9576709515

upamiętniające zmaricgo tam nagle kasztelana gnieźnieńskiego Erazma Krclkowskiego. przodka starostów Wschowy.

Czy było tak w istocie? Czy owo przymierze w pokoju nie jest zbyt piękne, aby było prawdziwe? Nazbyt idealistyczne, wzruszające? Czy jest rzeczywistością historyczną tego małego i szarego dziś miasteczka, onegdaj Królewskiego Miasta Wschowy, jedne) z sześciu metropolii Korony Polskiej — czy może jesi tylko jakąś nową utopią, fałszywym refleksem światła, którego źródło lak naprawdę bije gdzie indziej i inaczej?

Otóż właśnie nie. Miasto wycierpiało wiele, toczono o nie zacięte bitwy, historia doświadczała jego mieszkańców po wielekroć wojnami, przemarszami wojsk, sporami o terytorium i o kompetencje administracyjne. okrutny los trawił miasto wielkimi pożarami, a ludzi dziesiątkował paradami czarnej śmierci, dżumy. Lecz me pękała od tego o dziwo oś świata, nie rdzewiało przymierze w pokoju, zaprowadzone w mieście wysiłkiem najwybitniejszych jego mieszkańców i pilnie strzeżone przez całą wielobarwną, wielonarodową i widówyznamową. pograniczną społeczność Niewiarygodne, tak. to chyba niewiarygodne, ale zwycięstwo anielskiego przymierza w pokoju nad szatańskim przymierzem w wojnie zajmuje centralne miejsce w świadomości historyczne) wscho-wian. dających temu wyraz w źródłach pisanych, w kronikach miejskich, w symbolach i znakach wschowskiej ikonosfery

W 1711 roku w drukarni w Lipsku ukazało się obszerne dzieło Lauterbacha. dzieje Wschowy w dwuslulcciu 1500-1700. a ściślej dzieje zwycięstwa anielskiego przymierza w pokoju nad szatańskim przymierzem w wojnie we Wschowie XVI i XVII wieku. To drugie już wydam* dzieła — o pierwszym wiemy niewiele — znakomitego polihistora. syna wschowskiego szewca Kaspra, zatytułował autor Syjon Wschowski (Fraustadttsches Z*on), przez co odesłał nas z pytaniem o znaczenie tajemniczego tytułu do Księgi Izajasza, do proroctwa o trwałym pokoju mesjańskim. Góra i twierdza Syjon symbolizi^ą bowiem centrum religijne wszystkich narodów, ośrodek objawienia, prawdziwą i powszechną wiarę bezreiigijną czasów mesjańskich Przez Syjon przebiega oś świata. Aus Mundi Stąd wyjdzie Prawo i stąd Pan bidzie rozjemcą pomiędzy ludami f i wyda wyroki dla licznych narodów. / Wtedy swe miecze przekują na lemiesze. / a swoje włócznie na sierpy. / Naród przeciw narodowi nie podniesie miecza. / nie będą się więcej zaprawiać do wojny (Księga Izajasza 2.3-4). Syjon znajduje się — według Samuela Fryderyka Lauterbacha — we Wschowie. Ale nie tylko według pastora z Osowej Sieni i ze wschowskiej „krypli"; także według znaków Średniowieczna, hermetyczna symbolika barw określa czerwień jako tynkturę utożsamiającą ogień. Hogiston. ową pierwiastkową materię, która występuje tylko w postaci płomienia, jest ogniem samym Wschowa rzeczywiście musiała być dobrze nasycona owym flogistonem i nic dziwnego, że właśnie czerwona tynk tura wypełnia pole miejskiego herbu oraz tlo ołtarza w kaplicy Św. Krzyża. Ale na tym flogistonowym tle widnieje u bernardynów ogromna postać Chrystusa Mistycznego! Z czerwonego pola herbu Wschowy wylania się natomiast symbolizująca tajemnicę i pojęcie sacrum symetria przeciwieństw dwóch białych krzyży i dwóch białych okręgów, biel jest hermetyczną barwą srebra, a metal ten właśnie utożsamia pokorę i niewinność, czystość i niepokalanie¹ Herb i najstarszy ołtarz wschowskiego Syjonu, czy raczej syjońskiej Wschowy, ogłaszają nam z pomroki dziejów tę samą gnozę, radosną wieść o zwycięstwie anielskiego przymierza w pokoju nad szatańskim przymierzem w wojnie w pewnym skromnym, ale wzniesionym na pograniczu światów mieście

Na Campo Santo, w kosmopolitycznym ogrodzie umarłych, gdzie po wydeptanych między wiązami i bluszczem alejkach przechadzają się na wspólnym Świętym Polu cienie mówiące greką, łaciną, po polsku, po niemiecku, a nawet w dialekcie dolnośląskim i wielkopolskim i różną wyznające wiarę, ariańską. luterską. rzymskokatolicką, janscnistyczną. kalwińską, sąsiadują ze sobą grobowce i mogiły burmistrzów i piekarzy, medyków i szewców, patrycjuszy i prawników, duchownych i rzemieślników. Pośrodku cmentarza, otoczonego wyrzeźbionymi jak stalle nagrobkami na murze, w zbiorowych mogiłach mistrzowie, którzy zaklęli dziedzictwo pogranicza światów w fasadach kamienic, w kształtach kościołów, w rytach i ornamentach, w sprzętach domowych i narzędziach pracy spoczywają razem z poetami, kantorami, filozofami, moralistami, uczonymi, kaznodzigami. którzy wybudowali duchową strzelistość miasta. Wszystko się tu dziwnie przenika i plecie, posłuszne prawu wiecznego powrotu. Rodzina pisarzy miejskich Chwałkowskich uczestniczy w symetrii przeciwieństw z patrycjuszowską rodziną Lamprechtów. zmieszcząniala szlachta herbowa sąsiaduje z mieszczaństwem i nie wiadomo, czy jako szlachcic czy jako mieszczanin spoczywa tu mistrz sztuki katowskiej, który na rzeźbie w Muzeum Ziemi Wschowskiej prezentuje się w kontuszu. ale bez karabeli. Naprzeciw siebie stoją nagrobki rodu Herbergerów i małżonków Anny Barbary i Samuela Fryderyka Lauterbachów. pewnie ilustrując owo spotkanie w bezczasie mitu wiecznego powrotu Herbergera. autora Opasek żałobnych duchownego fGeistliche Trauerblnden. 1669) z Lauterbachem. autorem Życia, sławy I losów Waler tusza Herbergera IVlta.fama et fata Valer!i Herbergerl. 1708). spotkanie wzruszająco wyobrażone na lauterbachowym nagrobku w legendzie o nieśmiertelnym duchu Powracającego Wędrowca

Wielka na tym mięjscu moc symetrii przeciwieństw pozwala spać pospołu tym, którym kładziono na piersi krzyżyk z Chrystusem Mistycznym i tym, którzy ścierali w świętym gniewie każde wyobrażenie Boga jako bałwochwalcze i obce Jego Istocie, tym, którzy nosili na szyi poświęconą panhagię i tym. którym wkładano w dłoń butelkę z żywotem Ariusza. a na piersiach kładziono pergamin z napisem Scio Cui Credidi. „wiem w Kogo wierz)łem".

Jest w tym wszystkim świeżość meodkrytego teorematu. Dziedzictwo zachodniego pogranicza kultur pozostaje nieobecne i zakryte w zdominowanej przez twórczość przybyszów z Kresów wschodnich kulturze polskiej. Lecz jeszcze bardziej utąjony jest wielki ruch dwu światów, dworsko-katolickiego i mieszczańsko-protestanckiego. który najpierw poróżnił je. aby rozpoznały swą odrębność, a potem zaraz wymieszał, nałożył na siebie, wyprowadził szlacheckość z opozycji do mieszczańskości w wielkiej, podjętej z dramatycznym ryzykiem próbie przebudowy naszej kulturowej świadomości. Doniosłość tego problemu uświadamia może tylko postać majora Von Wschowa czyli Jana Wanga. poczwórnego mieszańca z Sekretu trzeciego Izajasza Teodora Parnickiego. Może jeszcze dysputa, lekcja świadomości i historiozofii. poprowadzona przez Gflntera Grassa jako dialog Gryphiusa ze Wschowy i Głogowa i Martina Opitza z Bolesławca, dwóch pograni-czan. i zawarta w rozdziale Von der Last boser Zelt z powieści Der Butt.

Ulegam pokusie zwierzenia osobistego Ten teoremat — to moja ziemia wewnętrzna. To rzeczywistość, w której wyrosłem dosłownie i w przenośni. Tuląj. na pograniczu zachodnim, osiedlił się i spolonizował szwedzki ród o starym, normańskim nazwisku Kruzenstjirna. Gwiazda Krzyż, do którego przypisiye swą legendę genealogiczną moja po mieczu rodzina Sternów Tutaj także, w kulturowym tyglu pogranicza, wytrąciły się myśli, symbole i dzieła, w klimacie których odnajduję stałą inspirację swojej świadomości.

Wyrastałem wszakże w święcie uwarstwionym znacznie mocniej i dramatyczniej, za to jeszcze barwniejszym, gdzie na obraz pogranicza zachodniego wyrokiem najświeższej historii nałożył się teoremat rozbitego, dramatycznie wyrzuconego ze starego gniazda aż tutaj pogranicza wschodniego. Kresów. Dzieciństwo pędziłem w święcie

M

50