9576709522

sirzenny akcji kolejnych powieści. W dwóch ostatnich utworach 1 {obejmuje ona już praktycznie cały świat. Ważniejszy wydaje się jednak I fakt. iż w latach siedemdziesiątych autor Blaszanego bębenka pozoyt się także pewnej „regionalności" swego widzenia świata. Wprawdzie i w | Turbocie (1977) i w Szczurzycy (1986) Gdańsk funkcjonuje nadal jako scena główna wydarzeń światowych, ale liczba i waga stawianych tu I {problemów wykracza daleko poza granice Niemiec i Polski. Autor I analizuje w gdańskiej (kaszubskiej) scenerii ogólne prawa rozwoju historycznego Europy i świata kwestionując zasadność i racjonalność [postępu w jego dotychczasowym kształcie Nie tylko jednak w dziedzinie formy Szczurzyea, w której występują w retrospekcjach i w I lakcji w|aściwq postaci i sytuacje z wcześniejszych dzieł Grassa, stanowi ¹ 'sumę jego literackich doświadczeń. W dziele tym widać wyraźnie zamysł .wykorzystania historiozoficznych aspektów całej dotychczasowej twórczości Grassa. Szczurzyea zarysowuje równie monstrualną wizję przyszłości, jak monstrualna była historia w Blaszanym bębenku a | | teraźniejszość w Miejscowym znieczuleniu. W ostatniej powieści Grassa spojrzenie futurystyczne staje się naczelną zasadą kompozycyjną dzieła , l Można więc nazwać Szczurzycę literacką wizją katastroficzną czy wręcz | [absurdalną utopią, 'której pierwsze zapowiedzi były widoczne już w

Kop/geburien (1980).    I

I Grassowska skłonność do wizjonerstwa, której produktem ostatecznym jest ta absurdalna utopia gdańskiego państwa szczurów pochodzi , I w prostej linii od „nauczyciela Dó blina". o którego wpływie na twoją I I prozę pisał Grass już w latach sześćdziesiątych: zawdzięczam Ddbllnowi wiele, wiecej nawet, nie mógłbym sobie wyobrazić moje) prozy bez | | składnika futurystycznego jego twórczoiel od Wang-Luna poprzez Wallensteina" i JGóra-mona l gigantów" az po ,.AIexandrrplatz~*. i i Utopia Grassowska jcat jednak o wiele silniej niż przytoczone tytuły I I dzieł Doblina związana z aktualnymi realiami końca XX wieku, w dziesiątkach szczegółów technicznych i politycznych o wiele bardziej [ [ konkretna, przez co bardziej wyobrażalna i sugestywna. Autentyczne osoby i instytucje sceny politycznej obu państw niemieckich, fakty z i i najnowszej historii Niemiec i Polski, konkretne odniesienia geograficzne I I i topograficzne stanowią o nietypowości lej utopii. Nic przypomina ona odległej wyspy jak u Tomasza Morusa ani wyimaginowanego „państwa [ [ słońca" Campanelli. Wiqa państwa rozumnych szczurów umiejscowiona jest w Gdańsku i okolicy, a o podobnych państwach słyszymy też z i i innych zakątków wyludnionej przez nuklearną katastrofę ziemi Na I I przemian w sennych obrazach i w relaqi szczurzycy pojawia się w całej konkretności „republika szczurów", której nierealność, potencjaInoic| | podkreśla ciągle odwoływanie się do stanów sennych i postaci bajkowych, ale jednocześnie nagromadzenie konkretów i sensowny ciąg| { wydarzeń przydają lej absurdalnej wizji cech realizmu. Fikcja jesr ' niepokojąco bliska możliwego urzeczywistnienia.

I 2. Aktualność i utopia.

I Narrator powieśa Szczurzyea opowiadający w pierwszej osobie otrzymuje na własne życzenie jako upominek gwiazdkowy w estetycznej i klatce zwykłego szarego szczura, który okazuje się być samicą tegol I gatunku. Jest bowiem cechą Grassowskich rozwazan histonografi* cznych, że woli on prowadzić swoje bardzo niekonwencjonalne i[ pokrętne logicznie dysputy z osobnikami rodzaju żeńskiego Od noczalku przy tym wiadomo, dlaczego partnerem niekończących sięi rozmów sceptycznie wobec naszej przyszłości    I

zostało to właśnie nicapetyczne zwierzę: szczury towarzyszą gatunkowi

’ O. Gram:    [/ber mntm Lekrtr DóUftt. (w.) Awjtaiu tm LiiermwJ

iDamutadrNemd    6*

~homo sapiens od początku jego dziejów a jednocześnie są według | Grassa jedynym gatunkiem mającym szanse przeżycia. Czas lego szczurzo-ludzkicgo współżycia datuje Grass od biblijnej arki a kończy je | nieokreślony bliżej punkt w przyszłości — po irzeciej wojnie światowej.

I której realia są jednak niepokojąco bliskie Ożywione dyskusje Z| rozumnym i bardzo rozmownym zwierzęciem o historii szczurów i ludziJ | o ich dniu dzisiejszym, zwłaszcza w płaszczyźnie politycznej, i wreszcie o ich ponurych widokach na przyszłość, raz są relacjonowaną rzeczywi-| | stością, innym razem pojawiają się jako senne majaki, przy czym I granica między snem a realnością jest całkowicie płynna. Jak można sięi spodziewać Gdańsk i najbliższe okolice, gdzie dla Grassa rozpoczyna sięi [ wszelka historia, jest także miejscem końca ludzkiego świata. Rozmowy pod choinką anno 1985 dotyczą więc znów historii Gdańska, tym razem | i w formie bardzo fragmentarycznej, zachodnioniemieckich realiów I politycznych lat osiemdziesiątych, wyrywkowo najnowszych wydarzeń z, historii Polski i wreszcie szczegółów atomowej zagłady ludzkości I [ przedstawionych na tle ciągle pięknego Gdańska pozbawionego już jednak ludzkich mieszkańców.    I

i Postaci z wcześniejszych utworów Grassa zaludniają ponownie I dwanaście rozdziałów powieści i uczestniczą w ostatnim akcie historii i Kaszubów. Mały werblista Oskar, obecnie zamożny fabrykant filmów I video. opowiada raz jeszcze historię swych kaszubskich przodków, uczestniczy wraz z rozsianą po całym świecie rodziną w 107 urodzinach [ i babki rodu Anny Koljaiczek i szuka pod jej obfitymi kaszubskimi I spódnicami, gdzie kiedyś chronił się jego dziad, ucieczki w chwili i ostatecznego zagrożenia. Pięć bojowniczck o prawa kobiet, replika I | żeńskich bohaterek powieśa Turbot, odbywa na zakupionym historycznym stateczku nazwanym „Nowa llsebilł" rejs ku polskim wybrzeżom [ I Bałtyku badają zanieczyszczenie jego wód, ale właściwym ich celem jest I poszukiwanie legendarnego zatopionego miasta Yinety. Po zniszczeniu , gatunku ludzkiego statek pojawia się u nabrzeży Gdańska wysadzając I [ na ląd grupkę sztucznie wyhodowanych w Szwecji mutantów szczuro-czlowicczych. Jest to dla szczurzego społeczeństwa poważne zagrożenie [ jego przyszłości, gdyż „Nowoszwedzi” przynoszą ze sobą wszystkie I przywary ludzkie, których szczury starają się w swej praktyce społecznej , unikać. W zagrożonym ekologicznie lesie gdzieś w Republice Federalnej | {zbierają się bohaterowie bajek braci Grimmów by przeciwdziałać wymieraniu lasów i porywają dwójkę dzieci kanclerza, które następnie { przybierają postać bajkowych Jasia i Małgosi i walczą wspólnie ¹ [przeciwko realnym politykom. Anarchizujący bohaterowie bajkowi ulegają w końcu policyjnej przemocy państwa nic będąc w stanie | {powstrzymać biegu wydarzeń prowadzących do katastrofy. Pochodzący z byłych ziem wschodnich Rzeszy malarz restauruje wnętrza północno- { .niemieckich kościołów nie cofąjąc się przed fałszowaniem dziel sztuki, ¹ [co daje Grassowi okazję do aluzyjnego stawiania w jednym rzędzie z nim polityków w obu państwach niemieckich jako fałszerzy historii. | I Pięć głównych wątków akcji można więc wyróżnić w tym konglomeracie wydarzeń historycznych, wizji sennych, refleksji autorskich i { obrazów futurystycznych opowiadanych przez wszechobecnego autora I [lub jego interlokutorkę:

1. Historię rodu szczurzego od czasów potopu do ery poalomowej. I | z uwypukleniem kilku wersji legendarnego szczurołapa z Ham-meln.    |

{    2. Historię kaszubskiej rodziny Koljaiczek-Bronski-Matzcrath

I przedłużoną poza historię ludzkości:    i

3. Rej* odkrywczy załogi kobiecej do legendarnej Vineiy z bezpoś- I rednim nawiązaniem do zagłady ludności Gdańska i włączeniem się szczuroludów w historię szczurzej utopii w Gdańsku:    |

i 4 Bajkowo-polityczną historię postaci Grimmowskich oraz ich_

56

57