:
Występowanie: w strumieniach, rzekach, jeziorach i stawach.
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Groszówkowate / rodz. Sphaeriidae
Cechy charakterystyczne: wielkość ok. 20 mm, czubek muszli pośrodku
(patrz wskazówka); żółtawe lub szarobrązowe (nie należy do nich: S.
lacustre: tutaj czubek rurkowaty i inny wygląd z boku: patrz szkic
porównawczy widoków z boku po lewej: S. lacustre)
Występowanie: wody stojące i wolno płynące, muł.
Wartość saprobiontyczna: 2,5
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 6: SKORUPIAKI / CRUSTACEA tutaj: RÓWNONOGI / ISOPODA i OBUNOGI / AMPHIPODA
Równonogi zasiedlają głównie wody wolno płynące. W przeciwieństwie do obunogów (Gammarida)
nie mają one zbyt dużych wymagań co do zawartości tlenu i wapnia i tolerują także wyższe zawartości
soli. Gammaridy są dostępne licznie przez cały rok i od czasu badań Meijeringa (1982) są traktowane
jako dobry wskaz
nik biologiczny.
Ośliczki / Asellus aquaticus
Cechy charakterystyczne: wielkość: 8-12 mm; brudnobrązowe,
jasne plamy, pigmentowane; posiadają oczy
Występowanie: zazwyczaj pomiędzy liśćmi i obumierającymi
roślinami.
Możliwe pomyłki z A. coxalis, co jest jednak wkalkulowane w
wartość saprobiontyczną.
Wartość saprobiontyczna: 3,0
Kiełż zdrojowy / Gammarus fossarum
Cechy charakterystyczne: wygląd jak G. pulex (kiełż pospolity)
szkic jest jeden dla obu! cechą jest również występowanie: G.
fossarum sam występuje na wysokości +450 m ponad zero
wodowskazu w Amsterdamie, także z G. pulex.
Występowanie: w czystych, zimnych wodach górskich i w
czystych strumieniach równin.
Wartość saprobiontyczna: 1,3
Kiełż pospolity / Gammarus pulex
Cechy charakterystyczne: wielkość: do 20 mm; kolor:
jasnobrązowy do szarego;
Ruch: przednio-boczny.
Wartość saprobiontyczna: w przypadku występowania w biocenozach o JWS do 1,5: 1,6
we wszystkich innych biocenozach o wyższym JWS: 2,0
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej: poniżej wysokości +450 nad zerem wodowskazu w
Amsterdamie występują obydwa gatunki Gammaridów (G. fossarum i G. pulex). G. pulex występuje
poniżej +100 zazwyczaj sam. W biocenozach o wartościach JWS do 1,5 należy przyjąć, że występują
obydwa gatunki Gammarus, co należałoby uwzględnić. Pomyłki: możliwe z G. roeseli, jednak do
uniknięcia przy zwróceniu uwagi na budowę grzbietu (patrz G. roeseli - szkic); mniej prawdopodobne z
G. tingrinus, ponieważ posiada on  tygrysie ubarwienie. G. tingrinus toleruje również znacznie wyższe
zawartości soli, gdyż stanowi typową formę wód słonawych.
Kiełż rzeczny / Gammarus roeseli
Cechy charakterystyczne: zakładkowe segmenty w tylnej części
grzbietu ( patrz szkic). Kolor: zazwyczaj oliwkowo-zielony.
Występowanie: w wodach stojących i wolno płynących, toleruje
minimalną zaw. tlenu 4 mg/l.
Wartość saprobiontyczna: 2,3
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 7/1: LARWY J
TKI / EPHEMEROPTERA
Larwy jętek są często mylone z larwami widelnic i ważek: różnice można rozpoznać po wyglądzie
odwłoku:
Larwy jętki
o 3 cerci Larwy widelnic Larwy małych ważek
(Wyjątek: Epeorus sp.) o 2 cerci o 3 skrzydełkach
boczne orzęskowanie bez skrzeli ogonowych (a nie cerci)
skrzeli (w przyp. form bez skrzeli
ryjących na wys. grzbietu)
Wszystkie larwy jętek mają relatywnie duże zapotrzebowanie na tlen. Są one wskaz
nikami klas jakości
od I do II włącznie. Ze względu na budowę ciała można wyróżnić 4 grupy gatunków. Umożliwia to
wnioski co do ich trybu życia i z reguły także co do typów wód które zasiedlają.
W szybko płynących strumieniach górskich i równinnych znajdujemy  płaskie larwy jętek : dzięki
spłaszczonej formie ciała są one - przylgnięte do kamieni - chronione przed najsilniejszymi prądami
(szybkości przepływu do 1,3 m/s). Na wyjętych z wody kamieniach można zaobserwować ich
zygzakowate ruchy we wszystkich kierunkach.
W wolno płynących wodach lub w strefie brzegowej wód stojących znajdujemy  ryjące larwy jętek .
Warunkiem jest piaszczyste lub muliste dno, w którym przy pomocy sztyletowatych żuwaczek i
spłaszczonych kończyn przednich budują kręte korytarzyki. Również w wolno płynących wodach lub w
pozbawionych silnych prądów strefach strumieni znajdujemy w obrębie pasa roślin  pływające
(okrągłe)larwy jętek . Jako organy umożliwiające pływanie służą pokryte rzęskami cerci. W strefie
dennej różnych wód utrzymują się z kolei gęsto pokryte rzęskami, często pokryte mułem (przez co
trudne do zauważenia)  pełzające larwy jętek .
Płaskie larwy jętek
Epeorus sylvicola: płaskie larwy o tylko 2 cerci (brakuje
środkowego); brak ruchów własnych płatów skrzelowych, oczy po
górnej stronie głowy.
Występowanie: w szybko płynących, zimnych strumieniach górskich.
Wartość saprobiontyczna: 1,0
Rhithrogena sp.: płaskie larwy o 3 cerci; brak ruchów własnych
płatów skrzelowych; oczy na górnej części głowy; silnie powiększona
pierwsza para płatów skrzelowych na dolnej części brzucha oraz
jasne znamiona z ciemnym punktem na każdej kończynie szkice
Występowanie: szybko płynące strumienie górskie, rzadko równinne
Wartość saprobiontyczna: 1,0
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 7/2: LARWY J
TKI / EPHEMEROPTERA
Płaskie larwy jętek (kontynuacja):
Ecdyonurus sp.
Cechy charakterystyczne: płaskie larwy z oczami w górnej części
głowy; żółtobrązowe do ciemnoszarych, czasami brązowe z
jaśniejszymi przebarwieniami; płaty skrzelowe bardziej jajowate.
Stwierdzalne ruchy własne płatów skrzelowych; przód odwłoku
wydłużony w tylnych rogach płytkowato wzdłuż boków środkowego
odwłoku szkic
Występowanie: często w strumieniach górskich, rzadziej w dolnym
biegu wód średnich.
Wartość saprobiontyczna: 1,5
Pełzające larwy jętek
Ephemerella sp.
Cechy charakterystyczne: wielkość 6-11 mm; żółtobrązowe; oczy
skierowane na boki; 5 par skrzeli tchawkowych na górnej stronie
odwłoku, nakładających się dachówkowo na siebie, 5. wzgl. 4. para
jest przy tym przykryta przez pozostałe szkic 2a (dla typu 2).
Szkice 1-3 ukazują różne typy.
Występowanie: najczęściej w strumieniach górskich,
E. major (1; forma bardzo zaokrąglona) z reguły przykryta
cząsteczkami mułu i nierzucająca się w oczy.
Wartość saprobiontyczna: 1,6
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej: jest to mieszana
wartość dla całej rodziny (częściowo b. różne wartości
saprobiontyczne, ale bardzo trudna ocena w warunkach
terenowych).
Okrągłe larwy jętek:
Habrophlebia sp.
Cechy charakterystyczne: wielkość: 5-6 mm; brązowe; 7
 drzewkowatych (nie płatowych) par skrzeli.
Występowanie: wolno płynące wody
Wartość saprobiontyczna: 1,6
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 7/3: LARWY J
TKI / EPHEMEROPTERA
Okrągłe larwy jętki (kontynuacja)
Rodz. Baetidae
Cechy charakterystyczne: wielkość: 5-10 mm; 7 par płatów
skrzelowych na odwłoku (podwójne: rys. 1lub pojedyncze: rys. 2);
położenie głowy pionowe w stosunku do ciała (podobne do
szarańczaków); zewnętrzne cerci pokryte rzęskami tylko po
wewnętrznej stronie.
Występowanie: w wodach stojących jak i w wolno płynących.
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Wskazówka dotycząca wartości saprobiontycznej:
W strumieniach górskich do poniżej +200 m nad zerem wodowskazu
w Amsterdamie z innymi wskaz
nikami do 1. klasy jakości są liczone z
JWS = 1,5.
Ryjące larwy jętki
Ephemera sp.
Cechy charakterystyczne: wielkość: 15-23 mm; żółtawe; 7 par skrzeli
tchawkowych na grzbiecie odwłoku: dwugałęziowe, piórkowate
skrzydełka (nierozpoznawalne na szkicu - patrz Engelhardt); różnice
w górnej części ciała pomiędzy E. vulgata ( szkic a), a E. danica
( szkic b) przedstawiono tutaj tylko dla szczególnie
zainteresowanych.
Występowanie: strefy brzegowe strumieni średnich gór i równin,
jeziora.
Wartość saprobiontyczna: 1,7
Pozostałe larwy jętek
tylko jako pomoc w podjęciu decyzji co do II klasy jakości, jeśli bez nich ustalono wartość graniczną
pomiędzy II a II-III, wówczas:
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 8: WIDELNICE / PLECOPTERA
Larwy widelnicy mają zawsze 2 cerci. Różnice w tym kryterium oceny w sto-
sunku do jętek i larw małych ważek przedstawiliśmy na arkuszu 7/1. Widel-
nice można jednak pomylić z larwami jętek Epeorus sp., które również po-
siadają tylko 2 cerci, ale jednocześnie mają umieszczone po bokach
odwłoku części ciała skrzela ( szkic). Widelnice mają duże zapotrze-
bowanie na tlen i dlatego występują prawie wyłącznie w szybko płynących,
w dużej mierze nieobciążonych wodach. Na zanieczyszczenia reagują
bardzo wrażliwie. Są prawie bez wyjątku wskaz
nikami I i I-II klasy jakości.
Występowanie: Głównie pod kamieniami lub w miejscach osłoniętych przez
kamienie przed prądem, pomiędzy zanurzonymi liśćmi i gałęziami wzgl. na
roślinach i na poduszkach mchu.
Odżywianie: młode larwy pożerają Detritus w pozostałych przypadkach roś-
linożercy (mniejsze formy) i drapieżnicy.
Duże larwy > 16 mm (liczone bez cerci), jaskrawo ubarwione; skrze-
la na odwłoku rodz. Perlidae (przedstawiciel Perla sp., Perla mar-
ginata i Dinocras sp. tutaj o wskaz
niku mieszanym 1,3; szkic przed-
stawia jako przykład Perla sp.)
Występowanie: wszystkie w strumieniach i górnym biegu rzek gór.
Wartość saprobiontyczna: 1,3
Duże larwy > 16 mm (liczone bez cerci), ciało nieco spłaszczone i
zabarwione żółto-ciemnobrązowo: obdarzone jaskrawym rysunkiem
na głowie bez skrzeli Rodz. Perlodidae
Występowanie: w z
ródłach, zimnych strumieniach lub rzekach
średnich i wysokich gór, częściowo również na równinach.
Wartość saprobiontyczna: 1,3
Mniejsze larwy < 16 mm (liczone bez cerci); zazwyczaj < 12 mm, stwierdzalny tylko 1 gatunek, bardzo
mały, ciało o długości 5-12 mm, kolor: od równomiernie żółtego po jasnobrązowy, ze skierowanymi
równolegle do tyłu pokrywami skrzydełek: Leuctra sp. (tutaj nie przedstawiona na rys.)
Wartość saprobiontyczna: 1,5
Mniejsze larwy < 16 mm (liczone bez cerci), zazwyczaj < 12 mm,
stwierdzalne wiele gatunków.
Wartość saprobiontyczna: 1,4 każdy
Małe larwy < 12 mm (liczone bez cerci), z jajowatymi liniami brzegowymi
pokrywek skrzydeł; żółtawe; larwa bez skrzeli. Występowanie: strumienie i
rzeki alpejskie i średnich gór Chloroperla sp.
Wartość saprobiontyczna: 1,0
Małe larwy < 12 mm (liczone bez cerci), forma grubsza, jednorodnie brązo-
wa, 6 wężykowatych skrzeli szyjnych szkic Protonemura sp.
Występowanie: z
ródła i strumienie gór niskich i średnich, na równinach
prawie brak. Wartość saprobiontyczna: 1,0
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 9/1: LARWY CHRUŚCIKA / TRICHOPTERA
Ze względu na wygląd i tryb życia wyróżniamy dwie podstawowe formy:
Larwy nie-campodeakształtne (A) Larwy campodeakształtne (B)
(gąsienicokształtne, eruciform)
Dłuższa oś głowy tworzy z osią ciała kąt prosty dłuższa oś głowy tworzy z osią ciała prostą
Wiele form z linią boczną bez linii bocznej
Skrzela w pojedynczej lub wielu nitkach i Skrzela nie ukształtowane w ten sposób
szeregach (szeregi grzbietowe, brzuszne,boczne)
często garb na pierwszym segmencie odwłoku brak garbów
wszystkie z transportowalnym domkiem tylko niektóre posiadają domki, a jeśli już, to
zazwyczaj niemożliwe do przenoszenia
roślinożercy często drapieżnicy
z reguły w wodach szybkopłynących wody stojące i wolno płynące
wskaz
niki klas jakości I-II i II wskaz
niki klas jakości I i I-II
Larwy w domkach, wyglądających jak stosiki kamyczków o długości < 10
mm, szerokości ok. 4-5 mm, wysokości ok. 3 mm; domki na wpół
elipsoidalne, zgięta część górna (A) z grubszego materiału, płaska lub
zawinięta do wewnątrz część dolna (B) pokryta małymi kamyczkami i
opatrzona dwoma otworami: na głowę i przednie odnóża oraz na pazurki
dosuwające.
Występowanie: szybko płynące strumienie gór niskich i średnich, rzadziej
na równinach.
Wartość saprobiontyczna: 1,0
Larwy w zgiętych, cienkościennych, gładkich domkach z piasku; patrz rys. domki o
długości nie > 15 mm, szer. 2-3 mm; w kształcie rogu; tylny koniec z okrągłym otworem
w błonie wydzielniczej; larwa nie-campodeakształtna i z ciemną główką; środek tułowia
u góry pokryty skórą z kilkoma plamkami chityny.
Występowanie: strumienie gór niskich i średnich lub szybko płynące strumienie równin
Pomyłka: możliwa z Notidobia: ta druga - długość do 18 mm ( wskaz
nik saprobion-
tyczny 1,5). Wartość saprobiontyczna: 1,2
Larwy w formie rurkowatych ziaren piasku z bocznymi kamykami
obciążeniowymi, o szerokości +/- domku (por. z Lithax i Goera);
długość 10-12 mm, szer. 2-3 mm (bez kamyków obciążeniowych);
larwy nie-campodeakształtne; głowa i tułów brunatne, poza tym
czarnobrązowe.
Występowanie: szybko płynące strumienie gór i równin.
Pomyłki: możliwe z Lithax i Goera (patrz rys.)
Wartość saprobiontyczna: 1,2
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 9/2: CHRUŚCIKI / TRICHOPTERA
Larwy w rurkowatych domkach z piasku z bocznymi kamykami obciążeniowymi, które albo są dużo
mniejsze (Lithax) albo dużo szersze (Goera) od domku (rys. pod Silo sp.); larwy nie-
campodeakształtne; kolor głowy i części grzbietowej u Goera pilosa żółtobrązowy, u Lithax czarny, u
Silo sp. brunatno-czarnobrązowy.
Występowanie: Goera pilosa: strumienie równin i strefa brzegowa jezior. Lithax obscurus: szybko
płynące strumienie, głównie na równinach
Wartość saprobiontyczna: obydwa 1,5
Larwy bez domków, co najwyżej w owijce, campodeakształtne o
długości do 22 mm i szerokości 3,5 mm, pozbawione skrzeli;
głowa i pierwszy segment tułowia chitynowane, zazwyczaj z
punktowym rysunkiem; odnóża pokryte długą szczeciną (nie u P.
montanus); dosuwki są podobne do odnóży i oszczecinione;
Występowanie: strumienie gór niskich i średnich lub w górnym
biegu równinnych wód płynących.
Możliwe pomyłki: dlatego wykorzystywać jako wskaz
nik jakości
wód, jeśli znajdziemy go nie w obszarach wód stojących, kanałów
i dolnym i średnim biegu wód płynących. Biotop jest tu
jednoznacznym czynnikiem oceny!
Wartość saprobiontyczna: 1,2
Larwy bez domków, campodeakształtne, długość do 25 mm, szer.
3,5 mm; relatywnie mała jajowata głowa; larwa porusza się wolno
(bez owijki) z krzaczastymi skrzelami na odwłoku; tylko jeden
segment tułowia chitynowany.
Występowanie: strumienie górskie i wyżynne oraz szybko płynące
strumienie równin.
Pomyłka: ew. z larwami z rodz. Hydropsychidae, (u nich wszystkie
3 segmenty tułowia są u góry chitynowane).
Wartość saprobiontyczna: 1,4
Larwy bez domków, trwale zamocowane na np. kamieniach za
pomocą owijek; campodeakształtne; długość do 20 mm,
wszystkie 3 segmenty tułowia są u góry chitynowane, zazwyczaj
szarobrązowe; rozgałęzione krzaczaste skrzela; na tarczy główki
jasne (żółte) znamiona.
Występowanie: zazwyczaj szybko płynące wody równin i gór
Wartość saprobiontyczna 2,0
Pozostałe larwy chruścików z domkami: z powodu mnogości innych form i problemów z ich
określeniem wydaje się praktyczne, w celu upewnienia się w decyzji co do II klasy jakości przy wartości
granicznej pomiędzy II a II-III przyjąć JWS = 2,0, ponieważ nie istnieją larwy chruścików o JWS gorszej
niż 2,0.
Wartość saprobiontyczna: 2,0
Biologiczna ocena jakości wód
LISTA EWIDENCYJNO OPISOWA ORGANIZMÓW
WSKAy
NIKOWYCH
Arkusz 10: DWUSKRZYDA
E / DIPTERA
Istnieje niewiarygodnie duża liczba dwuskrzydłych (muchówek). Znajdują się one we wszystkich
biotopach wód różnych klas jakości. Przykładowo w samej tylko rodzinie Chironomidae (larwy
ochotkowatych) - liczącej ok. 1000 gatunków, a więc chyba najliczniejszej pod względem ilości
gatunków grupy owadów Europy środkowej - mamy przedstawicieli wszystkich typów wód, od
strumienia górskiego aż po kanał ściekowy. Jest jednak relatywnie mało form, nadających się dla
naszych celów jako organizmy wskaz
nikowe. Spełniają one wprawdzie istotne wymagania stawiane
wskaz
nikom, są jednak w związku z makroskopową metodologią terenową słabo lub w ogóle
niemożliwe do zidentyfikowania. Prócz tego w większości przypadków do określenia gatunku potrzebna
jest zarówno larwa jak i poczwarka i imago.
Larwy Lwinki / Stratiomys sp.
Cechy charakterystyczne:
Larwy mają długość ok. 40-50 mm; kolor szarozielony; można je również
rozpoznać po rozciągniętym segmencie odwłoku (podobnym do tchawki) z
kręgiem szczecinek na końcu, za pomocą którego larwy mogą zwisać u
lustra wody.
Występowanie: wody wolno płynące lub stojące, w gęstym gąszczu
glonów; często w wodach zawierających sole.
wartość saprobiontyczna: 3,0
Czerwone larwy ochotka / Chironomus thummi wzgl. Ch. plumosus -
grupa,
Cechy charakterystyczne:
Larwy o długości ok. 10-20 mm, mała główka, 12
cylindrycznych segmentów; na pierwszym segmencie para
stopek, na przedostatnim segmencie dwie pary dłuższych
zaczepów (Tubuli), na ostatnim segmencie para dosuwek;
wokół odbytu brodawki analne; ciało zabarwione na
czerwono dzięki hemoglobinie;
Występowanie: w górnej warstwie mułu silnie obciążonych
wód płynących i kanałów ściekowych, aż do powyżej 3000
osobników na m2.
Pomyłki: pomiędzy obydwiema grupami możliwe, jednak
bez znaczenia, ponieważ obydwie formy przewodnie należą
do IV klasy jakości.
Wartość saprobiontyczna: 3,6 (tylko jeśli obecne są
Tubuli)
Larwy gnojki / Eristalis sp.
Cechy charakterystyczne: larwy o dł. 20 mm, gruby habitus; białoszare,
brodawki ruchowe po dolnej stronie; 3-częściowa, teleskopowa rurka
oddechowa o dł. ok. 35 mm.
Występowanie: stojące lub słabo płynące wody bogate w substancje
odżywcze, kanały ściekowe, doły na gnojówkę i szamba.
Wartość saprobiontyczna: 4,0
Biologiczna ocena jakości wód
6.5 Wyposażenie walizki z zestawem do ba- dowiska wodnego - wspieranie komputerowe w
nauce o środowisku; 1992 . Program oferuje m.
dań
Walizka do dokonywania analiz została zaprojek- in. część informacyjną (teksty, grafiki) na temat
towana na potrzeby pracy większej grupy badaw- wód płynących jak również systemy poboru da-
nych i obliczeniowy do ustalania klas jakości wód
czej (do wielkości klasy). Powstające podczas
płynących metodami fizyko-chemiczną (system
badań zadania szczegółowe wymagają procedur
BACH i G.R.E.E.N.) oraz biologiczną (system
podziału pracy: podczas gdy kilku uczestników
saprobiontyczny wg Xylandera / Wassmanna).
przesiewa wodę wzgl. pas zieleni w strefie
Oprogramowanie to współpracuje z systemem
brzegowej, inni szukają m. in. kamieni, liści lub
operacyjnym Windows 95 i zawiera poszerzony
zanurzonych w wodzie gałęzi w poszukiwaniu
system informacyjny na temat biologicznych
organizmów, a jeszcze inni oznaczają już
pierwsze znalezione zwierzęta, mierzą tempera- badań wody i zintegrowaną metodę MEYERA
biologicznej oceny jakości wód.
turę wody wzgl. pobierają dane wejściowe do
Poza tym regionalne i lokalne instytucje oferują
formularzy protokołu ewidencji i oceny badań.
całą gamę innych programów na PC (m. in. BICI
Walizka zawiera dla różnych zadań następujące
wydane przez ZSU-Hamburg), nadających się do
urządzenia i materiały badawcze:
poboru danych i dokonywania obliczeń przy
Zawartość walizki ekologicznej do biologicz- ustalaniu jakości wód.
Dodatkowe informacje na temat możliwości ich
nych badań wód 30834.88
wykorzystania - w szczególności jako środka ko-
munikacyjnego ponad granicami regionów i
Sito, d = 160 mm, drobne oczka 65854.00 6
państw, znajdą Państwo u Prigge, 1994.
Siatka do połowu owadów wod- 64576.00 1
nych
8. PRAKTYCZNA WALIZKA PHYWE 30832.88
Wanienka 150x150x65 mm 33928.00 6
DO FIZYKO-CHEMICZNYCH BADAC
WÓD
Szczypczyki, 100 mm, zgięte, 64608.00 6
PA
YN
CYCH
ostre
Godne polecenia jest dokonywanie podczas ba-
Pędzelek z włosia, cienki 64702.00 4
dań wód pomiaru nie tylko parametrów biologicz-
Pędzelek, twardy 40979.00 2
nych ale i fizyko-chemicznych, aby w wyniku
Pipeta z kapturkiem gumowym 64701.00 10
zestawienia rezultatów badań uzyskać jeszcze
Szalka, PS, 85x85x7 mm, 12 z 45019.01 1
pewniejsze wyniki.
Lupa, mała 64599.00 6
Wypróbowany dla celów dydaktycznych sposób
Lupa, duża 64600.00 6
postępowania zgodny z metodami BACH i
Probówki z zaskakującym wiecz- 33621.03 1
G.R.E.E.N. znajdą Państwo w podręczniku
kiem 23 ml, 10 sztuk
dołączanym do walizki doświadczalnej PHYWE
Probówki z zaskakującym wiecz- 33623.03 1
30832.88. (Graffitti, 1994). Zaś program FWU
kiem 60 ml, 10 sztuk
 Atlas środowiska wodnego może również przyj-
Szalki Petriego, PS, d = 9 cm, 6 z 64709.03 1
mować i przetwarzać dane fizyko-chemiczne.
Suwmiarka, z tworzywa szt. 03011.00 1
Linijka, l = 20 cm, z tworzywa szt. 09937.01 2
Podręcznik Biologiczna ocena ja-
kości wód 30834.01 1
7. WYKORZYSTANIE KOMPUTERA DO LIM-
NOLOGICZNYCH I BIOLOGICZNO - ŚCIE-
KOWYCH BADAC
I OCHRONY WÓD
Istnieje już wydane w Niemczech przez FWU
(Instytut ds Filmów w Nauce i Edukacji) i
rozpowszechniane na zasadach udzielania
licencji oprogramowanie zatytułowane  Atlas śro-
Biologiczna ocena jakości wód
BIBLIOGRAFIA Engelhardt, W.: Co żyje w bajorach, strumieniach
i stawach, w: Kosmos - przewodnik po naturze,
Franckh sche Verlagshandlung, Stuttgart, 1985
ABC-Biologii, Alfabetyczny leksykon dla badaczy
Raport o jakości wód, w: Hamburskie raporty
i miłośników natury, wyd. Dietrich, G. m. in. Lipsk,
przyrodnicze 48/94, wydawca: Urząd ds. Środo-
Verlag Harri Deutsch, Frankfurt n. M. i Zurich
wiska Wolnego i Hanzeatyckiego Miasta
Hamburg, 1994
Urząd budowlany - Wydział Gospodarki Wodnej
wolnego i hanzeatyckiego miasta Hamburg: Pa-
Graffitti, R.: Badania wód płynących metodami
tronaty nad rzekami - podstawowe wiadomości -
BACHA i G.R.E.E.N. - podręcznik korzystania z
działania - przykłady, 1992
walizki do fizykochemicznych badań wód
PHYWE, Nr - zamów. 30832.01 PHYWE-Syste-
Baur, W.: Określanie i ocena jakości wód, Paul
me G�ttingen, 1994
Parey Verlag, Hamburg i Berlin, 1980
Hafner, L. i Phillip, E.: Materiały do ekologii dla
Urząd ds Edukacji, Młodzieży i Kształcenia Za-
zajęć biologicznych, Schroedel-Verlag, Hanno-
wodowego, wolne i hanzeatyckie miasto Ham-
ver, 1986
burg, nieopublikowany projekt planu ramowego
 Nauki o środowisku , Hamburg, 1996
Hamm, A.: Nomogram do określania klas jakości
wód płynących, Badania wód i ścieków 5, 1-3,
Bernerth, H., Tobias, W.: Dolny Men, ekologiczny
1968
portret rzeki. Mała seria Senckenberg Nr 10,
Frankfurt n. M., 1979
H�tter, L.A.: Woda i jej badania, w: Podręcznik
laboratoryjny Chemia, Diesterweg - Salle,
Besch, W.K.: Biologiczna klasyfikacja jakościowa
Frankfurt n. M., Berlin, Monachium / Sauerl�nder,
wód płynących, w: Limnologia w praktyce - pod-
Aarau, Frankfurt n. M., Salzburg, 1984
stawy ochrony wód, ecomed - Verlagsgesell-
schaft, Landsberg, Monachium, 1984
H�tter, L.A.: Woda i jej badania, wydanie 4.,
Salle i Sauerl�nder, 1990
Brehm, J. i Meijering, M.P.D.: Nauka o wodach
płynących, w: Biologiczne zeszyty robocze 36,
Klautke, Siegfried: Zielenice jako wskaz
niki biolo-
Quelle i Meyer, Heidelberg, 1982
giczne jakości wód, w: Lekcja biologii, Zeszyt
131, 1/1988, Friedrich-Verlag, Velber
Bringmann, G.: Mikrobiologiczne samooczysz-
czanie wody i jego zakłócenia, w: Podręcznik
Klee, O.: Hydrobiologia; Wprowadzenie do pod-
chemii artykułów spożywczych, T. VIII/1 i T VIII/2:
staw: Kryteria oceny wody pitnej i ścieków. Deut-
Woda i powietrze, Springer-Verlag, Berlin, 1969
sche Verlagsanstalt, Stuttgart, 1970
Brucker, G. m. in.: Techniki biologiczno-ekolo-
Klee, O.: Hydrobiologia stosowana - woda pitna -
giczne, Biologiczne zeszyty robocze, Quelle i
ścieki - ochrona wód, georg-Thieme-Verlag,
Meyer, Heidelberg-Wiesbaden, 1995
Stuttgart-New York, 1991
Butkay, M.: W poszukiwaniu mikroorganizmów w
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Podstawy biologicznej
nowo powstałych bajorach leśnych ALG w Bock-
oceny wody na podstawie jej fauny i flory, Mitt. K.
merholz, ALG - raport o wodach 3/92 i 4/92
Pr�fanstalt Wasserversorgung Abwasserbes.
Berlin-Dahlem 1, 1902
DIN 1990: Niemieckie, ujednolicone procedury
badań wód, ścieków i mułu: DIN 38410 Część 2:
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Ekologia saprobion-
Określanie wskaz
nika saprobiontycznego (M2),
tów roślinnych, Raport Niem. Tow. Bot 26, 1908
paz
dziernik 1990
Biologiczna ocena jakości wód
Kolkwitz, R. i Marsson, M.: Ekologia saprobion- BUND, Hannover, 1990
tów zwierzęcych. Int. Revue Ges. Hydrobiologie
2, 1909 Meyer, D. i Schmidt, D.: Porównanie wskaz
nika
saprobiontycznego: wskaz
nik chemiczny, w:
Kolkwitz, R.: Ekologia saprobiontów. Seria skryp- Dekada w służbie ochrony wód, Raport o stanie
tów Zrzeszenia Higieny wód, gruntów i powiet- wód ALG, Hannover 1987
rza, Berlin-Dahlem, 4, 1950.
Meyer, D.: Czy wskaz
nik saprobiontyczny wg
Kull, U., Knodel, H.: Ekologia i ochrona środo- MEYERa koreluje ze stopniem troficzności?, w:
wiska, w: Seria studiów Biologia tom 4, Raport o stanie wód ALG 1-4/96, Hannover
J.B. Metzler-Verlag, Stuttgart, 1974/75
Meyer, D.: Zestawienie stopni troficznych, dane
Lange-Bertalot, H.: Okrzemki - gatunki różnicowe dla autora, 11-95
zamiast form przewodnich: odpowiednie kryter-
ium obciążenia wód. Archiv Hydrobiol Suppl. 5 Meyer, D.: Osobisty raport w listopadzie 1996
(Algological Studies, 393-427), 1978
Miegel, H.: Podręcznik laboratorium biologicz-
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. nego: Limnologia praktyczna, Diesterweg Salle
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej Sauerl�nder, Frankfurt n. M., 1981
Niemiec, Stuttgart, 1980
OECD: Limnologia w praktyce, Podstawy
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. ochrony wód, ecomed verlagsgesellschaft mbh,
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej Landsberg/Lech, 1984
Niemiec, Monachium, 1985
Pott, R.: Ciągi roślinności różnych typów wód pół-
LAWA (Międzylandowy Zespół Roboczy ds. nocnych Niemiec i ich zależność od zaw. subst.
Wód): Karta jakości wód Republiki Federalnej odżywczych w wodzie, w: Publikacja Zespołu
Niemiec, 1990, Grothus Verlag, Kassel Roboczego ds. Biologiczno-Ekologicznych
Badań Kraju (AB�L), Nr 52, M�nster, 1983
Leithe, W.: Analiza zanieczyszczeń organicz. w
wodach pitnych, użytkowych i ściekach. Wissen- Prigge, S.: Wody w dzielnicy - podstawy zinteg-
schaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 1975 rowanej nauki o środowisku / Projekt G.R.E.E.N.,
wyd. wolne i hanzeatyckie miasto Hamburg,
Liebmann, H.: Podręcznik biologii wód i ścieków, Urząd ds. Edukacji, Młodzieży i Kształcenia
Tom 1, 2. wydanie, VEB Gustav Fischer Verlag, Zawodowego, 1994
Jena, 1962
Rachor, E.: Gatunki wskaz
ników obciążenia
Liebmann, H.: Ocena jakości wody na podstawie środowiska morskiego. Dechenania, Zeszyty
znalezisk biologicznych. Zeszyty monachijskie dod. 26, 128-137, 1982
Biologia ścieków, rybołówstwa i rzek, T. 15, 9-11,
1969 Roch, K.: Urząd ds. Środowiska wolnego i han-
zeatyckiego miasta Hamburg; ustne informacje
Lammert, F.-D.: Biowskaz
niki, w: Lekcja biologii, od odnośnego referenta ds. badań i ochrony
zeszyt 131, 1/1988, Friedrich-Verlag, Velber wód, 23.8.95
Meijering, M.P.D. i Pieper, H.G.: Znaczenie Roch, K.: Urząd ds. Środowiska wolnego i han-
wskaz
nika gatunku Gammarus w wodach płyną- zeatyckiego miasta Hamburg; ustne informacje
cych, Dechenania Zeszyty dod. 26, 111-113, od odnośnego referenta ds. badań i ochrony
1982 wód, 11/95
Meyer, Detlef: Makroskopowo-biologiczne meto- Schuster, M.: Ekologia i ochrona środowiska, w:
dy terenowe oceny wód płynących, wyd. ALG i bsv-Biologia, Monachium, 1981
Biologiczna ocena jakości wód
Streble, H., Krauter, D.: Życie w kropli wody - mi- Xylander, W. i Naglschmid, F.: Obserwacja i
kroflora i mikrofauna wód słodkich, w: Kosmos - ochrona wód, Verlag Stephanie Naglschmid,
przewodnik po naturze, Franckh sche Verlags- Stuttgart, 1985
handlung, Stuttgart, 1982
Zelinka, M. i Marvan, P.: Próba sprecyzowania
Atlas środowiska wodnego - wspieranie kompu- biologicznej klasyfikacji czystości wód płynących,
terowe nauki o środowisku, FWU Institut f�r Film Arch. Hydrobiol. 57, 389-407, 1961
und Bild in Wissenschaft und Unterricht
gemeinn�tzige GmbH, podręcznik użytkownika, ZSU (Centrum Nauczania Biologii i Nauki o
1992 Środowisku) 22609 Hamburg, Hemmingstedter
Weg 142
Biologiczna ocena jakości wód
Notatki