�tienne Balibar
Gewalt
WYKA
AD OPUBLIKOWANY (PO NIEMIECKU) W HISTORISCH-KRITISCHES
W�RTERBUCH DES MARXISMUS, HERAUSGEGEBEN VON WOLFGANG FRITZ HAUG,
BAND 5 : GEGEN�FFENTLICHKEIT BIS HEGEMONIALAPPARAT, ARGUMENT VERLAG,
HAMBURG 2001.
Paradoks relacji, jaką marksizm utrzymuje z problemem przemocy polega na tym, że chociaż
wniósł on decydujący wkład w zrozumienie  roli przemocy w historii , a dokładniej rzecz biorąc w
zrozumienie związku pomiędzy formami panowania i wyzysku (przede wszystkim kapitalizmu)
oraz strukturalnymi modalnościami przemocy społecznej, konieczności walki klas i procesów
rewolucyjnych, a tym samym przyczynił się do określania warunków i celów polityki współczesnej,
to jednak okazał się z gruntu niezdolny do myślenia o istnieniu (a więc do przeciwstawienia się jej)
tragicznej więzi, która od wewnątrz łączy politykę i przemoc w jedność przeciwieństw, nadzwyczaj
zresztą  gwałtowną (violente)  niezdolny do myślenia o tym w sposób, w jaki owa więz
pojawia
w różnych okresach na przykład w dziełach historyków i teoretyków takich, jak Tukidydes,
Machiavelli czy Max Weber.
Istnieje wiele ku temu powodów : pierwszym jest absolutny przywilej, który teoria marksistowska
przyznaje formie panowania (wyzyskowi pracy), wobec której inne formy jawią się jako
epifenomeny, co doprowadza do ignorowania lub niedoceniania ich własnego wkładu w ekonomię
przemocy i okrucieństwa. Powodem drugim jest antropologiczny optymizm znajdujący się w
centrum koncepcji  postępu , rozumianego jako rozwój sił wytwórczych ludzkości, która stanowi
bazowy postulat marksistowskiej historii formacji społecznych. Powodem ostatnim jest metafizyka
historii jako konkretnej realizacji procesu  negacji negacji (lub alienacji i odzyskania pierwotnej
istoty człowieka), od której marksizm przejmuje filozoficzny i teologiczny schemat przekształcenia
przemocy w sprawiedliwość. Współistnienie w myśli Marksa i jego następców (za każdym razem
ze znaczącymi różnicami głębi intelektualnej) tych dwóch, ściśle związanych ze sobą aspektów:
uznanie istnienia ekstremalnych form przemocy społecznej i ich roli oraz nierozpoznanie
stawianego przez nie specyficznie politycznego problemu miało groz
ne konsekwencje w historii
ruchów społecznych i procesów rewolucyjnych, które oficjalnie powoływały się na marksizm i
których siły przywódcze lub dysydenckie poszukiwały u Marksa instrumentów jego  opanowania .
Bardziej niż kiedykolwiek daje się ono odczuć w kontekście aktualnej fazy uświatowienia
(mondialisation) kapitalizmu i wynikającego z jego sprzeczności poszukiwania alternatywnych
sposobów uprawiania polityki. To konstytutywne ograniczenie marksizmu nie przeszkadza temu,
wręcz przeciwnie, że jego historia w przeciągu dwóch ostatnich stuleci nie była okazją
zadowalających prób intelektualnych wzięcia jej pod uwagę i sformułowania stawek. Moje
wystąpienie nie pretenduje do wyczerpującego przedstawienia marksowskich i marksistowskich
wypowiedzi na temat przemocy, ale jest próbą analizy kilku najbardziej widocznych tekstów i
epizodów, które stanowią ilustrację w ten sposób postawionego problemu.
Będzie ono zorganizowane w sposób następujący : rozpoczniemy od lektury tekstu, który można
uznać za wykład  klasycznej doktryny marksizmu na temat kwestii Gewalt  od Die Rolle der
Gewalt in der Geschichte Engelsa z 1895, wydanego już jego śmierci F. Engels, Rola przemocy w
historii, w: K. Marks, [1]. Wbrew swemu niedokończonemu charakterowi tekst ten posiada o wiele
większy stopień koherencji i precyzji teoretycznej niż wiele innych tekstów, które będziemy tutaj
przywoływać, włącznie z tekstami samego Marksa. Zatem to nie przypadek, że dotyka kilku
fundamentalnych problemów, jakie stawia podejście marksistowskie, i że z tej racji wywołał wiele
dyskusji i krytyk, od których jeszcze jesteśmy zależni. Nie przeszkadza w tym to, że z jednej strony
chodzi tu o uproszczenie, a z drugiej o nadmierne poszerzenie i przekształcenie wypowiedzi
Marksa. Po wskazaniu ogólnego kierunku powinniśmy przystąpić do podwójnego przemieszczenia.
Z jednej strony, powinniśmy spojrzeć retrospektywnie na najbardziej znaczące koncepcje Gewalt
naszkicowane przez samego Marksa w różnych okolicznościach i różnych kontekstach oraz
spróbować zrozumieć zawartą w nich aporię: wypowiedzi związane ze schematem  rewolucji w
permanencji i przesiąknięte aktywistyczną filozofią praxis (ze wszystkimi rewolucjami 1848
roku), wypowiedzi związane z krytyką ekonomii politycznej lub wokół niej krążące (jak
zobaczymy, teoria  fetyszyzmu towarowego zawiera w stosunku do nich bardzo szczególne
implikacje), w końcu dylematy  polityki proletariackiej w kontekście starć z innymi tendencjami
socjalizmu w XIX wieku. Z drugiej strony, w odwrotnym znaczeniu, powinniśmy naszkicować 
biorąc pod uwagę obszerność materiału w sposób z konieczności ogólnikowy  drogę i diagnozę
opozycji doktrynalnych, które rozwijały się w  marksizmie postengelsowskim. Opozycji tych
oczywiście nie da się oddzielić od strategicznych orientacji, które odgrywały decydującą rolę w
politycznej historii ostatniego wieku. Korespondują one z dwoma wielkimi cyklami ruchów
społecznych i wydarzeń, które  jakkolwiek przesunięte w czasie  ostatecznie nałożyły się na
siebie: cyklem walk klasowych i rewolucji antykapitalistycznych i cyklem walk
antyimperialistycznych, antykolonialnych a póz
niej postkolonialnych. Chociaż w istocie cykle te są
dzisiaj w swej klasycznej formie zakończone, to duża część stworzonych przez nie problemów
znalazła przedłużenie w aktualnej koniunkturze historycznej, którą można powiązać z
fundamentalnym problemem  mondializacji : dlatego właśnie  herezje marksizmu, których
pożywkę stanowią między innymi rozbieżne poglądy dotyczące natury i politycznych funkcji
Gewalt (albo  być może  w rzeczy samej tworzące się na skutek rozbieżności w tym punkcie, jak
to w sposób przykładowy widać w opozycji bolszewizmu i socjaldemokracji w kwestii stosowania
przemocy w rewolucji, dyktatury proletariatu i wojny domowej) mają wielką szansę powtórzenia
się i znalezienia spadkobierców we współczesnych dyskusjach dotyczących kryzysów i alternatyw
tworzącego się  porządku światowego . Nawet jeżeli nie dzieje się to koniecznie pod nazwą
marksizmu i nie jest sformułowane w jego języku. To oczywiście skłania do uważnej lektury jego
zasadniczych dzieł i pewnej interpretacji jego historii, które bez tego miałyby jedynie znacznie
archeologiczne.
Wyposażeni w trzy porządki odniesień, możemy w konkluzji wyjaśnić problem, który wydaje się
leżeć u podstaw całej tej historii, i który  realne katastrofy XX wieku (marksizm był zarazem ich
aktorem i ofiarą) doprowadziły do punktu nie-powrotu: nie miejsca wyboru między reformą a
rewolucją, jak są skłonni sądzić marksiści, ale raczej miejsca (determinującego ich bez ich wiedzy)
 ucywilizowania rewolucji (Zivilisierung der Revolution), od którego zależą niewątpliwie, w
uzupełnieniu, realne możliwości  cywilizacji polityki i samego państwa. W tym znaczeniu chodzić
będzie  poprzez kwestię, którą osobiście uważam nie za jedną z wielu szczegółowych, lecz za
podstawową kwestię polityki  o naszkicowanie krytyki marksizmu zarazem w planie teoretycznym
i w planie etycznym, krytyki od której zależą możliwości jego przyszłej użyteczności.
I. Die Rolle der Gewalt in der Geschichte: próba dialektycznej systematyzacji.
Znana pod tym tytułem broszura posiada złożoną i znamienną historię. Była to jedna z prób Engelsa
złożenia autonomicznego dzieła z  teoretycznych rozdziałów Anty-D�hringa z 1875 roku, w
którym przejawiałaby się oryginalność materialistycznej koncepcji historii i jej metody
dialektycznej, a jednocześnie byłyby rozwiązane problemy doktrynalne, organizacyjne i
strategiczne ruchu robotniczego zjednoczonego od tej chwili pod kierownictwem przywódców
 marksistowskich (przynajmniej w Niemczech i wirtualnie w innych krajach, których partie
socjalistyczne będą póz
niej tworzyły II Międzynarodówkę). Jednak w odróżnieniu od broszury
Socjalizm utopijny i socjalizm naukowy, dzieło dotyczące historycznej roli Gewalt, rozpoczęte
około roku 1887, nie mogło zostać zakończone przez autora i tekst opublikowany w latach
1895-1896 przez Bernsteina w Neue Zeit, skorygowany następnie przez rosyjskich wydawców dzieł
Marksa i Engelsa w 1937, tylko po części zgodny był z pierwotnym planem. Jak pokazują
brudnopisy Engelsa książka miała zawierać trzy części: najpierw powtórzenie rozdziałów z Anty-
D�hringa, zatytułowanych Gewalttheorie, I, II, III [2], bezpośrednio poświęconych odrzuceniu
koncepcji Gewalt rozwijanej przez D�hringa, następnie powtórzenie rozdziałów wcześniejszych
(część I, rozdziały 9 i 10) zatytułowanych Moral und Recht/Ewige Whrheiten  Gleicheit
(ostatecznie pominiętych), w końcu całkowicie nowy (nieukończony) esej na temat polityki
bismarckowskiej, która doprowadziła do jedności niemieckiej w formie cesarstwa pruskiego.
Wszystko to miało być poprzedzone przedmową, której dysponujemy jedynie szkicem. Całość
korespondowała zatem z kompletnym opracowaniem (do którego pretekstu dostarczył D�hring)
kwestii  polityki w perspektywie marksistowskiej, zarazem pod kątem teoretycznym (stosunków
pomiędzy nadbudowami i strukturą ekonomiczną społeczeństwa) i pod kątem praktycznym
( zastosowania teorii do problemu, który bezpośrednio determinował właściwości polityki
europejskiej i radykalnie modyfikował, przynajmniej pozornie, perspektywy rewolucji
socjalistycznej: Wenden wir nun unsere Teorie auf die Deutsche Geschichte von heute und iure
Gewaltpraxis von Blut und Eisen. Wir werden daraus klar ersehen, weshalb die Politik von Blut und
Eisen zeitweilig Erflog haben musste und weshalb sie schliesslich zugrunde gehen muss. M.E.W.,
21, 407 ) [3]
Zrekonstruowanie intencji autora prowadzi nas natychmiast do uwagi na temat języka i
podstawowej terminologii dalszego ciągu naszego wystąpienia. W niemieckim (języku, w którym
pisali Marks, Engels i pierwsi marksiści) słowo Gewalt posiada zakres, nie posiadający
 ekwiwalentów w innych językach europejskich: przemoc lub gwałt i władza, potere, power
(wedle kontekstów  przekładalne na Macht [4] lub nawet Herrschaft). Widziany  z zewnątrz
termin Gewalt ukrywa więc wewnętrzną sprzeczność: desygnuje on zarazem przeciwstawienie
prawa czy też sprawiedliwości i jego urzeczywistnienia czy też wzięcia tego obowiązku na siebie
przez jakąś instytucję (ogólnie rzecz biorąc przez państwo). Dwuznaczność ta (którą można by
odnalez
ć u wielu innych autorów) nie musi być koniecznie niedogodnością. Przeciwnie, sygnalizuje
ona istnienie ukrytej dialektyki lub pewnej istotnej dla polityki  jedności przeciwieństw . W
pewnym sensie Engels nie robi niczego innego, jak tylko ją wyraz
nie formułuje i to właśnie
powinniśmy tutaj zrozumieć. W tym celu z jednej strony będziemy musieli zachować w terminie
Gewalt posiadaną przez niego wirtualnie nieokreśloność we wszystkich kontekstach (na przykład w
idei revolution�re Gewalt [5]. lub revolution�re Rolle der Gewalt in der Geschichte [6].), a z drugiej
uciec się do obcego idiomu, by podkreślić akcent położony na  destrukcyjną stronę przemocy
(która poprzez fragment Sorelowskich R�flexions sur la violence wraca do niemieckiego w szkicu
Benjamina Zur Kritik der Gewalt [7] ) lub na stronę instytucjonalną, a nawet  konstytucjonalną
władzy (która przeważała tendencyjnie w tworzeniu państw-partii  socjalizmu realnego i
interpretacji nadawanej przez nie pojęciu  dyktatury proletariatu ).
Intencja Engelsa zwraca również naszą uwagę na podstawową dla interpretacji tez, które będą
stanowić zasadniczy odnośnik  marksizmu i jego krytyków ważność koniunktury, w jakiej tezy te
były formułowane i gromadzone, a mianowicie okres Gr�ndperiode cesarstwa niemieckiego w
latach 1875-1895. Zauważmy, że jest to także okres, w którym Nietzsche, krytyk D�hringa, ale w
sensie odwrotnym do Engelsowskiego, próbuje filozoficznie sformułować  wielką politykę
alternatywną wobec bismarckowskiej instytucji Machtstaat (Jenseits von Gut und B�se i Zur
Genealogie der Moral [8] ukazały się odpowiednio w 1886 i 1887). Koniec tego okresu pokrywa się
z wydaniem pierwszych esejów Maxa Webera na  polityki stosowanej , który dążył właśnie do
stworzenia postbismarckowskiej idei państwa  narodowo-społecznego (Der Nationalstaat und die
Volkswirtschaftspolitik, Akademische Antrittsrede, 1895 ; Zur Gr�ndung einer national-sozialen
Partei, 1896), powtarzając niektóre z tematów, służących do krytyki metafizyki D�hringa
( diaboliczny charakter władzy). Dlatego właśnie  podobnie jak przed powrotem do Marksa
konieczne jest wyrobienie sobie poglądu na temat jego  marksistowskiej interpretacji przez
Engelsa  lekturę broszury tego ostatniego należy napocząć od jego  konkluzji politycznych.
Obecnie historycy (zob. H. A. Winkler, vol. I, str. 178 i nast.) nadają największą wartość
zaproponowanej przez Engelsa analizie Revolution von oben [9] (wyrażenie przyjęte, o ile nie
stworzone przez samego Bismarcka), za pomocą której zostało ostatecznie  zrealizowane
marzenie o jedności niemieckiej. Analiza ta stawia wiele, ściśle związanych ze sobą problemów:
problem znaczenia i granic entuzjazmu Engelsa dla bismarckowskiej Realpolitik, problem wartości
tezy stwierdzającej polityczną ułomność własną burżuazji, w końcu problem swego nieukończenia.
Entuzjazm Engelsa dotyczy w istocie dowiedzionej przez Bismarcka zdolności narzucenia
niemieckiej burżuazji polityki adekwatnej z jej własnymi interesami (w szczególności polityki
militarnej, ale także wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego)  przeciwko jej woli .
Bismarck w tym sensie przejmuje model bonapartystyczny z 1851 roku, ale idąc jeszcze dalej w
sensie porzucenia idealistycznych uzasadnień ( prawo ludzi do dysponowania sobą samym , to
zasada której Ludwik Napoleon stał się czempionem). Engels w quasischmittowskim opisie
tats�chliche Diktatur [10], która pozwoliła Bismarckowi przekroczyć sprzeczności, w jakie uwikłała
się burżuazja niemiecka rozdarta pomiędzy różne  historyczne drogi zdolne do urzeczywistnienia
jedności niemieckiej, do której aspirowała, ściśle łączy ideę polityki realności, niszczącą moralne i
jurydyczne Selbstt�uschungen [11], jakimi przesiąknięte są  ideologiczne wyobrażenia burżuazji,
z ideą  środków rewolucyjnych (to znaczy wyjątkowych, antykonstytucyjnych) użytych w
 rewolucyjnym celu , to znaczy stworzeniu nowoczesnego państwa, którego powstanie w
Niemczech opóz
niały interesy dynastyczne i Kleistaaterai [12] . Tym samym podwójnie
przeciwstawia się myśli liberalnej: opisując zasady parlamentarne, jako stanowiące ideologiczne
przykrywki niemocy historycznej (przynajmniej w sytuacji, w której rozwiązanie  problemu
postawionego przez historię, zakończenie  niemożliwego jedności niemieckiej, może nastąpić
jedynie przez Gewalt) i traktując ucieleśniany przez Bismarcka pruski militaryzm (przynajmniej aż
do wojny francusko-niemieckiej w latach 1870-1871) jako siłę postępową, a nie reakcyjną.
Entuzjazm ten ma jednak swoje granice, a można nawet pomyśleć, że Engels posunął się tak daleko
w pochwale Żelaznego kanclerza po to, aby je ujawnić. Pokazując burżuazji, że potrzebowała ona
pana, jak mówił Kant, przygotowuje wejście na scenę aktora zbiorowego (proletariatu), który okaże
się panem panów i pokaże jej, że sama ona jest politycznie niczym (przywołać tutaj można zdanie
generała de Gaulle a wypowiedziane w 1945:  między komunistami i nami nie ma nic ).
Propozycja ta wyraża się właśnie w terminach Gewalt: jedynie dwie  siły tworzą historię, państwo
i lud (Es gibt in der Politik nur zwei entscheidende M�chte : die organisierte Staatsgewalt, die
Armee, und die unorganisierte, elementare Gewalt der Volksmassen , MEW, 21, 431 [13] ) i jedna
powinna nieuchronnie stanowić zamiennik drugiej. Będzie się tak dziać ponieważ  raz
osiągnąwszy cel  imperializm narodowy staje się reakcyjny, staje się niezdolny do kierowania
konsekwencjami swych własnych działań (jak to jest widoczne w bismarckowskiej polityce aneksji,
dokonywanych wbrew uczuciom ludności i jego policyjnych metodach stosowanych w polityce
wewnętrznej) i ponieważ od tej chwili (w odróżnieniu od roku 1848) klasa robotnicza zjednoczona
weiss, was sie will [14] i będzie mogła zwrócić przeciwko państwu tę broń, którą posługuje się ono
do jej kontrolowania. Tym niemniej poprawka wprowadzona przez Engelsa do historycznej funkcji
 wielkiego człowieka (że nawet jego realizm i tak skończy się popadnięciem w iluzję) nie
pokazuje całej dwuznaczności. Widać to wyraz
nie w analizie dwóch wspomnianych przez nas
kwestii.
Czy polityczna niezdolność burżuazji jest właściwością strukturalną tej klasy czy koniunkturalnym
fenomenem związanym z  opóz
nieniem i  zablokowaniem rozwoju historycznego w Niemczech?
Engels, który przejmuje tutaj analizy bonapartyzmu z Walk klasowych we Francji i Osiemnastego
brumaire a Ludwika Bonaparte ( autonomizacja aparatu państwowego i  woli , którą ucieleśnia z
racji sposobu, w jaki neutralizują się siły antagonistycznych klas) napotyka te same trudności, co
Marks. Wydaje się on uprzywilejowywać tezę o wyjątkowości niemieckiej lub Sonderweg [15], ale
można ją obalić. Ponieważ historia przeszkód na drodze do jedności niemieckiej, począwszy od
wojen religijnych, jest kondensatem historii europejskiej w ogóle i jeżeli dokonamy porównania, to
raczej rewolucja francuska, uprzywilejowana przez Manifest Komunistyczny, stanowi figurę
wyjątkową, która nie może się już powtórzyć: jedyny moment  ani zbyt wcześnie, ani zbyt póz
no ,
aby burżuazja mogła skutecznie zmobilizować proletariat, Volksmassen [16], do obalenia przemocą
panowania feudalnego i tym samym  zdobycia władzy . W rezultacie problematyczne staje się
nawet pojęcie rewolucji. Czy Revolution von oben jest rewolucją? Czy termin  rewolucja nie jest
nieodwracalnie wieloznaczny w tej mierze właśnie, w jakiej zawiera odniesienie do wielu typów
Gewalt, które nie wpisują się w sam schemat walki klas? Zobaczymy, że trudność ta znajduje się w
samym centrum  teoretycznych wywodów zapożyczonych z Anty-D�hringa, ale tu i teraz pozwala
nam już zrozumieć, jakie przeszkody spowodowały przerwanie redagowania tekstu przez Engelsa.
Dlaczego ten tekst (podobnie jak wiele innych w korpusie marksowskim) pozostał niezakończony?
Wedle pierwszej hipotezy Engels nie mógł  uwierzyć do końca w swą własną analizę cesarstwa
bismarckowskiego, której wymknęły się istotne elementy. Zawarte w jego szkicu aluzyjne
odniesienie do Sozialreformscheisse jest znamienne. Bismarck, bardziej jeszcze niż Napoleon III,
jest wynalazcą modelu integracji walki klas lub państwa  narodowo-społecznego avant la lettre, i
ewaluacja szans wygrania w konfrontacji (której Sozialistengesetz [17] nadaje dramatyczną formę),
jakie mają imperializm lub klasa robotnicza zależy od stopnia Wirklichkeit [18], przyznawanej
temu wynalazkowi, w sposób oczywisty niedocenianemu przez Engelsa, jak i wielu marksistów.
Podobnie zaproponowany tutaj dla scharakteryzowania polityki proletariackiej opis
 spontaniczny (die unorganisierte, elementare Gewalt der Volksmassen [19]) jest logicznie
konieczny dla zaznaczenia Wendenpunkt [20], anonsującego wejście na scenę klasy robotniczej,
jako aktora własnej historii, ale sprzeczny z perspektywami konstruowania partii politycznej, które
Engels właśnie opracowywał& Podobnie jak Marks kilka lat wcześniej znalazł się on wobec
konieczności wyboru między sformułowaniami typu anarchistycznego i typu etatystycznego
(bakuninowskimi i lassallowskimi) nie mogąc naprawdę utrzymać dyskursu marksistowskiego Tak
jak we wcześniejszych rozdziałach teoretycznych kryterium determinującego znaczenie i warunki
zastosowania Gewalt dostarcza  sens historii : chodzi o zrozumienie, w jaki sposób przemoc i
władza włączają się w bieg Weltgeschichte [21], bądz
aby  przyspieszyć , bądz
aby spróbować być
dla niej  przeszkodą . Ale sam ten sens jest definiowany poprzez z góry założoną hierarchizację
form Gewalt. Fakt, że  rozwiązanie kwestii narodowej (a bardziej ogólnie ukonstytuowanie
nowoczesnych społeczeństw burżuazyjnych w formie państw narodowych) stanowi konieczny
moment Weltgeschichte jest jedynie przedmiotem postulatu empiryczno-spekulatywnego. A idea,
że wprowadzenie Volksmassen w aparat Staatsgewalt [22] przez współczesny militaryzm
doprowadza do  jedynej sprzeczności, z której będzie można wyjść jedynie przez jej obalenie,
ryzykuje być jedynie petitio principii.
Jednak dialektyczna konstrukcja Engelsa w trzech pierwszych rozdziałach Gewalttheorie tworzy
całość zadziwiająco spójną. Można ją scharakteryzować jako  odwrócenie odwrócenia .
Zaproponowana przez D�hringa koncepcja Gewalt miała dwie podstawowe cechy. Z jednej strony
 odwracała ona schemat materializmu historycznego utrzymując, że struktury ekonomiczne, czy
też dokładniej rzecz biorąc stosunki zawłaszczania i wyzysku, wynikają z  faktów pierwszego
porządku , którymi są Gewalttaten, to znaczy fenomeny podporządkowania (Knechtung,
Unterwerfung) i panowania (Herrschaft, Beherrschung) narzucone siłą, co plasowało całość historii
form społecznych i stosunków własności pod znakiem niesprawiedliwości. Z drugiej strony Gewalt
stawała się kategorią metafizyczną, definiowaną w sposób abstrakcyjny i ahistoryczny, a przede
wszystkim usytuowaną poza opozycją między  eksploatacją człowieka i  eksploatacją natury ,
poza opozycją  polityki i  ekonomii (D�hring mówi o Gewalteigentum [23]). Wynikała stąd
głęboko rousseańska tonacja jego argumentacji, słusznie podkreślana przez Engelsa, który sam z
kolei próbował zastosować heglowską koncepcję negatywności, która w ciągu całej historii
 wznosi lub  znosi (aufhebt) swą własną destrukcyjną siłę, aby móc urzeczywistnić substancjalną
wspólnotę ludzką.
Dla Engelsa ważne przede wszystkim jest ściągnięcie Gewalt z nieba idei metafizycznych i
analizowanie jej jako zjawiska politycznego, wpisanego w historię przekształceń polityki.
Wydawałoby się, że w wielu fragmentach zostaje ustanowiona zwykła równoważność tych dwóch
pojęć: Das war eine Gewalttat, also eine politische Tat [24] (M.E.W., 20, 147). W istocie relacja ta
polega raczej na inkluzji jednego terminu w drugi. Polityka zawiera Gewalt, ale się do niej nie
redukuje. Czy też raczej Gewalt jest nieredukowalną składową wszelkiej polityki w ten sposób, że
wyobrażenie sobie skutecznego działania politycznego bez uciekania się do niej jest iluzoryczne.
Można nawet przyjąć, że decydującą rolę odgrywa zawsze element Gewalt, niezależnie od tego,
jakie siły czy klasy społeczne występują, w konsekwencji także w polityce proletariackiej  nawet
jeżeli tym samym pojawia się trudny problem wiedzy, czy istnieje specyficznie proletariacki sposób
działania przemocą (który odróżnia się na przykład od wojny). Tym niemniej polityka nie
sprowadza się do Gewalt, która w tym sensie nigdy nie jest  naga lub  czysta : nie tylko zakłada
ona ekonomiczne środki swego sprawowania, lecz zawiera także aspekt
 wyobrażeń (Vorstellungen) (liberalne idee burżuazyjne, socjalizm) i  instytucji (Einrichtungen)
(parlamentaryzm i powszechne prawo wyborcze, powszechna edukacja, sama armia). Odnajdujemy
tutaj sygnalizowaną wyżej polisemię terminu Gewalt, wykorzystywaną przez Engelsa do
naszkicowania dialektyki wewnętrznej dla historii polityki. Czasami rzeczywiście Gewalt,
sprowadzona do zorganizowanej przemocy (szczególnie do wojny: wojny zewnętrznej lub wojny
domowej) tworzy tylko część systemy środków politycznych; czasami zawiera w sobie całość
skutków władzy i okazuje się być naddeterminowana przez inne terminy, które także konotują
działanie polityczne. Engels, zgodnie z tradycją wywodzącą się od Saint Simona, zdaje się czasami
myśleć, że istnieje pewna tendencja polityki  doprowadzona do końca przez ruch socjalistyczny 
do ucywilizowania siebie samej przez zredukowanie elementu militarnego na korzyść elementu
instytucjonalnego. Ale zasadnicza linia rozumowania zmierza raczej do pokazania, że walka klas,
której polityka jest tylko pewną formą, ciąży ku ostatecznej konfrontacji  z konieczności
gwałtownej  między antagonistycznymi siłami (burżuazją i proletariatem), która jest także
konfrontacją między dwoma przeciwstawnymi modalnościami przemocy politycznej. Dokładniej
mówiąc pokazuje ona, że taka konfrontacja wyraża immanentną konieczność ewolucji
ekonomicznej (�konomische Entwicklung), zmierzającą do przekroczenia form wyzysku i
podporządkowania (Herrschafts- und Knechtschaftsverh�ltnisse, to wyrażenie pochodzące
bezpośrednio od Hegla).
Rozumowaniem Engelsa kieruje logiczny schemat, który odgrywał już zasadniczą rolę w
heglowskiej dialektyce historii: schemat środków (czy też materiału  ludzkiego ) i celów
historycznych (zob. Hegel, Die Vernunft in der Geschichte [25]). Implikuje on, że działania i
poszczególne intencje aktorów (jednostek i przede wszystkim ludności czy też  jednostek
zbiorowych ) widoczne są na dwojakim poziomie: w sposób bezpośredni i świadomy jawią się one
jako przypadkowe, ale w sposób pośredni (i determinujący, nawet jeżeli dzieje się to nieświadomie)
są one konieczne, przynajmniej w mierze, w jakiej przyczyniają się realizacji celu, do którego dąży
w historii duch (to znaczy swej własnej racjonalności). Ale Hegel idzie dalej i w tym punkcie jest
już rzeczywiście teoretykiem  roli Gewalt w historii : zakłada on, że pozorna irracjonalność
działań ludzkich, użytek czyniony przez nich z namiętności, konfliktu i przemocy jest w samej
rzeczy sprzeczną formą zjawiskową, w której manifestuje się obiektywna moc rozumu. Wynika
stąd  realizm polityki heglowskiej nieodłączny od jej  idealizmu . U Engelsa teleologia rozumu
staje się teleologią ekonomicznego rozwoju ludzkości przechodzącego przed zrekonstruowaniem
wspólnoty wyższej, której warunki przygotowało kapitalistyczne  uspołecznienie sił wytwórczych,
przez rozwiązanie wspólnot  pierwotnych i kolejne formy własności prywatnej. Wynika stąd jego
upieranie się przy fakcie, że Gewalt polityczna (a szczególnie Staatsgewalt) jest
skuteczna/rzeczywista (wirksam/wirklich) w tej mierze jedynie, w jakiej jest funkcjonalna z punktu
widzenia ekonomicznego rozwoju społeczeństwa (Engels mówi o gesellschaftliche Amtst�tigkeit
Gewalt [26], M.E.W., 20, 167) i w jakiej wpisuje się w sens ewolucji ekonomicznej (jak było to w
przypadku rewolucji francuskiej). Stąd jego zręczna teoria odwrócenia pozorów w sferze polityki w
stosunku do głębokiej logiki ekonomiki, która pozwala mu opisać zarazem  przesunięcie między
historią polityczną i historią ekonomiczną, autonomizację idei, sił i instytucji politycznych w
stosunku do podstawowej walki klas, a nawet niezdolność klas panujących ekonomicznie do stania
się także klasami panującymi politycznie (dołącza się do tego kwestia bonapartyzmu lub
bismarckizmu, to znaczy kwestia porażki  rewolucji ludowych lub  rewolucji z dołu i ich
zastąpienia przez  rewolucje z góry w XIX wieku). Ale takie odwrócenie musi być zawsze
przejściowe. Lepiej, powinno reprezentować formę przejściową ku racjonalnej poprawce, bez której
logika środków i celów byłaby anulowana.
Błędem byłoby jednak sądzić, że Engels mógł się zadowolić  przełożeniem heglowskiego
schematu języka ducha na język ewolucji ekonomicznej. Specyfika problemów, jakie stawia
interpretacja stosunków między Gewalt i strukturami klasowymi (w sensie Marksa) obliguje do
wymyślenia oryginalnej argumentacji. Tutaj jednak logika środków i celów dzieli się tendencyjnie
na głęboko odmienne interpretacje, z których każda stawia specyficzne problemy. Pierwsza, która
kładzie nacisk na bezpośrednią zależność przemocy zorganizowanej od jej materialnych środków, a
więc od ekonomicznych środków produkcji tych środków (technik, poziomu rozwoju
przemysłowego, z
ródeł finansowania państwa) dotyczy w gruncie rzeczy wojny zdobywczej.
Prowadzi ona w szczególności do naszkicowania historii form taktyki militarnej zależnych od
technologicznych rewolucji dotyczących uzbrojenia. Druga interpretacja, przeciwnie, kładzie nacisk
na społeczne formy wcielania mas w struktury przemocy instytucjonalnej i dotyczy konsekwencji
walki klas w łonie samej Staatsgewalt. Można by (tego niewątpliwie życzył sobie Engels) traktować
je jako komplementarne, ale bardziej owocne wydaje się nam przeciwstawienie ich nie tylko z racji
ich rozbieżnej przyszłości, ale z racji całkowicie odmiennego znaczenia, jakie nadają pojęciu
 determinacji ekonomicznej w ostatniej instancji . Pierwsza interpretacja doprowadza do
technicystycznego wyobrażenia prymatu ekonomicznego nad politycznym, które redukuje jeszcze
jej autonomię, ale jej zaletę stanowi możliwość wprowadzenia zasadniczej dyskusji na temat
historycznego paralelizmu pomiędzy rozwojem środków produkcji i rozwojem środków destrukcji
(uzbrojenia), a nawet dialektyki sił wytwórczych i sił destrukcyjnych w historii ludzkości (którą
Engels rozwiązał w sposób  optymistyczny podtrzymując w ostatniej instancji prymat sił
wytwórczych). Druga interpretacja jest bardziej decydująca dla określenia czy pojęcie  rewolucji
może być zastosowane w ten sam sposób do wszystkich procesów przechodzenia do nowego
sposobu produkcji. Podkreślić należy, że Engels w zadziwiający sposób waha się pomiędzy dwoma
ekstremami: po stwierdzeniu (w Gewalttheorie, I), że proces ekonomicznego eliminowania
feudalizmu przez burżuazję powtarza się w sposób identyczny jako ekonomiczna eliminacja
burżuazji przez proletariat, zaczyna (w Gewalttheorie, II) analizować historię kolejnych form
wcielania ludu do nowoczesnych armii (od rewolucji amerykańskiej i francuskiej począwszy na
militaryzmie pruskim kończąc) jako nie mający precedensu proces edukowania mas do polityki,
proces zawierający w stanie zarodkowym odwrócenie Staatsgewalt w Gewalt der Volksmassen i
rewolucyjne przekroczenie represyjnej  machiny państwa (sobald die Masse des Volks & einen
Willen hat & die Maschine versagt den Dienst, der Militarismus geht unter an der Dialektik seiner
eignen Entwicklung (M.E.W., 20, 158) [27] . A zatem, aby rewolucja kapitalistycznego sposobu
produkcji stała się możliwa, konieczne jest aby walka klas nie pozostała ograniczona do
infrastruktury, ale aby przeniknęła do samego serca funkcjonowania państwa i je przekształciła.
Engels nie ośmiela się kategorycznie przepowiadać takiego rozwiązania i w ostatnich linijkach tego
samego rozdziału pokazuje on raczej załamanie militaryzmu i rewolucji jako dwa terminy jednej
alternatywy.
Tym, co wymyślona przez Engelsa dialektyka ekonomiczno-polityczna zawdzięcza Heglowi jest
ostatecznie (ale być może jest to istotne w terminach  światopoglądu ) idea procesu historycznego
traktowanego jako  konwersja (Verkehrung, Umbildung, Konversion) Gewalt w racjonalność (u
Hegla w racjonalność instytucjonalną, etatyczną, u Engelsa w racjonalność ewolucji ekonomicznej
doprowadzającej do socjalizmu) w ten sposób, że nie tylko Gewalt nie jest  zewnętrzna wobec
rzeczywistego stawania się racjonalności, ale że są to właśnie jej  ekstremalne formy
racjonalności, podkreślające siłę tego, co racjonalne i sposób, w jaki działania jednostek (lub mas,
które u Engelsa zastępują jednostki) są inkorporowane w obiektywny rozwój. Przejawia w ten
sposób pewien rodzaj Gewalt poza Gewalt, która pokrywa się z koniecznością przekroczenia siebie
samej (wyrażenie pojawia się w tekście Engelsa szczególnie wtedy, kiedy chce pokazać, że
wewnętrzny proces historii wytycza granice form politycznych, którymi się posługiwał: Sie [die
Bourgeoisie] hat dies Resultat ihres eignen Tun und Treibens keineswegs gewollt - im Gegenteil, es
hat sich mit unwiderstehlicher Gewalt gegen ihren Willen und gegen ihre Absicht durchgesetzt& ,
M.E.W. 20, 153) [28] . Zapewne znajdujemy się tutaj w opozycji do metafizyki przemocy jako
nieprzekraczalnego i niezniszczalnego  radykalnego zła , którą Engels, jak sądzi, odkrył u
D�hringa, ale nie jest pewne czy jest się w opozycji do metafizycznego pojęcia przemocy, jako
interpretacyjnej zasady procesów historyczno-politycznych, która dokonuje transmutacji
irracjonalności w racjonalność lub  odwrócenia pozorów , i która tym faktem umożliwia
 zakorzenienie racjonalności w realności, ryzykując nierozpoznanie nieredukowalnych
 nadużyć (nawet długoterminowo). Należy zatem rozpocząć z tego miejsca, z jednej strony aby
sprawdzić, w jakiej mierze analizy Marksa włączają się bez reszty ani oporu w tę dialektyczną
teoretyzację (która umożliwiła popularyzację i zorganizowane zastosowanie polityczne), z drugiej
aby sprawdzić sposób, w który w ciągu wieku istnienia marksizmu  doktrynalnego ze jego
ortodoksjami i herezjami, spotkanie realnej historii determinowało progresywnie przemieszczenia i
pojawienia się problemu nie powodując przy tym całkowitego zniknięcia kwestii początkowej.
II. Marks: momenty i struktury ekstremalnej przemocy.
Wykład Engelsa nie przestaje ewokować różnych sformułowań Marksa (szczególnie z Manifestu
Komunistycznego, napisanego wspólnie przez dwóch przyjaciół). Ale przede wszystkim opiera się
na dwóch cytatach z Kapitału, które wyrwane z kontekstu nabierają szczególnego znaczenia. Jeden
pochodzi z rozdziału 22 Księgi I (M.E.W., 23, 609 610 [29] ) i nie mówi explicite o Gewalt, ale o
 wewnętrznej dialektyce odwrócenia własności prywatnej opartej na wymianie ekwiwalentów w
własność prywatną opartą na zawłaszczaniu pracujących. Drugi cytat pochodzi z rozdziału 24
księgi I poświęconemu sogenannte urspr�ngliche Akkumulation [30] (ibid., 779) i został przez
Engelsa przesunięty z opisu zorganizowanej przemocy państwowej koniecznej dla dokonania
akumulacji pierwotnej kapitału ku tezie  rewolucyjnej roli Gewalt niedocenianej przez D�hringa i
ogólnie przez tych, którzy zajmują stanowisko moralne. Teza ta zawiera słynna mesjanistyczną
metaforę (odwróconą przez Engelsa na rodzaj żeński) Geburtshelferin [31], która będzie punktem
wyjścia krytycznej lektury dokonanej przez Hannah Arendt w La crise de la culture: Die Gewalt ist
der Geburtshelfer jeder alten Gesellschaft, die mit einer neuen schwanger geht. Sie selbst ist eine
�konomische Potenz [32].
Mamy w tych dwóch przypadkach do czynienia z paradoksem. Engels  zredukował podwójny
dystans: dystans oddzielający (prowizoryczną) hipotezę marksistowską poszukującą z
ródeł
własności prywatnej w indywidualnej pracy od historycznej analizy jej realnych warunków i
dystans, oddzielający  historyczny wyjątek stanowiony przez akumulację pierwotną od innego
wyjątku, który reprezentowałaby rewolucyjna Gewalt pochodząca  z dołu (co Marks określi
póz
niej jako  wywłaszczenie wywłaszczycieli , Kapitał, Księga I, rozdz. 24, ż 7, op.cit. str. 823).
Można tym samym skonstruować typową  linię rozwojową, która pokrywa się z samych ruchem
konwersji Gewalt w historii walki klas. Ale po to, aby zastanowić się nad jej słusznością należy
spróbować wziąć pod uwagę złożoność perspektyw, które w kwestii Gewalt krzyżują się u Marksa i
nie dają się sprowadzić do jedynej linii rozumowania.
Osobiście uważam, że możemy wyróżnić przynajmniej trzy perspektywy odnoszące się do
odmiennie postawionych  problemów . Uważam też, że w myśli Marksa można dostrzec bardzo
silne napięcie pomiędzy dwoma sposobami refleksji nad statusem i skutkami ekstremalnej
przemocy: sposobem, który próbuje  jeżeli nie  naturalizować  to przynajmniej włączać ją w
łańcuch przyczyn i skutków, uczynić z niej proces lub moment dialektyczny procesu transformacji
społecznej, którego aktorami są antagonistyczne klasy tak, by zrozumiałe stały się warunki realnej
polityki (wirkliche Politik) (w opozycji do polityki moralnej lub idealnej); i sposobem, który
odkrywa w pewnych ekstremalnych lub nadmiarowych formach przemocy, zarazem strukturalnych
i koniunkturalnych, archaicznych i nowoczesnych, spontanicznych i zorganizowanych to, co można
by nazwać realnością polityki (das Reale in der Politik?) to znaczy nieprzewidywalność czy też
nieobliczalność, która nadaje jej tragiczny charakter, którą się żywi i która zagraża także jej
unicestwieniem (jak pokazuje zdanie przypisywane Engelsowi przez Różę Luksemburg w
broszurze z 1916 roku Die Krise der Sozialdemokratie : Die b�rgerliche Gesellschaft steht vor
einem Dilemma, entweder �bergang zum Sozialismus oder R�ckfall in die Barbarei).
Być może nie da się pogodzić tych dwóch sposobów myślenia, które są jak awers i rewers tej samej
próby nadania sensu nakładania się Gewalt i praktyki społecznej, ale nie mogą one być
(przynajmniej u Marksa) absolutnie oddzielone. Wynika to ostatecznie z ambiwalencji modelu
 walki klas , traktowanej jako istotna cecha i  motor transformacji historycznych społeczeństw,
nieoddzielnie związanego (jak to przypominał jeszcze Foucault w swoim wykładzie Il faut d�fendre
la soci�t�) z nałożeniem modelu wojny na stosunki społeczne i jej  doprowadzenie do
ostateczności (Clausewitz), którego przeznaczeniem było wprowadzenie racjonalnej logiki w
nawet najbardziej brutalne konflikty interesów, procesy eksterminacji i zniewolenia, tworzące
zdaniem cytowanego przez Marksa francuskiego publicysty das Kapital von Kopf bis Zeh, aus allen
Poren, blut- und scmutztriefend [zur Welt kommt [33]] (Das Kapital, op. cit., s. 788). Doszliśmy
tym samym do trudności interpretacyjnych, które od zawsze wzbudzała napisana przez Marksa (po
francusku) formuła użyta w polemice z Proudhonem, skierowana ogólnie przeciwko
 progresywnej koncepcji historii: L histoire avance par le mauvais c�t� [34] (Nędza filozofii).
Formuła, która można rozumieć jako tezę dialektyczną potwierdzającą (za Heglem), że proces
historyczny zawsze kończy się przekształceniem cierpienia w kulturę (poprzez dokonanie
 zaprzeczenia zaprzeczenia ), ale można także rozumieć jako oznakę faktu braku gwarancji, że
historia rzeczywiście się  toczy , o ile nie przeistacza się w horror.
1. Znaczenie rewolucyjnego  katastrofizmu Marksa
Schemat łączący ostateczny upadek kapitalizmu z pojawieniem się  po raz pierwszy w historii 
możliwości kolektywnego wyzwolenia, którego agentem jest rewolucyjny proletariat, jest
interpretacyjnym modelem  tendencji historycznej , stosowanym przez Marksa czasami do
nieuchronności teraz
niejszości (jak w Manifeście komunistycznym w 1848), czasami do
nieokreślonej przyszłości, implikowanej przez sprzeczności między własnością kapitalistyczną i
uspołecznieniem sił wytwórczych, który jednak nigdy nie zniknął z jego myśli. Tym niemniej jego
konsekwencje lepiej można dostrzec w koniunkturze rewolucji 1848 roku, która doprowadziła do
radykalizacji marksowskiej krytyki polityki (pojawienia się  pierwszej koncepcji dyktatury
proletariatu). Dopracowując koncepcję rewolucji społecznej, która podkreśla jej antynomiczne
cechy, Marks ściśle łączy ideę ostatecznego kryzysu, który reprezentowałby  rozwiązanie
społeczeństwa burżuazyjnego, z ideą  alternatywy między ekstremalnymi formami przemocy
kontrrewolucyjnej i ekstremalnymi formami świadomości mas zdeterminowanymi do
 doprowadzenia ludzkiej emancypacji aż do końca . Jest on zatem w stanie (nawet jeżeli termin nie
występuje otwarcie w jego terminologii) nadać teoretyczną treść i znalez
ć historyczny odnośnik
jedności przeciwieństw, którą w Tezach o Feuerbachu z 1845 roku desygnowało pojęcie praxis:
świadomość, która bezpośrednio wyłania się ze sprzeczności stosunków społecznych i która  nie
będąc zapośredniczona przez wyobrażenia  ideologiczne  przekształca się w działanie
kolektywne zdolne zmieniać świat.
W planie politycznym myślą Marksa kieruje zatem koncepcja ultra jakobińska  która nie dotykając
otwarcie kwestii Terroru czyni z proletariatu  lud ludów zdolny ustrzec przed zamknięciem w
granicach burżuazyjnych wymóg wolności, równości i wspólnoty  przywracająca całą aktualność
perspektywie działania zawartego już w haśle Robespierre a:  Nie istnieje rewolucja bez rewolucji
(mowa z 5 listopada 1792) czy też nie istnieje rewolucja połowiczna. W planie ekonomicznym
natomiast kieruje nią pesymistyczna interpretacja teorii ricardiańskiej, wedle której antagonizm
pomiędzy  zyskiem kapitalistycznym a  płacą roboczą prowadzi do absolutnej pauperyzacji mas
ludności, to znaczy do obniżenia płac poniżej poziomu zapewniającego przeżycie. Po opisaniu (w
Świętej rodzinie i Ideologii niemieckiej) warunków życia proletariatu jako  samorozwiązania
burżuazyjnego społeczeństwa obywatelskiego (b�rgerliche Gesellschaft), w Manifeście
komunistycznym pod koniec swej analizy  uproszczenia walk klasowych i polaryzacji
społeczeństwa dochodzi do wniosku, że w odróżnieniu do wcześniejszych sposobów produkcji
kapitalizm zawiera pewien wymiar nihilistyczny: logika sposobu wyzysku doprowadza burżuazję
do zniszczenia warunków życia i reprodukcji tych, którzy zapewniają jej przeżycie, a zatem do
zniszczenia własnych warunków egzystencji. Katastrofa ta, której nieuchronność ukazują kryzysy
przemysłowe, wystarczyłaby już do stworzenia konieczności rewolucji proletariackiej, mogącej
przybrać jedynie formę  gwałtownego obalenia burżuazji . Ale krwawe ( i zniechęcające)
doświadczenie porażki Rewolucji z 1848 roku doprowadziło Marksa (w Walkach klasowych we
Francji z 1850 i Osiemnastym brumaire a Ludwika Bonaparte z 1852) do nadania jej jeszcze
bardziej dramatycznej formy: tym, co determinuje powszechny kryzys produkcji kapitalistycznej
nie jest bezpośrednio rewolucja proletariacka pojmowana jako  zdobycie demokracji przez nową
klasę panującą, ale doprowadzenie do ekstremów, w którym rewolucja i kontrrewolucja ( dyktatura
proletariatu i  dyktatura burżuazji ) wzmacniają się nieustannie aż do ostatecznej konfrontacji.
Zostaną przeciwstawione z jednej strony  koncentrująca zorganizowaną przemoc autonomiczna i
hipertroficzna  machina państwowa (Staatsmaschinerie), którą należy  rozbić , z drugiej strony
proces  rewolucji w permanencji , wyrażający zdolność proletariatu do obdarzenia całego
społeczeństwa demokracją bezpośrednią.
Oczywisty jest wymiar mesjanistyczny tego wyobrażenia momentu rewolucyjnego i
doprowadzającej go do końca praxis. Wymiar ten pojawia się okresowo w historii marksizmu, a
szczególnie wtedy, kiedy koniunktura pozwoli się wyobrazić jako ostateczne starcie, od którego
zależy przyszłość świata i cywilizacji (jak u Róży Luksemburg w latach 1914-1916 opisującej
konieczność dokonania wyboru między wojną a rewolucją), a nawet u postmarksistów (na przykład
w formie alternatywy między destrukcją środowiska planetarnego i destrukcją kapitalizmu w
pewnej aktualnej  ekologii politycznej ). Wyjaśnia on antynomiczny charakter, jaki przybiera tutaj
idea rewolucyjnej Gewalt, która zarazem skupia destrukcyjne siły starego świata i wprowadza
absolutną twórczą pozytywność. Nie można byłoby jednak zrozumieć w pełni jej modalności, jeżeli
nie odniesie się jej do wskazówek Marksa dotyczących niepewności podjętej walki, poczynając od
enigmatycznej wskazówki z Manifestu komunistycznego, mówiącej o możliwości  destrukcji
dwóch klas w walce (gemeinsamer Untergang der k�mpfenden Klassen), aż do uznania przez
niego po 1852 roku zdolności rozwoju kapitalizmu, który reprodukuje te same antagonizmy w
nieskończenie szerszej skali.
2. Przemoc ekonomii, ekonomia przemocy
Tematyka Gewalt, jeżeli się dobrze przyjrzeć, jest tak uporczywie obecna w Kapitale (a szczególnie
w Księdze Pierwszej), że mógłby być on w całości odczytany jako traktat na temat wprowadzonej
przez kapitalizm przemocy strukturalnej (i jako traktat na temat właściwego historii kapitalizmu
nadużycia przemocy), opisanej tak w wymiarach subiektywnych, jak i obiektywnych, dla którego
przewodniego wątku dostarczyła krytyka ekonomii politycznej. Wynika to przede wszystkim z
faktu, że wyzysk pracujących  z
ródło akumulowanej wartości dodatkowej (Mehwert)  jawi się
tutaj jako nieoddzielny od tendencyjnego wyzysku dodatkowego, który nie zadawala się
wyciskaniem z siły roboczej pewnego dodatku przekraczającego wartość konieczną do jej własnej
reprodukcji, wspomagając się wzrastającą wydajnością umożliwianą przez rewolucję przemysłową,
ale stale dotyczy (i zagraża) zachowania tej siły roboczej, jako że jej ucieleśnieniem są żyjące
jednostki. Na końcu rozdziału 13 (Maschinerie und grosse Industrie [35]), Marks opisuje
Produktionsprozess jako Zerst�rungsprozess [36], i konkluduje, że Die kapitalistische Produktion
entwickelt daher nur die Technik und Kombination des gesellschaftlichen Produktionsprozesses,
indem sie zugleich die Springquellen alles Reichtums untergr�bt : die Erde und den Arbeiter ,
MEW, 23, 530 [37] ). Jednak ta destrukcja żywej siły roboczej, która prowadzi do systematycznego
unicestwiania prokapitalistycznych sposobów życia i kultury, z racji stawianego przez tę siłę oporu
i  modernizacji społeczeństwa przybiera z konieczności formy nadzwyczaj nasycone przemocą
(dotykając z jednej strony procesów, które nazwano by dzisiaj etnobójstwem lub ludobójstwem, z
drugiej rozczłonkowania ciała ludzkiego czy też jednostkowej  całości psychofizycznej.
Według Marksa w kapitalizmie nie istnieje wyzysk bez wyzysku dodatkowego. Jest to wniosek
wynikający z porównawczych wywodów poświęconych różnym  metodom wytwarzania wartości
dodatkowej, które zmuszają wszystkich do przekraczania granic pracy dodatkowej z braku czego
kapitał padłby ofiarą własnej tendencji obniżania stopy zysku. Ważne jest, zauważmy, że Marks
poszukiwał tej konstatacji nie u ekonomistów, ale  chociaż nie bezpośrednio, lecz za
pośrednictwem Factory Reports)  u samych robotników (co szczególnie podkreśla słusznie Michel
Henry). Po stronie  wytwarzania wartości dodatkowej bezwzględnej mamy więc nieskończone
przedłużanie czasu pracy, pracy kobiet a nade wszystko pracy dzieci, prowadzące do różnych form
nowoczesnego niewolnictwa, nieokiełznaną spekulację przez kapitał cenami żywności,
zakwaterowania i zdrowia robotników. Po stronie  wytwarzania wartości dodatkowej względnej
mamy intensyfikację rytmów pracy i przyspieszonego zużywania  ludzkich instrumentów , podział
pracy przeciwstawiający zdolności manualne i umysłowe, represyjną dyscyplinę fabryczną,
 przyciąganie i odpychanie pracowników w rewolucji przemysłowej, to znaczy wymuszone
bezrobocie jako przymusowy  regulator wartości siły roboczej. We wszystkich przypadkach
Marks zmierza do pokazania, że różne formy wyzysku zależą od warunku upowszechnionej
Gewalt, nieodłącznej od kapitalizmu, którą nazywa kolektywnym  poddaństwem (H�rigkeit:
M.E.W., 23, 648 [38] ) klasy robotniczej wobec klasy kapitalistycznej, które nie pozostawia
 wolnym wobec prawa pracownikom nic innego, jak tylko możliwość sprzedawania samych siebie
na warunkach ustalonych przez kapitał. Ale chce również pokazać, że każda z tych form zawiera
specyficzne formy Gewalt, korespondujące z całą fenomenologią cierpienia (aż do granicznego
przypadku  tortury : ibid., 446 [39]).
Analiza wyzysku dodatkowego doprowadza do dialektyki oporu, konfliktu, interakcji między
przemocą a instytucją. Zadziwiające jest to, że Engels który, jak widzieliśmy, cytował jej dwa
istotne momenty w tym miejscu uprościł jej złożoność. Wynika to być może z tego, że ostatecznie
nie doprowadza ona do odnalezienia jednoznacznego  sensu historii, ale do wielości możliwych
kierunków rozwoju wśród których sam Marks, a w każdym razie jego następcy, mogli się tylko
poczuć zagubieni.
Część wywodów Kapitału (wzbogacona między pierwszym wydaniem w 1867 i drugim wydaniem
fragmentami dotyczącymi zniesienia angielskich praw przeciwko koalicjom robotniczym) opisuje
walkę klas między kapitałem a organizującą się klasą robotniczą w kwestii warunków pracy
(póz
niej poziomu płac, itd.), w której państwo (nawet w sposób niedoskonały i stronniczy na
korzyść burżuazji, której długofalowych interesów broni ze szkodą dla jej korzyści bezpośrednich)
interweniuje jako agent erste bewusste und planm�ssige R�ckwirkung der Gesellschaft auf die
naturw�chsige Gestalt ihres Produktionsprozesses (MEW, 23 504 [40] ). Opisując tę historię jako
historię langwieriger, mehr oder minder versteckter B�rgerkrieg zwischen der Kapitalistenklasse
und der Arbeiterklasse [41] (ibid.s. 316), analiza Marksa kulminuje tutaj w propozycji, w której
polisemia terminu Gewalt przejawia się w pełni: Zwischen gleichen Rechten entscheidet die
Gewalt [42] (ibid., s. 249). Zdanie to jest tym bardziej znaczące, że powtarza  lekko tylko
zmieniając  zdanie już użyte w 1848 w sprawie konfliktu między frankfurckim Zgromadzeniem
narodowym a monarchią pruską: zwischen zwei Gewalten kann nur die Gewalt entscheiden (Neue
Rheinische Zeitung, w M.E.W., 6, 242 [43]]) . Przemoc jest korzeniem władzy, która sprawuje ją,
aby  zwrotnie  kontrolować. W rewolucji  rozstrzygnięcia między Gewalt-władzami
dokonywała Gewalt-przemoc, w walce społecznej Gewalt-władza (prawomocna Staatsgewalt)
będzie  rozstrzygać między Gewalt-przemocami&
Wywody te sytuują się po tej samej stronie procesu normalizacji warunków funkcjonowania
kapitalizmu (i integracji walki klas z instytucjami politycznymi społeczeństwa burżuazyjnego). W
żaden sposób nie znoszą one przemocy wyzysku, ale ograniczają jej  nadużycia i odkładają (być
może w nieskończoność) pojawienie się konfrontacji między proletariatem a samym państwem
(konfrontacji, którą można sobie również wyobrazić jako nieużyteczną z powodu wzrostu
zorganizowanej siły politycznej proletariatu, pod warunkiem, że burżuazja se laisse faire). Inaczej
rzecz się ma w wywodach poświęconych tak zwanej urspr�ngliche Akkumulation [44] dotyczących
stosunku między Gewalt a kapitalizmem, który ustala się w  okresie przejściowym , poza wszelką
możliwością  spacyfikowania konfliktu społecznego. Przeciwko liberalnemu mitowi widzącemu
z
ródła kapitału w indywidualnej własności handlowej Marks opisuje tutaj, jak widzieliśmy,
gewaltsamer Expropriationsprozess der Volksmasse (ibid., 748) [45] , konieczny po to, aby zmusić
masy pracujących do przejścia z jednej formy niewoli (Knechtung, ibid. 743 [46] ) w drugą,
którego najbardziej znanym momentem jest praktyka  ogradzania w Anglii w XVI i XVII wieku,
ale które w istocie łączy całość środków prawnych, pseudoprawnych lub nieprawnych (masakry,
wypędzenia, mniej lub bardziej prowokowany głód, jak w Irlandii, kolonizacja
Blutgesetzgebung [47] organizujący wypędzenia lub zamknięcia włóczęgów& .) koordynowanych
przez Staatsgewalt (ibid. 765) [48] , aby doprowadzić do zagarnięcia środków produkcji i
 wyzwolenia proletariatu nie posiadającego własnych środków utrzymania. Polisemia Gewalt
funkcjonuje tutaj nie jako wycofanie ekstremalnej przemocy w funkcjonowaniu instytucji, ale
przeciwnie jako zwielokrotnienie i intensyfikacja przemocy poprzez jej okrutne użycie.
Chociaż różne formy związku kapitalizmu z historycznym zjawiskiem  wojny klas na skutek tego
ewoluują w odwrotnym znaczeniu to tym niemniej odsyłają do tej samej fundamentalnej realności
antropologicznej (którą w rozdziale na temat Fetischcharakter der Ware [49], Marks próbował
rozjaśnić w sposób spekulatywny), jaką jest obiektywizacja ludzkiej siły roboczej jako  towaru .
Owa obiektywizacja, presuponowana przez proces  normalnej produkcji kapitalistycznej, chociaż
jest tutaj zamaskowana przez  osobisty status prawny wolnego pracownika, jest ą la limite
niemożliwa: dlatego musi być wymuszana w permanencji przeciwko indywidualnym i zbiorowym
oporom pracujących przez kompleks instytucji i mniej lub bardziej przejściowych praktyk
terrorystycznych. Praktyki te wprowadzają destrukcję nawet w sąsiedztwo produkcji  w sensie
oddalonym od tego, co ekonomia polityczna nazwie  destrukcją twórczą widząc w niej sprężynę
nowatorstwa przemysłowego (Schumpeter). Jakie może być wyjście z tego niestabilnego
połączenia? W tym punkcie tradycja marksistowska, w okresie po Marksie, głęboko się podzieliła
w zależności od przeciwstawnych  taktyk w łonie ruchu robotniczego. Tym, co powstrzymuje
mnie tutaj przed ostateczną konkluzją są przedłużenia analiz Marksa, które ujawniają
nieredukowalność zjawiska ekstremalnej przemocy jako strukturalnej determinacji kapitalizmu,
obligując tym samym do postawienia kwestii rewolucji nie tylko w terminach przejęcia władzy i
przekształcenia sposobu produkcji, ale w terminach  ucywilizowania . Można tego dokonać na
rozmaite sposoby.
Droga, której przykład stanowi Róża Luksemburg (w Akumulacji kapitału z 1913 roku, a
szczególnie rozdziały 26-29 na temat kolonizacji) polega na pokazaniu przez definicje Marksa i
współczesną historię imperializmu, że oparta na przemocy  akumulacja pierwotna nie stanowi
zjawiska przejściowego, należącego do  prehistorii współczesnego kapitalizmu. Przeciwnie, jest to
stały sposób, którego kapitalizm ( w istocie poza regionami  centrum , gdzie rozwija się
uprzemysłowienie) potrzebuje do tworzenia sobie rynków i rezerw robocizny przez przemoc
eksterminującą. W centrum tej problematyki znajduje się kwestia prawa populacji powiązanego
przez Marksa z cyklami akumulacji i ekonomiczną koniecznością istnienia  rezerwowej armii
przemysłowej . Kapitalizm bez populacji nadwyżkowej nie istnieje, ale nie ma populacji
nadwyżkowej bez przemocy, której celami są przede wszystkim ludy pozaeuropejskie. W tym
sensie kapitalizm jest zawsze jeszcze  archaiczny czy też raczej wyobraża on sobie jako archaizm
całkiem współczesną przemoc, którą sprawuje nad całym światem, zmuszanym krok za krokiem do
wejścia w jego przestrzeń reprodukcji.
W tekście zadziwiającym, niezakończonym i niepublikowany aż do niedawnego wydania pod
tytułem Resultate des unmittelbaren Produktionsprozesses. VI. Kapital des Kapitals sam Marks
naszkicował inną drogę, która znalazła szerokie odbicie w dyskusjach lat 1960-1970 na temat
tworzenia  robotnika-masy w rozwiniętym społeczeństwie kapitalistycznym, dyskusjach
toczonych szczególnie przez reprezentantów włoskiego marksizmu  ouwrierystycznego (Quaderni
rossi, Tronti, Negri). Stawia on tutaj hipotezę ostatniego stadium w podporządkowaniu siły
roboczej formie towarowej, odpowiadającego całkowitemu utowarowieniu konsumpcji
pracowników i uwarunkowaniu ich kształcenia koniecznością bezpośredniego wcielenia w
zmechanizowaną produkcję, co Marks nazywa reale Subsumtion [50] siły roboczej kapitałowi. Być
może dlatego, że tę głęboko nihilistyczną hipotezę uważał on za nieprzystającą do rewolucyjnych
perspektyw radykalizacji walki klas w miarę rozwoju kapitalizmu ostatecznie zrezygnował z
włączenia tego rozdziału (w rzeczywistości kolejnej części) do opublikowanej wersji Kapitału.
Zauważmy, że hipoteza ta nie prowadzi koniecznie do wyczerpania się przemocy w formie
 dobrowolnego poddaństwa czy też jest to raczej tylko utopijna forma burżuazyjna:
najprawdopodobniej korespondowała ona (i koresponduje) z sytuacją przemocy endemicznej,
anarchicznej lub anomicznej ( molekularna wojna domowa, jak powiedziałby Enzensberger),
którą kapitalizm usiłuje opanować włączając do instrumentów polityki społecznej wielorakie
aparaty kontroli i  zarządzania ryzykiem (R. Castel).
3) Aporie  rewolucyjnej polityki proletariackiej
Odczytanie analiz, poświęconych w Pierwszej Księdze Kapitału kwestii przemocy nieodłącznej od
rozwoju kapitalizmu, jako  sposobu produkcji i zarysowującym się tutaj tendencjom, pozwala w
innym świetle ujrzeć problem niedokończenia Kapitału, podobnie jak problem dwuznaczności
 strategii rewolucyjnej, z którymi Marks nie przestawał się borykać w okresie I Międzynarodówki
i po jej rozwiązaniu, przed i po krwawym epizodzie Komuny paryskiej (nowy  pieniem żałobnym
europejskiej klasy robotniczej wedle wyrażenia z 18 Brumaire a, M.E.W., 8, 204) [51] . Obydwa te
problemy ostatecznie dotyczą aporii konstytuowania się klasy robotniczej w podmiot polityczny lub
stosunku między  subiektywizacją proletariatu i kapitalistycznym  uspołecznieniem sił
wytwórczych. Ale sam ten stosunek jest zakłócany przez zjawisko ekstremalnej przemocy, którą
można traktować zależnie od okoliczności bądz
jako rezydualną irracjonalność, której  normalny
bieg ewolucji historycznej powinien położyć kres, bądz
jako element dialektycznej negatywności,
która przyspiesza przekształcenie panowania w rewolucję ( przyspieszając bieg historii), bądz

jako suplement, który może zagrozić możliwości  rozwiązania sprzeczności społecznych, a nawet
skazić jego sposoby od wewnątrz (frapujący symptom stanowi z tego względu wynalezienie
kategorii  podproletariatu lub lumpenproletariatu, zbiorowości, którą pauperyzacja doprowadziła
do strefy, w której nędza współistnieje ze zbrodnią: wiadomo, że Marks do końca utrzymywał, że
zamachu stanu Ludwika Napoleona zakończył się sukcesem właśnie dzięki mobilizacji
lumpenproletariatu, którego był politycznym przedstawicielem). W każdym razie pojęcie prostej
repartycji Gewalt między dziedzinę polityki i dziedzinę ekonomii (lub  społeczeństwa
ustrukturyzowanego przez stosunki ekonomiczne) okazuje się być nie do utrzymania. Gewalt
cyrkuluje w sposób w gruncie rzeczy niekontrolowany między polityką a ekonomią.
Jeżeli Kapitał pozostał niedokończony po opublikowaniu Księgi Pierwszej w 1867 i jej
najrozmaitszych wznowień, to być może dlatego (biorąc pod uwagę wszelkie okoliczności
historyczne i biograficzne), że opisywane przezeń przyczyny, formy i społeczne skutki procesu
gwałtownej  konsumpcji siły roboczej, nie pozwalają w zasadny sposób wybrać żadnego
spomiędzy licznych możliwych rozwiązań, pozostawiając historii  realnej troskę o rozwiązanie
kwestii, a masom wyzyskiwanym troskę wymyślenia  strategii , która umożliwi przewagę jednej z
nich.
Niewątpliwie, w paragrafie zatytułowanym Geschichtliche Tendenz der Kapitalistischen
Akkumulation [52], stanowiącym pozorną  konkluzję dzieła (chociaż zadziwiająco umieszczonym
pośrodku działu na temat akumulacji pierwotnej, którego zakończenie stanowi wywód na temat
 nowoczesnej teorii kolonizacji , być może po to, aby uniknąć cenzury) sam Marks, aby dokonać
 skoku nauki w politykę wybrał drogę dialektyczną. Powtarza formuły z 1848 roku, wedle których
proletariat jest  jedyną klasą rewolucyjną , to znaczy podmiotem historii rozumianej jako historia
emancypacji ludzkości, ale tym razem opiera je nie na schemacie katastroficznym, ale na teorii
nieuchronnej tendencji uspołecznienia produkcji i stworzenia  robotnika zbiorowego , której
konieczność byłaby koniecznością Naturprozess, i w której przemoc końca, nawet jeżeli jest
nieuchronna, nie miałaby nic wspólnego z przemocą początków. Sformułowania te będzie
utrzymywać ortodoksja.
Ale logika wywodów otworzyła inne możliwości, które zawsze będzie można powtórzyć bez
porzucania  marksistowskiego odnośnika: możliwość reform narzucanych społeczeństwu przez
państwo na skutek presji coraz silniejszych i zorganizowanych robotniczych walk klasowych, które
zmuszają kapitał do  ucywilizowania metod wyzysku lub stałego ich unowocześniania w celu
przekroczenia oporu  kapitału zmiennego ; możliwość eksportu wyzysku dodatkowego na
 peryferie kapitalistycznego sposobu produkcji, aby przedłużyć skutki  akumulacji pierwotnej (to
idea, którą rozwinie Róża Luksemburg, zawsze wyobrażając sobie, że proces ten zakończy się
napotykając swoje granice  ponieważ ziemia jest okrągła , podczas gdy można także wyobrażać
sobie jego wymiary intensywne w formie Kolonisierung der Lebenswelt [53] lub rozwoju
bioekonomii, w której istoty ludzkie jako takie stają się surowcem konsumowanym przez
przemysł); w końcu możliwość sugerowana przez niepublikowany Rozdział i przejęta przez
niektórych teoretyków współczesnej  kultury masowej ,  społeczeństwa kontroli (Deleuze), idąca
w parze z wymuszonym normalizowaniem jednostek wytwórców, konsumentów i reproduktorów,
którego przemoc fizyczna, jak i psychiczna byłaby zarazem środkiem i permanentną materią. W
tych różnych hipotezach proletariat przestał być predeterminowanym podmiotem historii i Gewalt,
której doznaje lub którą sprawuje nie wypełnia  naturalnie celu. Subiektywizacja klasy
robotniczej, to znaczy jej transformacja w rewolucyjny proletariat jawi się jako nieskończenie
oddalony horyzont, nieprawdopodobna kontrtendencja albo nawet cudowny wyjątek biegu historii.
Przywołanie tych konkurencyjnych  wyjść jawnych lub ukrytych w analizach Marksa pozwala
nam zrozumieć lepiej niż jemu samemu i jego współczesnym rację istnienia aporii, dotykających
podejmowanych po roku 1870 prób zdefiniowania autonomicznej  polityki proletariackiej z jej
strategią, instytucjami,  światopoglądem i własnym dyskursem dotyczącym  przejścia do
społeczeństwa klasowego do społeczeństwa bez klas. Marks jest rozdarty pomiędzy tezę
anarchistyczną (Bakunina), żądającą przede wszystkim  zniszczenia autorytetu państwa czy też
partii i tezę etatyczną i nacjonalistyczną (Lassalla), widzącą w organizacji społeczeństwa
 prawomocną funkcję państwa (zob. Der B�rgerkrieg in Frankreich, chap. III, M.E.W., 17,
340) [54] . Nie udaje mu się pozbyć symetrii wbrew nowej definicji dyktatury proletariatu opartej
na modelu Komuny Paryskiej czy też znaczącym wysiłkom Engelsa opracowania teorii funkcji
politycznej  mas , jako że nie sprowadzają się one do abstrakcji  klas . Wszystkie te trudności
krystalizują się wokół kwestii tworzenia  klasowej partii politycznej , która nie jest częścią czy też
odzwierciedleniem burżuazyjnego aparatu państwowego. Sprowadzają się one do faktu, że o
Rewolucji równie trudno myśleć jako o Revolution von oben, jak i o Revolution von unten [55], to
znaczy jako  zawłaszczeniu przez proletariat wcześniej istniejącej, rozwijanej przez klasy
panujące Gewalt, albo  metamorfozie jej historycznych postaci albo też jeszcze  powrocie
odepchniętej Gewalt ludowej, spontanicznej, która byłaby własnością samych mas. Bez wątpienia
Gewalt nie jest  dostępna (zuhanden?) proletariatowi, ale  przekraczając zawsze możliwości
kontroli, bądz
jako przemoc, bądz
jako władza  daleka od tworzenia bezpośredniego impulsu
subiektywizacji politycznej,  dekonstruuje jego podmiotowe roszczenie (jak powiedziałby
Derrida).
III. Marksizm i post marksizm między Gewalt i ucywilizowaniem
Zastanawiając się nad splotem rewolucyjnej subiektywizacji, uspołecznienia i Gewalt,
antycypowaliśmy wnioski, które można wysnuć z opisu stawania się marksizmu poprzez dzieło
jego fundatorów. Wnioski te prowadzą nas do naszkicowania krytyki marksizmu, której przewodni
wątek stanowiłaby aporia jego stosunku do znaczenia i zastosowania Gewalt. Oczywiście byłoby
pożądane, aby taka krytyka mogła przejawić się jako samokrytyka, w której marksizm znalazłby
środki zrozumienia swych własnych porażek i przekroczenia swych historycznych granic w celu
ponownego otwarcia perspektywy rewolucyjnego  przekształcenia świata . Wiemy niestety, że tak
nie jest, głównie z powodu niemożności dokonania przez marksizm analiz rzeczywistych katastrof
XX wieku (całkowicie różnych od przepowiadanej przez Marksa  ostatecznej katastrofy
kapitalizmu), których był jednocześnie agentem i ofiarą: faszyzmu i nazizmu,  socjalizmu
realnego i jego ekstremistycznych odłamów, przekształcenia walk antyimperialistycznych w
dyktatury ideologiczno-militarne, połączenia rasizmu etnicznego czy religijnego z bezwzględną
pauperyzacją i dewastacją środowiska... Oznacza to, że krytyka marksizmu jest jednocześnie
 wyjściem z jego problematyki lub relatywizacją jego punktu widzenia, ale nie oznacza wcale, że
wszystkie zaproponowane przez niego analizy lub kwestie są pozbawione aktualnego znaczenia.
Należałoby najpierw opisać rozproszenie, jakie dokonało się w XX wieku w polu dyskursów
marksistowskich, pokazać związek z problemem Gewalt i  wybory , jakie narzucił. Wedle mojej
tezy problem ten stanowi właśnie główny wątek podziałów, charakteryzujących marksizm
historyczny, zabraniając przypisania mu prostego  stanowiska w materii polityki (nawet jeżeli
kolejne ortodoksje II i III Międzynarodówki twierdziły inaczej). Podziałów tych oczywiście nie
tłumaczą jedynie wybory teoretyczne  w istotny sposób odsyłają one do koniunktur praktycznych,
a te z kolei jawią się nam retrospektywnie jako wpisane w dwa wielkie cykle walk politycznych,
których tendencje próbował opisać marksizm, i które nakładają się na siebie nie mieszając się
całkowicie: cykl klasowych walk antykapitalistycznych, którego protagonistą jest klasa robotnicza z
jej historycznymi organizacjami (partie, związki zawodowe, stowarzyszenia) i cykl walk
antyimperialistycznych, których protagonistą są ruchy narodowo niepodległościowe i/lub sprzeciw
wobec nierównej wymiany uznawanej za główny czynnik hamowania rozwoju. W dwóch
przypadkach brane przez nas pod uwagę dyskursy nie zawsze dają się uznać za jednoznacznie
 marksistowskie czy też nawet zupełnie do tego nie pretendują (Sorel, Fanon), ale ten punkt jest
drugoplanowy: wyjaśnia on właśnie niemożliwości ujednolicenia problematyki marksistowskiej, a
więc ustalenia jej bezwzględnych granic. Dla nas ważny jest ich historyczno-teoretyczny stosunek
do problemów postawionych przez Marksa i Engelsa.
1.Cykl antykapitalistyczny i Gewalt instytucjonalna
Cykl antykapitalistyczny (który zasadniczo obejmuje Europę, przynajmniej w zakresie dotyczącym
większych innowacji, nawet jeżeli dotyczy oczywiście całego świata) rozpoczął się w łonie ruchu
związkowego i partii socjalistycznych II Międzynarodówki. Trwał podczas Wielkiej Wojny lat
1914 1918, Rewolucji rosyjskiej i zderzenia z faszyzmem między wojnami i zakończył się  po
długim okresie stagnacji  w strukturach  zimnej wojny , masowych buntach 1968 roku i lat
następnych, podczas których pojawienie się tradycji związkowych połączyło się z poszerzeniem
ruchów rewolucyjnych, buntem przeciwko  innym , niż władza i panowanie kapitału  władzom
lub  panowaniom (rodzinie, szkole, instytucjom  dyscyplinującym w sensie Foucaulta,
 ideologicznym aparatom państwowym w sensie Althussera).
Począwszy od dyskusji w socjaldemokracji niemieckiej i jej rozpadzie w latach 1917-1920
przyzwyczajono się stanowiska obecne w pierwszym okresie porządkować zgodnie z prostą
alternatywą reformy lub rewolucji, przeciwstawiając zwolenników  pokojowej , stopniowej
ewolucji od kapitalizmu do socjalizmu (angielskie Fabian Society, Bernstein, JaurŁs) zwolennikom
natychmiastowego obalenia kapitalizmu za pomocą przemocy rewolucyjnej (Lenin, Róża
Luksemburg, Pannekoek, Trotski& ). Obrońcy  ortodoksji marksistowskiej (Kautsky) zajmowali
stanowisko pośrednie. Z teoretycznego punktu widzenia najbardziej dla nas interesujące jest
dokonanie bezpośredniej konfrontacji najbardziej oryginalnych stanowisk: Sorela, Bernsteina,
Lenina i Gramsciego.
Sorel, łącząc dziedzictwo Proudhona z dziedzictwem Marksa, próbował stworzyć teorię taktyki
 strajku powszechnego , zaadaptowaną przez rewolucyjny syndykalizm francuski po przekroczeniu
fazy anarchistycznej, w trakcie której rozpowszechniła się szczególnie idea  propagandy przez
fakt czy też kryminalność antykapitalistyczna. Głównym wątkiem jego słynnego dzieła R�flexions
sur la violence z 1908 roku jest rozróżnienie między dwoma przeciwstawnymi  potęgami
społecznymi : instytucjonalną siłą burżuazji i spontaniczną przemocą proletariacką. Za pomocą
tego rozróżnienia odczytuje on teksty Marksa, kanonizowane przez socjaldemokrację i przesiane
przez sito taktyk współczesnego ruchu robotniczego, pokazując współistnienie frazeologii
rewolucyjnej i praktyki parlamentarnej w ideologiach partii II Międzynarodówki. Przemoc
proletariacka jest dla niego ekstrapolacją buntów nieodłącznych od położenia wyzyskiwanych
wytwórców, które doprowadza do  mitu mobilizującego strajk powszechny i prefiguruje socjalizm
jako stowarzyszenie ludzi wolnych. W planie politycznym, jak i w planie etycznym różni się ona od
perspektywy wojny domowej między klasami zorganizowanymi we  wrogie obozy i odrzuca
model Terroru lub rewolucji w permanencji odziedziczony po tradycji jakobińskiej. Chociaż Sorel
(znajdujący się niewątpliwie pod wpływem Nietzschego) chwali model  nieużytecznego heroizmu
wojennego (antyutylitarystyczny), to z antymilitaryzmu robi kamień probierczy moralności
proletariackiej. Tym jednak, co stwarza trudność jego stanowiska (i uzasadnia przynajmniej po
części odwoływanie się do niego przez tradycję rewolucyjną i faszyzm Mussoliniego) jest właśnie
owa kategoria  mitu , której podstawy filozoficzne zapożyczył z bergsonowskiej teorii intuicji i
�lan vital, i którą przeciwstawia abstrakcyjnym  utopiom ruchu socjalistycznego, jak i  magii
państwa. Desygnując zarazem idealną totalność walk społecznych i afektywną zdolność
mobilizacyjną mas,  mit zdaje się w praktyce wzywać do nieokreślonej ucieczki do przodu. Bez
wątpienia dlatego właśnie Sorel zostaje wkrótce zmuszony do podzielanie pojęcia  strajku
powszechnego na dwie formy, jedną autentycznie proletariacką, drugą skażoną przez jego żądania
polityczne (ruch, który odnajdziemy u Benjamina). To nie przeszkodzi mu przyłączyć się do
przeciwstawnych partii.
Opublikowana w 1899 roku książka Bernsteina Die Voraussetzungen des Sozialismus und die
Aufgaben der Sozialdemokratie, która rozpęta awanturę o  rewizjonizm również jest ostrą krytyką
instytucjonalnego  podwójnego języka socjaldemokracji. Wbrew uporczywej legendzie Bernstein
nie jest  oportunistą w sensie francuskim, wyłącznym obrońcą drogi parlamentarnej i politycznych
sojuszy z partiami  burżuazyjnymi : w 1905 roku wraz z Różą Luksemburg broni  masowego
strajku . Chce jednak wyznaczyć linie demarkacyjną między dwoma całkowicie odmiennymi
tradycjami istniejącymi w łonie tradycji rewolucyjnej (także w dziele Marksa i Engelsa): jedną
archaiczną, będącą wyrazem przeżytków utopii w samym marksizmie, łączącą  dialektycznie
wyobrażenie upadku (Zusammenbruch) kapitalizmu z terrorystyczną taktyką przejęcia władzy
(przekazaną za pośrednictwem Blanqui ego, który prawdopodobnie wymyślił wyrażenie  dyktatura
proletariatu ); drugą na wskroś nowoczesną, łączącą uspołecznienie ekonomii z demokratyzacją
społeczeństwa przez upowszechnienie form stowarzyszeniowych i federacyjnych Selbstverwaltung.
Die Demokratie ist Mittel und Zweck zugleich. Sie ist das Mittel der Erk�mpfung des Sozialismus,
und sie ist die Form der Verwirklichung des Sozialismus [56] (Bernstein, Die Voraussetzungen& ,
154). Stąd słynna formuła das Endziel ist nichts, die Bewegung alles [57], ściśle związana z krytyką
 akceleracyjnego i  kreacyjnego funkcjonowania przypisywanego Gewalt przez partię tradycji
marksistowskiej (W�hrend fr�her gelegentlich von Marxisten der Gewalt hierin eine rein negative
Rolle zugewiesen wurde, macht sich heute eine �bertreibung in der entgegengesetzten Richtung
bemerkbar, wird der Gewalt nahezu sch�pferische Allmacht zugewiesen und erscheint die
Betonung der politischen T�tigkeit geradezu als die Quintessenz des  wissenschaftlichen
Sozialismus - oder auch  wissenschaftlichen Kommunismus , wie eine neue Mode den Ausdruck,
nicht gerade zum Vorteil seiner Logik, verbessert hat [58] (Bernstein, Die Voraussetzungen& ,
211). Stąd też jego rehabilitacja prawa, czy też  lepiej  obywatelstwa (którego nazwa niemiecka,
B�rgerturm, odsyła do historii wolności obywatelskich i politycznych: dlatego Bernstein krytykuje
tendencję zastępowania b�rgerliche Gesellschaft wyrażeniem kapitalistische Gesellschaft). Jego
zdaniem coraz bardziej wiąże się ono z formami demokracji ekonomicznej, nie tyle w formie
egalitarnej organizacji pracy, wedle niego utopijnej, ile w formie reprezentowania związków
zawodowych w zarządzie przedsiębiorstwami i rozwoju kooperatyw konsumpcyjnych (mówiąc
inaczej regulowaniem liberalizmu). Stąd wreszcie upieranie się Bernsteina przy konieczności
edukacji klasy robotniczej, którą sama powinna zająć się, aby stać się
 odpowiedzialną (Verantwortlichkeit) za całe społeczeństwo.
Przejdz
my zatem do stanowiska Lenina. W trakcie dwóch rewolucji 1905 i 1917 roku, póz
niej w
czasie wojny domowej, nie przestawał on zastanawiać się nad stosunkiem pomiędzy
antykapitalistycznymi przekształceniami społecznymi i politycznym przekształceniem
autokratycznego reżimu. Jego doktrynę oceniano często jako  woluntaryzm . Ale jej siła nie
wynika jedynie z koncepcji partii  zawodowych rewolucjonistów (uzupełnionej w Co robić? z
1902 roku ideą  hegemonicznej misji proletariatu, polegającej na skupieniu emancypacyjnych
aspiracji wszystkich klas społecznych), ani z opracowania (na podstawie całej międzynarodowej
dyskusji w latach 1910 1914: Hobson, Hilferding, Luksemburg, Bucharin& ) teorii imperializmu,
która w koniunkturze rewolucyjnej widziała zwrotny efekt światowych sprzeczności kapitalizmu i
gwałtownych form, jakie z konieczności przybiera jego ekspansja. Patrząc głębiej, jej siła wynikała
z oryginalnego potraktowania kwestii stosunku między Gewalt a temporalnością polityki, czego
ilustrację mogą stanowić zarazem koncepcja  przekształcenia wojny imperialistycznej w wojnę
domową w latach 1914 1917 i przeformułowanie koncepcji  dyktatury proletariatu w okresie
 komunizmu wojennego i NEP-u. Słynna broszura Państwo i rewolucja z 1917 roku, w której
Lenin dokonuje odczytania całości tekstów Marksa i Engelsa dotyczących przejścia od kapitalizmu
do komunizmu, aby uzasadnić powstanie i określić cel przejęcia władzy jako zniszczenie machiny
państwowej sytuuje się właśnie pomiędzy nimi. Ma ona charakter o wiele bardziej czysto
scholastyczny, niż inne dzieła, jak Krach II Międzynarodówki z 1914, Tezy kwietniowe z 1917 lub
Dziecięca choroba lewicowości z 1920.
Hasło przekształcenia wojny imperialistycznej w rewolucję nie należy jedynie do Lenina:
przeciwnie, po porażce wysiłków podejmowanych przez socjalizm europejski w celu zapobieżenia
wybuchowi wojny światowej, stało się ono wspólnym hasłem frakcji lewicowych, których wspólne
stanowisko zostanie sformułowane na konferencjach w Zimmerwald (1915) i Kienthal (1916).
Chociaż u wielu przywódców i teoretyków przybiera ono formę nakazu, któremu towarzyszy
uczucie przeżywania apokaliptycznej chwili  wyboru między zbawieniem a potępieniem: albo
rewolucja odwróci bieg rzeczy, albo wojna doprowadzi cywilizację do ruiny, to Lenin rozumuje
inaczej. Uważa on wojnę za naddeterminowany proces historyczny, którego natura winna
progresywnie się modyfikować, i który w  dogodnym momencie ustąpi miejsca działaniu
łączącemu warunki  obiektywne z  subiektywnymi warunkami rewolucji. Lenin uzasadnia
filozoficznie ten punkt widzenia odczytując łącznie dzieła Hegla (zasadniczo Logikę) i Clausewitza
(Vom Kriege), co można zobaczyć w Zeszytach filozoficznych pisanych w owym czasie (pod
warunkiem że nie będą ocenzurowane przez wydawców sowieckich), co doprowadza go do
zadziwiających zastosowań formuły  wojna jest kontynuacją polityki prowadzoną innymi
środkami . Ekstremalna przemoc procesu wzajemnej eksterminacji ludów wciągniętych w wojnę
przez ich rządy jest obecna w analizie jako czynnik subiektywny, który powinien stopniowo
determinować zwrot mas i wzrost przewagi klasowego punktu widzenia nad patriotyzmem w
mentalności walczących. W tym samym czasie przedmiotem analizy jest historyczny wpływ
problemu narodowego. Doprowadza ona do konkluzji, że każdy proces rewolucyjny jest
 nierównym połączeniem różnorodnych czynników, których konflikt wywołuje własną trwałość i
określa momenty koncentracji i rozproszenia sprzeczności, wzmocnienia i osłabienia władzy
państwowej. Lenin tym samym wprowadza do marksizmu nową ideę, nie będącą ani  konwersją
Gewalt w racjonalność historyczną, ani jej użyciem (lub odrzuceniem) jako  środka
rewolucyjnego, ale prawdziwą polityką przemocy, zmierzającą do jej transformacji.
Kwestia ta bliska jest problemom, które znajdujemy w centrum koncepcji teoretycznych Lenina po
Rewolucji Paz
dziernikowej  wypracowane w ogniu nieustannych polemik (narodowych i
międzynarodowych), w dramatycznych warunkach sprawowania władzy, oczekiwania na rewolucję
światową i jej porażkę, opozycji między rewolucyjnymi odłamami prawdę mówiąc nie zawierają
one żadnej ostatecznej syntezy (obowiązek wypracowania jej na swój sposób podejmie Stalin). Tak
jak mówiłem już w innym miejscu (artykuł  Dyktatura proletariatu w Dicitionnaire critique du
marxisme) Lenin w istocie wymyślił trzecie pojęcie dyktatury proletariatu (po Marksowskim z lat
1848  1852 i Marksowsko-Engelsowskim z lat 1872-1875). Konieczność insurekcji stanowi
naturalnie jej część, ale jest bardzo wyraz
nie odniesiona do zmieniających się warunków procesu
rewolucyjnego, które nie mogą być przedmiotem  decyzji (nawet w Państwie i rewolucji, gdzie
pisze, że  konieczność systematycznego wpajania masom idei  właśnie tej idei  rewolucji opartej
na przemocy znajduje się u podstawy całej doktryny Marksa i Engelsa , Lenin znajduje sposób
przypomnienia, że formy przejęcia władzy zależą od okoliczności), a z drugiej strony jest ona tylko
preludium do dialektyki właściwej dla  okresu przejściowego , która narzuca ścisłe rozróżnienie
między kwestią władzy i kwestią aparatu państwowego. Tutaj jeszcze chodzi o określenie praktyki
politycznej w warunkach przemocy, która skierowuje ją w pewien sposób przeciwko sobie samej
(podobnie jak państwo powinno zwrócić się przeciwko swej tradycyjnej funkcji, aby stać się
 państwem nie-państwem ). Odróżnienie władzy i aparatu pochodzi od Marksa, ale służy od tego
momentu do myślenia o nierównomiernym rozwoju procesu rewolucyjnego: dla proletariatu
sprawowanie władzy (za pośrednictwem jego reprezentantów) wcale nie oznacza kontrolowania
aparatu państwowego, a tym bardziej skutków używania machiny administracyjnej i politycznej,
która była  skonstruowana przez klasy panujące w celu zakazania masom dostępu do praktyki
politycznej. Od tej chwili alternatywa  dyktatury burżuazyjnej i  dyktatury proletariackiej
nabiera nowego znaczenia: implikuje ona, że w łonie procesu rewolucyjnego może się pojawić
 dyktatura burżuazji, nie tylko poprzez opór jego przeciwników, ale poprzez jego własne
instytucje polityczne, co wymaga specyficznej walki (klasowej), aż do chwili, kiedy zapowiadane
przez teoretyków socjalizmu warunki  wygaśnięcia państwa będą dostatecznie dojrzałe.
Odniesiona do problemu przemocy idea ta okazuje się jednak szczególnie ambiwalentna  jak
pokazują to historyczne doświadczenia  rewolucji socjalistycznych opartych na modelu
leninowskim. Wynika z niej równie dobrze idea intensyfikacji walki klas w czasie dyktatury
proletariatu, walki często określanej przez Lenina jako  śmiertelna walka między  dwoma
klasami, dwoma światami, dwoma epokami historii powszechnej (Uwagi publicysty, 1920 w
Dzieła, tom 30, str. 367), jak i idea przedłużonego zadania nauczania demokracji bezpośredniej i
zarządzania ekonomicznego w imieniu proletariatu (symbolizowanego przez inicjatywę
 komunistycznych subotników : zob. Wielka inicjatywa, 1919, w Dzieła, tom 29, str. 413). W
zasadzie do partii należy zadanie rozwiązania tego napięcia lub dokonania syntezy sprzecznych
 zadań rewolucji komunistycznej, ale dzieło Lenina milczy na temat środków do osiągnięcia tego
celu, a historia pokazała raczej, że sprzeczności powtarzały się w łonie samej partii, że żadna
czystość ideologiczna nie immunizuje przeciwko własnej przemocy wewnętrznej.
Myśl Gramsciego, w której dzisiaj widzimy beznadziejny wysiłek przezwyciężenia skutków
bolszewizmu stalinowskiego w ruchu komunistycznym i wzniesienia się w ten sposób na wysokość
konfrontacji z faszyzmem, może być traktowana jako próba syntezy elementów wywodzących się z
trzech tradycji. Wychodząc od doświadczenia poruszającego i tragicznego (rewolucji turyńskich rad
fabrycznych, którą nazwał  rewolucją przeciwko Kapitałowi ) i filozofii woluntarystycznej
znajdującej się pod silnym wpływem Sorela  przywódcy komunistycznego więzionego i
straconego, opuszczonego w pewien sposób przez Komintern  Gramsci przedsięwziął zadanie
przemyślenia wszystkich elementów problematyki marksistowskiej i leninowskiej powracając do
koncepcji polityki typu makiawelowskiego. Usiłował w ten sposób umieścić się idealnie zarazem w
punkcie widzenia góry (konieczności istnienia partii rewolucyjnej, która funkcjonowałaby jako
 nowy książę , zarazem intelektualista i kolektywny strateg) i punkcie widzenia dołu (konieczności
 reformy intelektualnej i moralnej pozwalającej masom stać się aktorami własnej historii,
wychodząc z kondycji  podporządkowanej , w której utrzymuje ich kapitalizm i wznosząc się do
kondycji  hegemonicznej ). Z jego koncepcji rewolucji jako  wojny ruchu , która przygotowuje w
łonie samego kapitalizmu warunki władzy proletariatu przywołam jedynie następującą ideę: w
granicznym przypadku nie tylko  czysta rewolucja nigdy nie istnieje, ale każda aktywna rewolucja
jako  praxis transformacji stosunków społecznych jest rozwiązaniem, jakie wybierają rządzeni
wobec  rewolucji biernej , to znaczy strategii rządzących, służącej przedłużeniu panowania przez
zaadaptowanie go do nowych warunków historycznych (klasycznym przykładem jest
postrewolucyjna francuska konstrukcja narodowa i problemem, jaki pojawił się w czasie, kiedy
pisał Gramsci, jest to, czy w ten sam sposób należy interpretować amerykański  fordyzm z jego
projektem  racjonalizacji kompozycji demograficznej narodowej). Dlatego właśnie Gramsci,
chociaż nie ignorował  przemocy , tworzył raczej teorię  siły i  stosunków sił , których procesy
kulturowe stanowią część z tego samego tytułu, co Gewalt, i które na zawsze obligują do
analizowania struktur etatycznych w relacji wzajemnej determinacji z organizacją społeczeństwa
obywatelskiego.
W rzeczy samej te teoretyczne drogi wypracowane w pierwszej połowie wieku wokół kwestii
wojny i rewolucji, opierając się dogmatycznej petryfikacji, pozostaną znakami orientacyjnymi
poszerzonego marksizmu, aż do wstrząsu 1968 roku. Ponownie pojawia się wówczas  wielka
dyskusja na temat form i funkcji przemocy rewolucyjnej (także form terrorystycznych w
przypadku włoskich Czerwonych Brygad i niemieckiej Rote Armee Fraktion). Z teoretycznego
punktu widzenia najbardziej interesująca jest niewątpliwie rozbieżność pojawiająca się w łonie
włoskiego operaismo, który głęboko odnowił analizę politycznego wymiaru konfliktów we
współczesnej fabryce i odrzucenia przez siłę roboczą podporządkowania się  planowaniu
kapitalistycznemu (lub sprowadzenia  robotnika społecznego do kondycji  robotnika masy ).
Problematyka ta wysuwa kwestię stosunku między formami władzy (przede wszystkim  formą-
państwem , opartym na modelu marksowskiej analizy  formy-towaru ) i procesem subiektywizacji
politycznej. Ale podczas gdy Mario Tronti, pod wpływem lektury Carla Schmidta, bronił pojęcia
 autonomii polityki , konstatując, że każda forma organizacyjna pracy kapitalistycznej zakłada
działanie państwa i stawia problem wiedzy, w jaki sposób tworzy się antagonizm polityczny kiedy
państwo nie jest już klasycznym państwem liberalnym, ale  interwencjonistycznym keynsowskim
lub  konsensualnym demokratyczno chrześcijańskim, Antonio Negri wychodząc przeciwnie od
tezy strukturalnego kryzysu  państwa-planu , widzi w autonomii polityki fikcyjne zapośredniczenie
konfliktów społecznych, ukrywające upowszechnienie praktyk represyjnych i pod nazwą
 autonomii robotniczej tworzy teorię stałego buntu robotnika zbiorowego przeciwko
komenderowaniu kapitału, buntu, który zmierzałby w kierunku rekompozycji pracy niszcząc w tym
celu wszelkie  zapośredniczenia instytucjonalne . Bardziej jeszcze interesujące byłoby
systematyczne skonfrontowanie tych teorii z koncepcją  władzy , którą Michel Foucault zaczął
rozwijać w tym samym czasie, szczególnie w Nadzorować i karać (1975). Analizy Marksa w
Kapitale dotyczące przemocy kapitalistycznej, jako zmierzającej w kierunku przekształcenia ciała
robotnika w narzędzie produkcyjne, są tu umieszczone w bardziej ogólnych ramach
 dyscyplinujących mechanizmów panowania w społeczeństwach współczesnych oraz  naginając
pewne badania Szkoły Frankfurckiej (Rusce i Kirchheimera)  teorii funkcji  strategicznej , jaką w
funkcjonowaniu państwa przyjmuje zastosowanie buntów i praktyk nielegalnych. W pewien sposób
dzięki temu postawiony został problem antropologicznych fundamentów marksistowskiej teorii
walki klas oraz Gewalt ekonomicznej i politycznej. Historycy marksistowscy (Hobsbawm) jedynie
w przypadku społeczeństw  prekapitalistycznych ryzykowali zastanowienie się nad granicą
między przemocą polityczną ( rewoltą ) i przemocą kryminalną ( przestępstwem ), ale nie w
przypadku  rozwiniętych form walki klas, tak mocne było bowiem tabu odziedziczone po
kontrowersjach z anarchizmem
2. Cykl antyimperialistyczny i  katastrofy realne
W Was bedeutet : Aufarbeitung der Vergangenheit tekście napisanym w 1959 roku Adorno stawia
problem  przetrwania narodowego socjalizmu w Niemczech, jako struktury psychicznej, która
zakorzenia się w obiektywności pewnego porządku ekonomicznego i mechanizmach obronnych,
jakie wywołuje lęk przed katastrofami historycznymi. Man will von der Vergangenheit
loskommen : mit Recht, weil unter ihrem Schatten gar nicht sich leben l�sst, und weil des
Schreckens kein Ende ist, wenn immer nur wieder Schuld und Gewalt mit Schuld und Gewalt
bezahlt werden soll ; mit Unrecht, weil die Vergangenheit, der man entrinnen m�chte, noch h�chst
lebendig ist. Der Nationalsozialismus lebt nach, und bis heute wissen wir nicht, ob bloss als
Gespenst dessen, was so monstr�s war, dass es am eigenen Tode noch nicht starb, oder ob es gar
nicht erst zum Tode kam ; ob die Bereitschaft zum Uns�glichen fortwest in den Menschen wie in
den Verh�ltnissen, die sie umklammern [59]. (S. 555). Dalsza część tekstu łączy dwa typy podejścia
to tej struktury  terroru zdolnej do przetrwania poza warunkami swego pojawienia się i do
stworzenia przeszkody dla każdej demokratyzacji polityki. Z jednej strony mamy więc krytykę
alienacji społecznej inspirowaną marksowską problematyką  fetyszyzmu towarowego od czasu
Lukasca obejmującą całość procesu reifikacji (lub desubiektywizacji) społeczeństwa: In der
Sprache der Philosophie k�nnte man wohl sagen, dass in der Fremdheit des Volkes zur Demokratie
die Selbstentfremdung der Gesellschaft sich wiederspiegelt [60] (S. 560). Z drugiej strony ucieczkę
do freudowskiej koncepcji utożsamienia (Massenpsychologie und Ich-analyse, Das Unbehagen in
der Kultur) użytą już w Studies in the Authoritarian Personality : Man beurteilte die
autorit�tsgebundene Charaktere �berhaupt falsch, wenn man sie von einer bestimmten politisch-
�konomischen Ideologie her konstruierte: die wohlbekannten Schwankungen der Millionen von
W�hlern vor 1933 zwischen der nationalsozialistischen und kommunisteischen Partei sind auch
sozialpsychologisch kein Zufall & Autorit�tsgebundene Charaktere identifizieren sich mit realer
Macht schlechthin, vor jedem besonderen Inhalt [61]. (S. 561). Dwa czynniki wyjaśniające są
następnie połączone w tym samym schemacie podporządkowania sile rzeczy (można by
powiedzieć, powtarzając słynne wyrażenie La Bo�tie go o  dobrowolnym poddaństwie ): Die
�konomische Ordnung und, nach ihrem Modell, weithin auch die �konomische Organisation verh�lt
nach wie vor die Majorit�t zur Abh�ngigkeit von Gegebenheiten, �ber die sie nichts vermage, und
zur Unm�ndigkeit. Wenn sie leben wollen, bleibt ihnen nichts �brig, als dem Gegebenen sich
anzupassen & Die Notwendigkeit solcher Anpassung, die zur Identifikation mit Bestehendem,
Gegebenem, mit Macht als solcher, schafft das totalit�re Potential [62]. (s. 567).
Te same terminy są przywołane w Dialektik der Aufkl�rung [63] w próbie zbliżenia się do
 elementów antysemityzmu :  fałszywy porządek społeczny , w którym subiektywność jednostek
jest jako taka gnębiona, rodzi spontanicznie  wolę destrukcji lub nienawiść, która staje się
nieodłączna od organizacji produkcyjnej, która jest przez nią  naturalizowana , a następnie
włączana w kompensacyjne wyobrażenie Volksgemeinschaft i projektowana na grupy historyczne
ucieleśniające dla cywilizacji współczesnej (europejskiej) odmienność istniejącą w jej własnym
łonie. Nienawiść ta jest więc także autodestrukcyjna.
Można naturalnie zastanawiać się nad każdym z elementów tej prezentacji, a przede wszystkim
sposobem ich połączenia (jest on zresztą tak trudny, że w Dialektik der Aufkl�rung potrzeba aż
całościowej metafizyki  stawania się przemocy Rozumu powszechnego, aby zdać z niego sprawę).
Tutaj interesują nas tylko dwie znaczące cechy dyskursu Adorno: z jednej strony oznacza jako
 katastrofę , zarazem realną i symboliczną, nieodwracalny fakt wstrząsający naszymi
wyobrażeniami polityki (także, a może szczególnie wyobrażeniami, które wypracowała tradycja
marksistowska jako wyraz ruchu robotniczego); z drugiej strony, w dalszym ciągu swojej
argumentacji nie waha się zbliżyć niebezpieczeństwa związanego ze spektrum nazizmu z
niebezpieczeństwem, które mogą zawierać antyimperialistyczne ruchy wyzwoleńcze w mierze, w
jakiej one także opierają się na poczuciu Volksgemeinschaft: Das faschistische Wunschbild heute
verschmilzt ohne Frage mit dem Nationalismus der sogenannten unterentwickelten L�nder, die man
bereits nicht mehr solche, sondern Entwicklungsl�nder nennt. Einverst�ndnis mit denen, die in der
imperialistischen Konkurrenz sich zu kurz gekommen f�hlten und selber an den Tisch wollten,
dr�ckte schon w�hrend des Krieges in den Slogans von den westlichen Plutokratien und den
proletarischen Nationen sich aus& Nationalismus heute ist �berholt und aktuell zugleich& Aktuell
aber ist der Nationalismus insofern, als allein die �berlieferte und psychologisch eminent besetzte
Idee der Nation, stets noch Ausdruck der Interessengemeinschaft in der internationalen Wirtschaft,
Kraft genug hat, Hunderte von Millionen f�r Zwecke einzuspannen, die sie nicht unmittelbar als die
ihren betrachten k�nnen & Erst in einem Zeitalter, in dem es sich bereits �berschlug, ist der
Nationalismus ganz sadistisch und destruktiv geworden& [64] (s. 565-566). Nie uważam, że
formuły te można interpretować jako wyraz niechęci wobec walk wyzwoleńczych Trzeciego
Świata, ale raczej jako krytyczne spojrzenie rzucone na spotkanie ekstremów w chwili, w której 
przynajmniej w Europie  odkrycie walk antyimperialistycznych, podobnie jak możliwość
zrozumienia ich zasięgu światowego w poszerzonych ramach marksistowskich, przyczyniły się do
zaciemnienie dla wielu rewolucjonistów i bojowników  lewicowych elementów antynomii
zawartych w samej idei polityki przemocy. Właśnie ten splot zagadnień chcemy przywołać w
zakończeniu.
Pierwszym ważnym punktem wydaje się nam to, że intensywna praca teoretyczna, wywołana
walkami wyzwoleńczymi przed i po drugiej wojnie światowej, znacząco poszerzyła pole
zastosowania refleksji nad Gewalt przyznając jej coraz bardziej centralne miejsce w myśli
politycznej (z tego samego tytułu, co teorii  rozwoju ), ale nie zmodyfikowała zasadniczo definicji
tej kategorii. Można nawet myśleć, że nastąpił powrót do dychotomii aspektów instytucjonalnych i
aspektów spontanicznych Gewalt, przeciwko której wszystkie swe wysiłki kierowali teoretycy
marksizmu po Engelsie (szczególnie Lenin, a nade wszystko Gramsci). W sytuacji
charakteryzującej się masowymi formami bezwzględnej pauperyzacji i bezlitosnym panowaniem
politycznym (kolonialnym i półkolonialnym) podtrzymywanym przez cywilizację przesiąkniętą
rasizmem wobec ludzkości nieeuropejskiej, nie wahającą uciec się już od dawna do eksterminacji,
różne prądy próbowały  każdy na swój sposób  uświadomić sobie fakt, że przemoc nie jest tak
naprawdę wyborem, ale przymusem. Jedyną otwartą możliwością zdawało się być opanowanie jej,
ponowne wymyślenie jej sposobów. Pod tym względem jedynym wyjątkiem jest polityka non-
violence stosowana przez Gandhiego, do której jeszcze powrócimy.
Z jednej strony mamy więc teorie zbrojnej walki rewolucyjnej, jak wojna ludowa (Mao Zedonga w
Chinach) albo jak guerilla (Castro i Che Guevary w Ameryce A
acińskiej). Ich opozycja w swoim
czasie dała miejsce intensywnym dyskusjom ideologicznym, konfrontującym różne koncepcje
dotyczące związku między awangardą a masami, pierwszeństwa czynnika politycznego (to znaczy
ideologicznego) i czynnika militarnego, nacjonalizmu i internacjonalizmu. Nie ulega żadnej
wątpliwości, że dyskusje te reprezentują pewną epokę w historii myśli wojny kwestionując
szczególności rozróżnienia między wojną i rewolucją, na których opierały się klasyczne definicje
polityki (jak to widać także w ich recepcji w kontrrewolucyjnym eseju Carla Schmidta Th�orie du
partisan ). Ale tym bardziej uderzające jest skonstatowanie, że niezależnie od subtelności analiz
klasowych, których miejsce stanowią, pozostają one oparte na modelu strategicznym, w którym
działają jedynie układy  sił i  mas ewoluując w czasie i przestrzeni. Dlatego właśnie posiadają
wewnętrzną potrzebą skompensowania ich obiektywizmu odwołując się do komplementarnych
idealności, a w szczególności do eschatologicznych perspektyw dotyczących nadejścia  nowego
człowieka poza procesem wyzwolenia.
Naprzeciw tego obiektywizmu mamy ekstremalny subiektywizm dyskursu takiego, jak na przykład
dyskurs Frantza Fanona (dyskursu, któremu wzmocnienie przez Sartre a w formie pewnego
egzorcyzmu ekstremalnej przemocy kolonialnej, zapewniło trwały i powszechny rozgłos): nie
chodzi już o Gewalt jako władzę lub zorganizowaną siłę, ale o Gewalt jako  absolutną praxis ,
która sama, bezpośrednio dokonuje duchowego wyzwolenia skolonizowanego, a jednocześnie
kieruje przeciwko kolonizatorowi zdolność terroru, który zgromadził ( Na poziomie jednostek
przemoc odtruwa. Pozbawia skolonizowanego jego kompleksu niższości, jego postaw
kontemplacyjnych i pozbawionych nadziei. Czyni go nieustraszonym, rehabilituje go w jego
własnych oczach& Kiedy masy uczestniczą w przemocy, w wyzwoleniu narodowym, nie
pozwalają nikomu prezentować się jako  wyzwoliciele & Wczoraj całkowicie nieodpowiedzialne
żądają dzisiaj rozumienia wszystkiego i decydowania o wszystkim. Oświecona przez przemoc
świadomość ludu buntuje się przeciwko wszelkiej pacyfikacji. Demagogowie, oportuniści, magicy
mają od tej pory trudne zadania. Praxis, która rzuciła ich w corps � corps pozbawione nadziei
przyznaje masom żarłoczny głód konkretu. Zadanie mistyfikacji staje się długoterminowo
praktycznie niemożliwe , Fanon, Les damn�s de la terre, p. 70). Bez komentarza&
W istocie ta wielka różnica nigdy nie była zniwelowana i to ona być może rozbroiła intelektualnie
ruchu antyimperialistyczne przed strategiami kontrrewolucyjnych  w ostatecznym przypadku także
wobec ich własnych odłamów autorytarnych i totalitarnych.
Przez porównanie można sądzić, że w dyskursach kryzysu, które w Europie w ciągu całego okresu
faszystowskiego próbowały  negatywnie interpretować genezę ekstremalnej przemocy i jej
zdolności dokonania destrukcji przestrzeni politycznej (także poprzez zmianę tożsamości
rewolucyjnych) łącząc kategorie analizy marksistowskiej z nietzscheańskimi tezami dotyczącymi
 okrucieństwa lub freudowskimi tezami popędu śmierci i jego roli w zbiorowej identyfikacji (jak
widzieliśmy już to u Adorna) bardziej istniała twórczość teoretyczna, a nie skuteczność polityczna.
To znaczy, że owe dyskursy zdecydowanie pozbyły się myślenia o walce klas, jak u klasycznych
marksistów, w antropologicznym horyzoncie progresywnym i produkcyjnym. Tak było, jak się
wydaje, w przypadku prób Reicha w Wilhelm Reich w Psychologie de masse du fascisme (1933),
Georgesa Bataille a w La structure psychologique du fascisme (1933-1934) i Waltera Benjamina w
Zur Kritik der Gewalt z 1921 ThŁses  sur le concept d histoire z 1941  ze wszystkimi dzielącymi
ich różnicami.
Reich  wbrew dwuznaczności jego naturalistycznego, czasami nadmiernego biologizmu  z
uporem wskazuje ślepy punkt marksizmu (irracjonalną strukturę libidinalną zgromadzeń i ruchów
masowych ponoszących odpowiedzialność  tworzenia własnej historii ), ale także symetryczny
ślepy punkt freudyzmu, który powinien pozwolić myśleć o owej transindywidualnej materii polityki
(zanegowanie represyjnej funkcji państwa związanej z formami rodziny patriarchalnej). Ponad pół
wieku póz
niej będzie to punkt wyjścia analiz Deleuze a i Guattariego w L anti-R
dipe a przede
wszystkim w Mille plateaux (1980).
Bataille opisuje państwo nie tylko jako aparat władzy służący pewnym interesom klasowym, ale
jako instytucję, której celem jest ochrona  homogenicznej części społeczeństwa skoncentrowanego
na użyteczności produkcyjnej przed zwrotnym skutkiem jego  części heterogenicznej , to znaczy
nie dającym się zasymilować siłom, w których spotykają się przeciwstawne postacie świętości i
odrazy, podobnie jak formy przemocy indywidualnej i zbiorowej, służące za fundament erotyczny
suwerenności, a ogólniej opanowania jej. Zakłada on, że formacje faszystowskie (Mussoliniego,
Hitlera) nie mogły zmobilizować mas oprymowanych bez przywrócenia na plan pierwszy
heterogenicznego elementu życia społecznego, skupiając go przeciwko postawionym pod
pręgierzem ofiarom społeczeństwa. Bataille podejmuje ryzyko zasugerowania, że proletariat czy lud
mogą przeciwstawić się zwycięsko faszyzmowi jedynie pod warunkiem zmobilizowania tych
samych elementów (tym samym w pewien sposób sięga do marksowskiej koncepcji
lumpenproletariatu, ale nadaje jej odmienną wartość).
Wreszcie Benjamin, który w swych młodzieńczych pismach (znajdujących się pod mocnym
wpływem Sorela) pokazał, że wszelka Gewalt instytucjonalna (legalna) przyjmuje formę monopolu
i w konsekwencji nadużycia władzy, która w razie potrzeby wyznacza w społeczeństwie swe
własne cele wytyczając granice prawa i bezprawia. Benjamin przeciwstawia jej następnie postać
ekstra legalną, a więc rewolucyjną,  przemocy boskiej , która przekształca instytucję niszcząc ją,
ale dzieli się z kolei na przemoc państwową i przemoc odkupicielską. Sformułowanie to bliskie jest
temu, które znajdziemy póz
niej u Bataille a (wspólne dla nich jest odwołanie się do
 suwerenności ), tym bardziej, że ukazuje ambiwalencję ekstremalnej przemocy jako aporię, a nie
jako rozwiązanie. O wiele póz
niej, po rzeczywistym doświadczeniu faszyzmu i spotkaniu z
marksizmem, w tekście O pojęciu historii z 1941 roku, wieńczącym jego niedokończone dzieło,
Benjamin uzna spartakusowców za spadkobierców tradycji Blanqui ego, łączącej  nienawiść
wyzyskiwanych z  duchem poświecenia (Teza XII). Przede wszystkim jednak wytyczy absolutną
linię demarkacyjną między przemocą panujących i przemocą zdominowanych,  pokoleniami
przegranych historii, której nieprawdopodobne przekształcenie się w przemoc wyzwoleńczą 
porównywalną z wydarzeniem mesjanistycznym  nada sens wiekowemu gromadzeniu ruin i
otworzy możliwość innej historii.
Wszystkie te sformułowania niezaprzeczalnie mają po części charakter mityczny (lub mistyczny),
ale wspólne również jest dla nich wskazywanie istnienia innej sceny (jak mówił Freud) na której
dokonuje się,  niejako  za plecami walk klasowych i stosunków sił, a tym bardziej  świadomości
klasowej  połączenie lub metamorfoza form przemocy obiektywnej (strukturalnie uwikłanej w
mechanizmy panowania i wyzysku) w przemoc subiektywną (albo nawet ultrasubiektywną,
poprzedzającą utożsamienie i fascynację przez  wszechmoc wyobraz
ni zbiorowej). Idea ta, nawet
wyrażona w sposób spekulatywny, ma tę zaletę, że z zasady odrzuca każdą możliwość zapanowania
nad przemocą bez wywołania zwrotnego skutku na tych, którzy się nią posługują  czy będą to siły
państwa czy rewolucji.
Krytyka (wbrew wszystkim teoretykom marksistowskim  za wyjątkiem być może pewnych uwag
Róży Luksemburg dotyczących Rewolucji rosyjskiej: zob. Schriften zur Theorie& , s. 180)
złudzenia taktycznego lub historycznego zapanowania nad przemocą, nie myśląc przy tym o
możliwości wyeliminowania jej lub obycia się bez niej, nie oznacza koniecznie anulowania kwestii
polityki przemocy. Przeciwnie, oznacza to postawienie jej na innych podstawach. Nie oznacza to
także przerabiania historii, ale ewentualne ponowne otwarcie pomijanych lub zbyt szybko
zakończonych dyskusji. Jak się zdaje jednym z wielkich, fundamentalnych  brakujących spotkań
historii marksizmu była konfrontacja między leninowską polityką  dyktatury proletariatu oraz
polityką non-violence i  nieposłuszeństwa obywatelskiego  której teorię stworzył i wprowadził w
życie Gandhi w Indiach  będącą drugą wielką formą praktyki rewolucyjnej w XX wieku (z
rezultatami równie rozstrzygającymi i długoterminowo równie problematycznym). Ponieważ non-
violence Gandhiego nie jest (a raczej nie jest jedynie) moralnością, ale najpierw polityką z własną
koncepcją konfliktu między opresorami i oprymowanymi, własnym sposobem progresywnego
odwrócenia stosunku sił przez wprowadzenie  konwersji środków i celów (zob. książki J.
Bondurant i Bipan Chandra 1988  jedynego wielkiego autora formacji marksistowskiej, który
odważył się pójść w tym kierunku).
Celem tej fikcyjnej historii, która nigdy nie miała miejsca, ale mogłaby pojawić się w umysłach
ludzi XXI wieku, skonfrontowanych z rozwojem światowej ekonomii przemocy i równoległym
kryzysem reprezentacji i suwerenności jest zwrócenie naszej uwagi nie tylko na konieczność
ucywilizowania państwa, ale również na konieczność ucywilizowania rewolucji  jedno zadanie nie
jest łatwiejsze od drugiego, ale warunkując przejęcie teoretycznego dziedzictwa marksistowskiego,
które stopniowo odkrywa swą różnorodność, jak i wrażliwość.
Tłumaczenie: Andrzej Staroń
Bibliografia
ADORNO Theodor W. : � Was bedeutet : Aufarbeitung der Vergangenheit (1959), in :
Gesammelte Schriften, 10/2, Frankfurt 1977, S. 555-572
ADORNO Theodor W., FRENKEL-BRUNSWIK E., LEVINSON D.J., NEVITT SANFORD E. :
The Authoritarian Personality, Harper and Brothers, New York 1950
ARENDT Hannah : La crise de la culture (Between Past and Future, 1968 ?), tr.fr. sous la dir. de
Patrick L�vy, Gallimard 1972.
BAKOUNINE Michael : Archives, �d. Par Arthur Lehning, Leiden, Brill, 1963 et s.
BAKUNIN Michael : Selected Writings, ed. by A. Lehning, New York, Grove Press 1974.
BALIBAR Etienne : � Le moment philosophique d�termin� par la guerre dans la politique : L�nine
1914-1916 , in Les philosophes et la guerre de 1914, Textes r�unis et pr�sent�s par Philippe
Soulez, Presses Universitaires de Vincennes, Saint-Denis, 1988
BALIBAR Etienne : La crainte des masses. Politique et philosophie avant et aprŁs Marx, Galil�e,
Paris 1997
BALIBAR Etienne : Sur la dictature du prol�tariat, Editions Fran�ois Maspero, Paris 1976
BALIBAR Etienne : articles � Dictature du prol�tariat , � Luttes de classes , � Pouvoir , in
Dictionnaire critique du marxisme, sous la direction de G. Labica et G. Bensussan, 2e �dition, PUF,
Paris 1985
BATAILLE Georges : � La structure psychologique du fascisme (1933-34), in R
uvres complŁtes,
tome I, Gallimard, Paris 1970, pp. 339-371
BENJAMIN Walter : Zur Kritik der Gewalt (1921), in Gesammelte Schriften, Band II-1, Suhrkamp,
Frankfurt 1991, S. 179-203
BENJAMIN Walter : �ber den Begriff der Geschichte, Thesen (1941), in Gesammelte Schriften,
Band I-2, Suhrkamp, Frankfurt, 1991, S. 691-704
BERNSTEIN Eduard : Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der
Sozialdemokratie, Hrg. von G�nther Hillmann, Rowohlt Taschenbuch Verlag, 1969.
BONDURANT Joan V. : Conquest of Violence. The Gandhian philosophy of Conflict, revised
Edition, University of California Press, 1971
BRECY Robert : La grŁve g�n�rale en France, Pr�face de Jean Maitron, Etudes et Documentation
Internationales, Paris 1969
CASTEL Robert : La gestion des risques, Editions de Minuit, Paris 1981
CHANDRA Bipan : Indian National Movement : The Long-term Dynamics, Vikas Publishing
House, New Delhi 1988
CLAUSEWITZ Carl von : Vom Kriege (1832), hgg.v. W.Hahlweg, Bonn 1973
DE MAN Henri : Zur Psychologie des Sozialismus, Verlg Diederichs, Iena 1926 (tr. fr. Au-delą du
marxisme, r��d. Editions du Seuil Paris 1974)
DEBRAY R�gis : R�volution dans la r�volution ? Lutte arm�e et lutte politique en Am�rique latine,
Fran�ois Maspero �diteur, Paris 1967
DELEUZE Gilles : � La soci�t� de contr�le , in Pourparlers, Editions de Minuit 1990
DELEUZE Gilles et GUATTARI F�lix : Mille Plateaux (Capitalisme et Schizophr�nie, II), Editions
de Minuit, 1980
DERRIDA Jacques : Spectres de Marx, Galil�e, Paris 1993
DUBIEF Henri : Le syndicalisme r�volutionnaire, Librairie Armand Colin, Paris 1969
ENGELS Friedrich : Herrn Eugen D�hrings Umw�lzung der Wissenschaft (� Anti-D�hring ), in
Marx/Engels , Werke, Band 20, Dietz Verlag, 1962, s. 1-303
ENGELS Friedrich : Die Rolle der Gewalt in der Geschichte (Nach der Handschrift), in Werke,
Band 21, Dietz Verlag, 1962, s. 405-465
FANON Frantz : Les damn�s de la terre, Pr�face de Jean-Paul Sartre, Fran�ois Maspero �diteur,
1961
FOUCAULT MICHEL : Surveiller et punir. Une arch�ologie de la prison, Gallimard 1975
FOUCAULT Michel : � Le sujet et le pouvoir (1982), in Dits et Ecrits, vol. IV, Gallimard, Paris
1994, pp. 222-243
FOUCAULT Michel : � Il faut d�fendre la soci�t� , Cours au CollŁge de France, 1975-1976, �d.
Gallimard - Le Seuil, 1997
GERSTENBERGER Heide : Die subjektlose Gewalt. Theorie der Entstehung b�rgerlicher
Staatsgewalt, Verlag Westf�lisches Dampfboot, M�nster 1990
GIDDENS Anthony : The Nation-State and Violence (vol. II of A Contemporary Critique of
Historical Materialism), University of California Press 1987
GRAMSCI Antonio : Scritti politici, a cura di Paolo Spriano, Editori Riuniti, Roma 1973 (3 vol.)
GRAMSCI Antonio : Quaderni del carcere, Edizione critica dell Istituto Gramsci a cura di V.
Gerratana, Einaudi Editore, Torino 1975 (4 vol.)
GUEVARA Ernesto � Che : La guerradeguerrilla, Imprenta Nacional, La Habana 1960 (tr. fr. La
guerre de gu�rilla, Fran�ois Maspero �diteur, Paris 1967)
HEGEL G.W.F. : Vorlesungen �ber die Philosophie der Weltgeschichte, Band I, Die Vernunft in
der Geschichte, Herausgegeben von J. Hoffmeister, Verlag von Felix Meiner, Hamburg, 1955
HENRY Michel : Marx, Tome II : Une philosophie de l �conomie, Gallimard, Paris 1976
HOBSBAWM Eric : Primitive Rebels : Studies in archaic forms of social movement in the 19th and
20th centuries, W.W. Norton, New York 1965
HOBSBAWM Eric : The Age of Extremes. A History of the World, 1914-1991, Michael Joseph
and Pelham Books, London 1994
HORKHEIMER Max und ADORNO Theodor W. : Dialektik der Aufkl�rung. Philosophische
Fragmente, Fischer Verlag, Frankfurt 1969 (tr. fr. La dialectique de la raison, Gallimard, Paris 1974
LENINE Vladimir Ilitch : R
uvres en 40 volumes, Editions sociales, Paris / Editions en langues
�trangŁres, Moscou,1962 (en particulier tome 21 : La faillite de la IIŁme Internationale, 1914 ; Le
socialisme et la guerre, 1915 ; tome 25 : L Etat et la R�volution, 1917 ; tome 26 : Le marxisme et
l insurrection, 1917 ; tome 28 : La r�volution prol�tarienne et le ren�gat Kautsky, 1918 ; tome 29 :
La grande initiative, 1919 ; tome 30 : L �conomie et la politique ą l �poque de la dictature du
prol�tariat, 1919 ; tome 31 : La maladie infantile du communisme : le gauchisme, 1920 ; tome 33 :
rapport sur la N.E.P. au Xie CongrŁs du P.C. (b) R. , 1922 ; tome 38 : Cahiers philosophiques).
LINHART Robert : L�nine, les paysans, Taylor, Editions du Seuil, Paris 1976
LOSURDO Domenico : Democrazia o Bonapartismo. Trionfo e decadenza del suffragio universale,
Bollati Boringhieri, Torino 1993
LUKACS Georg : Geschichte und Klassenbewusstsein (1923), tr. fr. Histoire et conscience de
classe, nouv. �dition, Pr�face de Kostas Axelos, Editions de Minuit, Paris 1974
LUXEMBURG Rosa : L accumulation du capital, tr. Fr. par IrŁne Petit, Librairie Fran�ois
Maspero, Paris 1967
LUXEMBURG Rosa : Die Krise der Sozialdemokratie [� Junius-Brosch�re ], in Gesammelte
Werke, Dietz Verlag Berlin 1974, Band 4 (August 1914 bis Januar 1919), s. 49-164.
LUXEMBURG Rosa : Schriften zur Theorie der Spontaneit�t, Rohwolt Taschenbuch Verlag,
Reinbeck bei Hamburg 1970
MAO Zedong : R
uvres choisies en 5 volumes, Editions de P�kin en langues �trangŁres, 1966-1977
(notamment vol. I : ProblŁmes strat�giques de la guerre r�volutionnaire en Chine, 1936 ; vol. II : De
la guerre prolong�e, 1938)
MARX Karl : Das Kapital, Erstes Buch, nach der 4. Auflage, in Marx- Engels Werke, Dietz Verlag
1962, Band 23
MARX Karl : Resultate des unmittelbaren Produktionsprozesses, Verlag Neue Kritik, 1969 (tr. fr.
Karl Marx : Un chapitre in�dit du Capital, tr. et pr�sentation de R. Dangeville, U.G.E., Paris 1971
MEISSNER Maurice : Marxism, Maoism and Utopianism. Eight Essays, The University of
Wisconsin Press, 1982
NEGRI Antonio : La forma-Stato. Per la critica dell economia politica della Costituzione,
Feltrinelli Editore, Milano 1977
NEGRI Antonio : La classe ouvriŁre contre l Etat, Editions Galil�e, Paris 1978
PAPCKE Sven : Progressive Gewalt. Studien zum sozialen Widerstandsrecht, S. Fischer Verlag,
frankfurt 1973
REICH Wilhelm : Die Massenpsychologie des faschismus (1933) (tr. fr. La psychologie de masse
du fascisme, Editions Payot, Paris 1972)
ROBESPIERRE Maximilien : � R�ponse ą l accusation de J.B. Louvet (Discours du 5 novembre
1792), in Textes choisis, �dit�s par J. Poperen, Editions sociales 1957, tome II
RUSCHE Georg et KIRCHHEIMER Otto : Sozialstruktur und Strafvollzug, Europ�ische
Verlagsanstalt, Frankfurt / K�ln 1974 (1e �d. Am�ricaine 1938)
SCHMITT Carl : Der Begriff des Politischen (1932), Theorie des Partisanen (1962), Duncker und
Humblot, Berlin 1963
SOREL Georges : R�flexions sur la violence, Pr�face de C. Polin, Editions Marcel RiviŁre, Paris
1972
THOMPSON Edward P., and others : Exterminism and Cold War, Verso Editions and New Left
Books, London 1982
TRONTI Mario : Soggetti, crisi, potere, Antologia di scritti e interventi a cura di A. De Martinis e
A. Piazzi, Cappelli editore, Bologna 1980
WINKLER Heinrich August : Der lange Weg nach Westen. Erster Band : Deutsche Geschichte
vom Ende des Alten Reiches bis zum Untergang der Weimarer Republik, Verlag C.H. Beck,
M�nchen, 2000
[1] F. Engels Dzieła, Książka i Wiedza, Warszawa 1969 tom
[2] W polskim wydaniu: Teoria przemocy, Teoria przemocy (ciąg dalszy), Teoria przemocy
(zakończenie).
[3] F. Engels, O roli przemocy w historii, op. cit. s. 455.  Zastosujemy naszą teorię do historii
dzisiejszych Niemiec i do ich praktyki znaczonej krwią i żelazem. Wyjaśni to nam, dlaczego
polityka krwi i żelaza musiała odnieść chwilowy sukces i dlaczego musi ona w końcu
zbankrutować .
[4] Siła, moc, władza, potęga (przyp. tłum.)
[5] Przemoc rewolucyjna (przyp. tłum.)
[6] Rewolucyjna rola przemocy w historii (przyp. tłum.)
[7] W. Benjamin, W sprawie krytyki przemocy, w: Anioł historii, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 1996
[8] F. Nietzsche, Poza dobrem i złem, Tłum. S. Wyrzykowski, Wyd. Mortkiewicza 1913., Z
genealogii moralności, tłum. L. Staff, Kraków Zielona sowa 2003
[9] Rewolucja od góry (przyp. tłum.).
[10] Rzeczywistej dyktatury (przyp. tłum.).
[11] Złudzenia (przyp. tłum.).
[12] Klajstrowanie (przyp. tłum.).
[13] F. Engels, op. cit. s. 483:  W polityce istnieją tylko dwie decydujące siły: zorganizowana siła
państwowa  armia  i nie zorganizowana, żywiołowa siła mas ludowych .
[14] Wie czego chce (przyp. tłum.).
[15] Odrębnej drogi (przyp. tłum.).
[16] Masy ludowe (przyp. tłum.).
[17] Ustawodawstwo socjalistyczne (przyp. tłum.).
[18] Prawdziwość (przyp. tłum.).
[19] Niezorganizowana, żywiołowa siła mas ludowych (przyp. tłum.).
[20] Punkt zwrotny, przełomowy (przyp. tłum.).
[21] Historia świata (przyp. tłum.).
[22] Przemoc/władza państwa (przyp. tłum.).
[23] Własność oparta na przemocy (przyp. tłum.).
[24]  Był to akt przemocy, a więc akt polityczny
[25] Rozum w historii (przyp. tłum.).
[26] W tłum. polskim:  Idzie tu tylko o stwierdzenie, że u podłoża władzy politycznej leżała
wszędzie jakaś urzędowa funkcja społeczna i władza polityczna tylko wtedy była trwała, gdy
pełniła tę urzędową funkcję społeczną , gubi się ów aspekt przemocy/władzy urzędowej funkcji
społecznej.
[27]  A moment ten nastąpi wtedy, gdy masy ludowe& będą miały wolę& machina odmawia
posłuszeństwa, militaryzm upada mocą dialektyki własnego rozwoju .
[28]  Nie pragnęła ona bynajmniej takiego wyniku własnego postępowania  przeciwnie, wynik ten
z nieodpartą siłą utorował sobie drogę wbrew jej woli, wbrew jej zamierzeniom .
[29] K. Marks, Kapitał, Warszawa 1951, tom I, Księga I, rozdział 22, Przemiana wartości
dodatkowej w kapitał , s. 629-630.
[30] Tak zwanej akumulacji pierwotnej, op. cit. str.770
[31] Akuszerką(przyp. tłum.).
[32] Przemoc jest akuszerem każdego starego społeczeństwa brzemiennego nowym. Sama jest
ekonomiczną mocą.
[33]  (& ) kapitał rodzi się ociekając krwią i brudem wszystkimi porami, do stóp do głowy , K.
Marks, Kapitał, op. cit. s. 820.
[34] Historia toczy się złą stroną (przyp. tłum.).
[35] Maszyna i wielki przemysł (przyp. tłum.).
[36] Proces produkcyjny jako proces niszczycielski (przyp. tłum.).
[37] Produkcja kapitalistyczna rozwija więc technikę i powiązania społecznego procesu produkcji
tylko w ten sposób, że wyniszcza zarazem z
ródła wszelkiego bogactwa: ziemię i robotnika. Kapitał,
op.cit. s. 546
[38] Kapitał, op.cit. s. 662.
[39] Kapitał, op.cit. s. 456.
[40]  & pierwszego i świadomego oddziaływania społeczeństwa na żywiołowe ukształtowanie
procesu jego produkcji&  ). Kapitał, op. cit. str. 519
[41]  & przewlekłej, mniej lub bardziej utajonej wojny domowej między klasą kapitalistów a klasą
robotniczą . Kapitał. Op.cit. s. 321.
[42]  Między równymi prawami rozstrzyga siła . Kapitał, op.cit. s. 248.
[43]  Między dwoma siłami może rozstrzygnąć tylko siła . Der Proze� gegen den Rheinischen
Kreisausschu� der Demokraten ["Neue Rheinische Zeitung" Nr. 231 vom 25. Februar 1849
[44] Tak zwanej akumulacji pierwotnej (przyp. tłum.).,
[45] Kapitał, op.cit. str. 778 ( proces wywłaszczenia przemocą mas ludowych.)
[46] Kapitał, op. cit. str. 773
[47] Krwawe ustawodawstwo (przyp. tłum.).
[48] Kapitał, op.cit. s. 796 ( Powstająca burżuazja potrzebuje władzy państwowej&  ).
[49] Fetyszyzmu towarowego (przyp. tłum.).
[50] Rzeczywiste podporządkowanie (przyp. tłum.).
[51] K. Marks, 18 brumaire a Ludwika Bonaparte, , Warszawa 1975, s. 166 przypis (wyrażenie
użyte w wydaniu nowojorskim z 1852 roku, opuszczone przez Marksa w wydaniu z 1869).
[52] Historyczna tendencja akumulacji kapitalistycznej (przyp. tłum.).
[53] Kolonizacji przestrzeni życiowej (przyp. tłum.).
[54] K. Marks, Wojna domowa we Francji. Odezwa Rady Generalnej Międzynarodowego
Stowarzyszenia Robotników, w: Marks Engels Dzieła wybrane, Warszawa 1981, t. II 2, s. 633.
[55] Rewolucja od dołu (przyp. tłum.).
[56] Demokracja jest równocześnie środkiem i celem. Jest środkiem wywalczenia socjalizmu i
formą jego urzeczywistnienia. (tłum. S. Piskorz)
[57] Cel jest niczym, droga wszystkim
[58] Podczas gdy wcześniej marksiści wyznaczali przemocy wyłącznie negatywną rolę, to dziś
można zauważyć przesadę idącą w przeciwnym kierunku. Przemocy przypisywana jest niemal
wszechmoc i akcent położony jest na działalność polityczną jako kwintesencję "naukowego
socjalizmu" - czy też "naukowego komunizmu", jak nowa moda te wyrażenie to, bynajmniej nie na
korzyść swojej logiki, poprawiła (tłum. S. Piskorz)
[59] Pragniemy uwolnić się od przeszłości: słusznie, ponieważ w jej cieniu nie da się żyć i
ponieważ przerażenie nie ma końca, gdy wina i przemoc ciągle wina i przemocą są odpłacane;
niesłusznie, gdy przyszłość, od której pragniemy się uwolnić, jest nadal żywa. Narodowy socjalizm
żyje i do dzisiaj nie wiemy, czy tylko jako widmo tego, co tak potworne było, że wraz z własną
śmiercią nie umarło, czy w ogóle do śmierci nie doszło; czy gotowość do niewypowiedzianego
dalej trwa w ludziach, jak i w stosunkach, które ich obejmują. (tłum. S. Piskorz).
[60] W języku filozoficznym można powiedzieć, że w obcości narodu wobec demokracji odbija sie
samowyobcowanie społeczeństwa (tłum. S. Piskorz).
[61] Charakter autorytarny osądza sie w ogóle fałszywie, gdy sie go konstruuje z pewnej określonej
ideologii. Dobrze znana fluktuacja milionów wyborców przed 1933 miedzy partiami
narodowosocjalistyczną a komunistyczną nie jest przypadkiem socjologiczno-psychologicznym...
Charakter autorytarny identyfikuje sie z realna władzą po prostu, bez względu na jej treść (tłum. S.
Piskorz).
[62] Ekonomiczny porządek i  zgodnie z jego modelem  w szerokim zakresie organizacja
ekonomiczna wprowadza w dalszym ciągu większość społeczeństwa w zależność od stanu
zastanego, względem którego ta nic nie może i w ubezwłasnowalnia. Gdy chce żyć, nie pozostaje
jej nic innego jak dopasować sie do faktów... Konieczność takiego dopasowania, które prowadzi do
identyfikacji z istniejącym, danym, z władzą jaka taka, tworzy potencjał totalitarny (tłum. S.
Piskorz).
[63] Dialektyka oświecenia, przeł. M. A
ukaszewicz, Warszawa 1994.
[64] Marzenie faszystowskie stapia sie dziś bez wątpienia z nacjonalizmem tak zwanych krajów
zacofanych, które teraz nazywa sie krajami rozwijającymi sie. Zgoda z tymi, którzy czuli sie
poszkodowani w imperialistycznej konkurencji i sami chcieli do stołu, wyrażała sie juz w trakcie
wojny w sloganie o zachodniej plutokracji i proletariackich narodach... Nacjonalizm jest dziś
równocześnie miniony i aktualny... Aktualny jest o tyle, że tradycyjna i psychologicznie ważka idea
narodu, będąca w dalszym ciągu wyrazem wspólnoty interesów w gospodarce międzynarodowej,
ma dość siły, żeby setki milionów zaprząść do realizacji celów, które nie mogą uważać za będące
bezpośrednio ich celami... Dopiero w epoce, w której sie wszystko wywróciło nacjonalizm stał się
całkowicie sadystyczny i destruktywny (tłum. S. Piskorz).