9576709652

noty

JAN SĘK

HORYZONTY ŁEMKOWSKICH KRESÓW

Wśród druków zwartych wydawanych w oatatmch Ulach przez Sudecka Oficycę Wydawnicza działającą przy Wojewódzkim Ośrodku Kultury w Nowym Sączu, zwracają u»*0C wiersze portów wspólnoty łemkowskie] Refleksje ud ciekawą serią rozpocząć prafaą przypomBieniem tomiku Suchy badyl Pesra Murianki (Piotra Trochanowskiego) Wydane w J9*3 roku Nbhoflltkie dndko. to swoista waytówka poety, pierwsze zetknięcie z czytelnikiem pokkim Wiersze P Munanki pubhkiąącego dotycbctaa dó*ne na lamach tygodnika .Naazc Słowo", hędąrrgo organem Ukraińskiego Towarryatwa S po łączno-Kultura! ncfo. przctlumaczyU I poalowicm opatrzyła Zdziakawa Zegsdlówna Przekłady BewuAego wyboru zestawione zostały w wątopid z o rygi na ta nu. co pozwą U czytającemu przyjrzeć Hę zarazem pokrewieństwom ImgwMtycznym

Utwory poetyckie w obu pobratymczych językach zawiera leż wydany rok póżuq zbiorek poezp Fotem. utai. przedtem Stefami Trocka 00 w skiej Spoiwem łączącym jq wieruc w kompłe men tanią całość jeal w pi er wizy m rzędzie osobowość autorki, piszącej zarówno w języku rodzimym, jak i polskim — mamy tu do czynienia z przekładami autorskimi Nieco inny ipoaób prezentowania własnej aytwetki twórcze) polskim czytelnikom, wybrała Heśena Duć. Wydany w 1915 roku tomik W mmdliitnym bkdnmuwir. będący jej debiutem książkowym. przynosi obok wierszy piaaoycb w dwóch wcrsyacb językowych, takie orypnały wyłącznic w języku pobkim. jako he w mm rozpoczęła iwą drogę artyityczną Z upływem Ul powraca do mowy dzieciństw*. Wierize w narzeczu łemkowskim zamieszcza w penodytach iiowarrytzema Ukraińców żyjących w PoUce. które użyczają Leiakom swych izpalt

Zbaorck H Duć, podobna jak wcześniejszy P Munanki. me przeszedł całkowicie bez echa. Krytyk literacki Zbigniew Chojnowski omówił go na Urnach .Życia Literaci Kg o* (nr 2 z 19*7) wraz z innymi debiutami poetyckimi o*tatach dwóch lat Uwagę krytyka. iu*ufąorgo dość surowe kryteria, że utwory jq jam me denerwują miałtośną. ani me wprawiają w zachwyt", potraktować można jako stwierdzenie spokojnego, bez streaó* detauiaockkb. przejścia ważnego progu inicjacji literackiej Piszącym w obu językach Lcmkicm jest również WladyaUw Graban Wydany przez nowosądecką ofkynę zbiorek w języku polskim TWn poirAd cieni stadowi prtrwszą pozycję zwartą w jego literackiej biografii Skromna objętość omawianych tomików poetyckich, uęgąjąca tylko w przypadku P Murianki jednego arkusza wydawnrzego. mogłaby wskazywać w zestawieniu i tymbobcznym nakładem. Iż to zaledwie drobny epizod w życiu kulturalnym krąju. Ale czy tak Jest?

Odpowiedź na pytanie, by uniknąć uproszczeń, wymaga przypomnienia barier hamujących rozwój kultury Łemków w powojennej historii Polski. Tragiczne skutki II wojny iwiatawej. ważkie dla lasów widu narodów i narodowości żyjących na nemiech polskich, mają także swój rozdział łemkowski. Jego rzeczywisty wymiar przez dhiiy okres przesłaniał ipotaacństwu polskiemu szeroki k on lek u stosunków poliko-ukraiótkich. postrzeganych głównie pica stosunek do okupantów meoueckicb i zabużańskie pogromy Polaków Stąd już niedaleko byio do bolesny dla obu stron akcji „W" z 1947 raku. W jq następstwie przesiedlono do zachodnich I północnych rejonów Polski ludność stanowiącą potencjalne zapiecze dla walczących nacjooaksiów ukraińskich

W omawianych tomikach te drażhwe kwestie znaczą uę ledwie stonowaną smugą pojedynczych wersów Tamte dni czekają ciągłe na swój obraz literacki Tymczasem zamiast tekstów, lepiej przemawiają życiorysy Notki biograficzne są podobne, na północno-zacbocfcucb kresach krąju urodzib nę: H Duć (1960) S Trochanowska (1951) i P. Munanka Ten ostatni, urodzony właśnie w 1947 roku. przywołuje ów czai dedykowanym ojcu wierszem Tontm gwer. Symboliczny moment przdamann lufy strzelby, na kształt suchego badyla, stanowić ma przestrogę, by nigdy żaden karabin .mc strzelał w łemkowskie niebo".

Następny krok we wzajemnych kontaktach rozpoczął nę po 1956 r ksady zezwolono przencdlooym na powrót w rodzinne strony Nie zawsze było jednak do czego wracać W kolejnych latach, a nąjwytiwahi w tęsknocie za górskimi rubieżami powrócili wraz z rodzinami Na swych ziemiach znalazła się prezentowana trójka począlkiąącycb literatów, a takie W Gra han urodzony w 1955 r. w unijnych Kostomłotach Omdlenia zbiegają uę z intensywnym zagospodarowywaniem podgórskich rejonów, mieszaniem z ludnością polską, dla która) powojenne zmagania coraz bardziej stawały się błstoną Więcej mówiło nę, 1 to chyba z obu stron, o opuszczonych i dewastowanych cerkiewkach, dziejach kultury matenalocj Łemków, niż o 1 mu mych i dtażliwych wspomnieniach waśni narodowościowych Nałożył się na ten okres czas fascynacji tradycjami i folklorem łemkowskim ze strony braa studenckiej Młodym romantykom bliższe były duchowo rozprawy etnograficzne prof Romana Ranfutaa niż powieści w rodzaju Łemy » Butzcradach lana Gerharda Powojenny czas niejako naturalnie przesunął się w stadium anahz naukowych, do sal wystawowych muzeów i na karty regionalnych wydawnaciw Probierzem epoki zdają «ę być wzrastająca z jednej strony fascynacja twórczością łemkowskiego malarza prymitywisty Nikifora, a z drugiej zainteresowanie fachowymi rozprawami badawczym Andrzeja Kwilnducgo

Problematyka łemkowska z zabarwieniem emocjonalnym pojawia się w cały okazałości z początkiem lat oaumdzaeaiątych i to na lamach renomowanych czaiopum W analizach I polemikach, zwłaszcza w .Tygodniku Powszechnym" (Antoni Kroh. Michał Lesiów. Włodzimier? Mokry), powraca uę do zdarzeń z miotanego stulecia, omawia ikompfakowanc etapy proceaów oarodowotwórczycb na ziemiach Europy środkowej, meandry poło niżący. rulemzacji. mieszania ludów 1 kultur, waży akcenty wschodnio- i lachodmoałowiańskie. dotyka drażliwych problemów gzckokatobcyzmu Przewartościowania dąją się zauważyć również wśród ipośccznośa łemkowskiej, o czym interesująco pisała Ewa Nowicka w pracy zbiorowe) Zaioicnm teorii eaymUaeyi. wydanej jako tom uódmy krakowsku) Biblioteki Polonijny. Grupę ctnacroą. którą tak wicie łączy z Ukraińcami a przyszło jy żyć z Polakami, kuszą i odstręczają zarazem ouągnyaa obu kultur Horyzonty mothwości graniczą bowiem zbyt blisko z perspektywą utraty włatoe] odięboośa

Być może dlatego w utworach młodych poetów widać tak kurczowe trzymanie uę tego co wydaje uę najtrwalsze, po dziadach, co wyznacza toina mość etniczną Tylko Inku elementy, jak wspólne uroczystości rodzinne i rebgijne, tęsknota za pięknem ncmi ojców. Ujemnice krzyża lemkowskcgo. wyroby artystyczne twórców ludowych jednoczą żyjących w diasporze ziomków

Kres rozdętych dyskusji, a być może I r os graniczenie koiynycb etapów w życiu kulturalnym etm łemkowskiej w Polsce, zdaje się wyznaczać rok 19*4 kiedy to Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu zorganizowało największą jak dotychczas prezentację dorobku kulturowego Łemków Wśród bcznych osób wspomagających komisarza wystawy I rodak lora folderu Antoniego Kroha inakźfe uę członkowie społeczności łemkowską Niejako i ora po od uje z tym wydarzeniem fakt wydania w tym samym roku. staraniem Si udane ku go Koła Przewodników Beskidzkich z Warszawy, obszernego wyboru materiałów bibliograficznych do sitaków nad dziejami grupy Autorem pracy pi Lamkowu i Lemkowtzayzm jest Tadeusz Zagórzaśaki

Obydwa zdarzenia kulturalne, każde o innym ciężarze gatunkowym, ukanąą także rolę Iniebgencp polskiej me tylko w procesu asymilacji Lr soków, ale i ratowaniu icb dziedzictwa kulturowego, jego podtrzymywaniu, szczególnie w okresach, kjedy warstwa inteligencka wśród Łemków prawie nie istniała Dotychczasowy rozwój grup) enucznej. rozproszony po Polsce, krajach okoconych i zamorskich, wskazuje, iż w przyszłość o kierunkach rozwoju decydować będzie gównie kultura i sztuka.

Współcześnie, w polskim oturgu kulturalnym, z twórców łemkowskich dali ssę bliżej poznać dyrygenci chórów ukraińskich Jarosław Polański i Michał Duda. bterat Paweł

I