pic 11 06 141847

cr

Zofia Mitosek

Zofia Mitosek    ^01

tekst powieści aktualizuje ostatnio wymienione typy paradygmatów, to '^'oczywiście może dokonać tego tylko drogą pośrednią — poprzez nałożenie ich jednostek na jednostki paradygmatów artystycznych. Stereotyp etniczny funkcjonuje w powieści poprzez postać literacką, nie wyróżniając się w sposób szczególny z materii artystycznej tekstu. Czytelnik obdarzony tylko wiedzą literacką może krytykować „schematyczność życiową czy artystyczną takiej konstrukcji; jej „socjologiczna” natura odsłania się dopiero po przekroczeniu progu tradycji literackiej temu czytelnikowi, dla którego syntagma powieściowa funkcjonuje tylko jako pretekst do prezentacji systemu ról społecznych, wcielonych w powieściowe postacie. Ich gotowość, „substancjalność” staje się przy takim podejściu heteronomiczna wobec reguł literackich.

Istnieje jeszcje^t^eci^ typ czytelnika, takiego, który w ogóle nie rozpozna systemowego uwikłania dokonywanych w powieści prezentacji. Jego brSk wt£d*y_o literaturze sprawia, że odbiera on utwór jako komu-nikat^e-rzeczy^yistośęir iii^k_£ociglogicznej wyobraźni powoduje, że uwikłany w pętryfikaty_kulturowfi^o3brera^oIJ co wtórne, przypisane do systemu,    blisłiie^ Tylko taki mo-

defacfresata może byc wpisany^W utwSly-który'operuje z „dobrą wiarą” stereotypami jako wiedzą o rzeczywistości i sposobie jej przedstawieni nla. Za§ada^Jaudewy--tąkiego utworu określona została przez Lotmana Qjako >egtetyka utożsamienia, (tożdiestma). Polega ona na pełnym utożsa-ę c mieniu odtwarzanych zjawisk życia ze znanymi już audytorium i wcho-„    dzącymł w system »prawideł« modelami-sztampami, Sztampy w sztuce

to nie obelgaTabTokreślone zjawisko71ttore~ma rdtArakter pejoratywny tylko w znanych historycznie i strukturalnie aspektach. Stereotypy (sztampy) świadomości odgrywają ogromną rolę w procesie poznania i szerzej — w procesie przekazu informacji. Gnoseologiczna natura estetyki utożsamienia polega na tym, że poszczególne zjawiska życia rozpoznaje się na drodze przyrównania ich do określonych modeli logicznych. Przy tym artysta świadomie odrzuca jako nieistotne to wszystko, co stanowi o indywidualnym obliczu zjawiska. Jest to sztuka generalizacji. Mając do czynienia z rozlicznymi zjawiskami: A', A", A'", ... Aⁿ nie przestaje ona powtarzać A', jest A, [...] A" jest A, Aⁿ jest A. [...] To poezja

i W

¥

r

klasyfikacji”²⁰.

Komunikacyjne walory takiej estetyki są przyczyną jej stałej obecności w typach twórczości literackiej nastawionej na zhomogenizowane gusty odbiorców. Homogenizacja taka może objawiać się na różnych poziomach, odpowiadających świadomości czytelników: np. jako podporządkowanie ich gustów tradycji literackiej (preferencja gatunku lite-

20 j. l o tman, Struktura chudożestwiennogo tieksta, Moskwa 1910, s. 350— 351 (przekł. mój — Z. M.).

rackiego w klasycyzmie, akceptacja określonych schematów fabularnych w literaturze folkloru, a następnie w popularnej powieści — o czym już pisaliśmy, satysfakcja płynąca z rozpoznania „swoich” postaci w komedii dell’ arte). Doświadczenie czytelnika wykracza jednakże poza tradycję literacką — w jego świadomości funkcjonują wzory kultury zdobyte w procesie interakcji społecznej, w której literatura nie odgrywa naczelnej roli, a które mimo to wpływają na jej percepcję.

JJwzględzuajĄc różne typy doświadczenia czytelniczego można by wprowadzić pewne rozróżnienie w obrębie klasy zjawisk literackich okrealonych-pryez Tintmana jako-prsztampa”. Wydaje się bowiem, że słowo „sztampa”, używane w tekście Lotmana zamiennie ze słowem stereotyp. ma zakres szerszy aniżeli ten, który przypisujemy w naszej pra-"ćy pojęciu stereotypu. W akcentowanej przez nas koncepcji socjologicznej stereotyp jest postawą, konfiguracją, składnikiem swoistej (ideologicznej) wiedzy o rzeczywistości; różni to go od s p o s o b ów przekazywania tej wiedzy (literackich, naukowych, retorycznych), dla których rezerwujemy termin „konwencja”²¹. Komunikacyjna funkcja konwencji i poznawcza funkcja stereotypu są w powszechnym ujęciu rzadko rozróżniane ze względu na fakt stałej obecności wyobrażeń stereotypowych jako treści komunikacji społecznej na różnych jej terenach. Uwikłanie komunikacyjne stereotypu przesłania jego epistemolo-giczną genezę, niemniej jednak warto pamiętać o różnicy dzielącej stereotypy jako pewne spetryfikowane szablony poznania od konwencji — szablonów o nastawieniu czysto komunikacyjnym. Używane przez Lotmana pojęcie sztampy, akcentując przede wszystkim jej powtarzalny i dedukcyjny charakter, zdaje się zawierać jednocześnie i sens stereotypu, i sens czystej konwencji.

Wprowadzone rozróżnienie pozwala dostrzec dwojakie kryteria dokonywanej w sztuce „sztampowej” klasyfikacji zjawisk. Klasyfikacja ta może stanowić rezultat wypracowanych w literaturze sposobów ujmowania rzeczywistości, które składają się na język konwencji literackich. Konwencje te mają szeroki zakres; są nimi klisze językowe, kanony metryczne, wzorce gatunkowe, schematy fabularne. Tak na przykład o rozkładzie ról w melodramacie decyduje schematyczna fabuła, w której sytuacje miłości, pożądania, przygody składają się na literacki „system” aktorów tych sytuacji, takich jak heroina, czarny charakter, nie-

²¹ „W perspektywie autora konwencje poetyckie stanowią zespół przekazanych przez tradycję narzędzi służących kształtowaniu wypowiedzi literackiej oraz dostępnych literaturze form przedstawiania świata". Cytat powyższy pochodzi z pracy A. Okopień-Sławińskiej Rola konwencji w procesie historycznoliterackim, [w pracy zbiorowej:! Proces historyczny w literaturze i sztuce, red. M. Ja-nion, A. Piorunowa, Warszawa 1967, s. 73.

k