17182 pic 11 06 141802

[10]

Zofia Mitosek

czeniu ogólnojęzykowym”¹. „Modelowość” powieściowych kategorii powoduje ich uwikłanie w rozmaite relacje, mediatyzujące ich stosunek wobec rzeczywistości pozaliterackiej. Funkcjonują one w perspektywie już analizowanej, którą można by nazwać syntaktyką wewnątrzpowieś-ciowego modelu świata. Ta immanentna wizja zyskuje znaczenie w świetle kodu kulturowego istniejącego poza utworem. Zbadanie sposobów aktualizacji tego kodu na różnych poziomach przekazu artystycznego powinno być sprawdzianem konsekwentności przekazu.

Obraz świata, modelowany''prsez ekwiwalentne pary opozycji: do-^^ślr^^dzIecirTtoswiadczenie — instynkt, wiedza historyczna — intuicja^naturalna, i medlatyżując^te opozycje w fabule powieści, na-cechdwane sertńetycihie "kMegbrie: „dzieci, które dorosły”, opinii, ste-reotggttr r^gatrywać można jako aktualizację systemu światopoglądowego XVIII wieku. „Mee Oświecenia ustanowiwszy u podstawy każdej orgaru^ącji Kultury opozycję »naturalne — nienaturalne*, odnoszą się zdecydowanie negatywnie do samej zasady znakowości. Świat rzeczy jest realny, świat znaków, stosunków społecznych — jest tworem fałszywej cywilizacji. Istnieje to, co jest samym sobą, wszystko to, co reprezentuje coś innego — jest fikcją [...] Pozbawionymi wartości i fałszywymi okazują się rzeczy otrzymujące sens tylko w określonych sytuacjach znakowych: pieniądze, urzędy, tradycje kastowe i stanowe”². Rekonstrukcja systemu kulturowego „uczulonego” na znakowość sytuacji społecznych, jakiej dokonuje Lotman, znajduje potwierdzenie w autentycznym dokumencie epoki, którym jest Umowa społeczna Rousseau. Czytamy tam: „Wojna nie jest więc bynajmniej stosunkiem człowieka do człowieka, ale stosunkiem do państwa, w którym jednostki stają się nieprzyjaciółmi niejako przypadkowo, nie jako ludzie ani nawet jako obywatele, ale jako żołnierze; nie jako członkowie ojczyzny, ale jako jej obrońcy. Wreszcie każde państwo może mieć za nieprzyjaciela tylko inne państwa, nie zaś ludzi, zważywszy, że między rzeczami o różnej naturze nie można ustalić żadnego prawdziwego stosunku”³. W świetle takich antecedencji powieściowe opozycje układają się w generalnie wartościujące przeciwstawienie człowieka i instytucji, tego, co pozytywne i autentyczne, temu, co sztuczne, znakowe i konwencjonalne. Cytowana wypowiedź niemieckiego bohatera powieści Hansa von Essen jest wysłowieniem marzenia o powrocie „naturalnej ’ więzi między

narodami, zwróconego przeciwko kłamliwym wytworom cywilizacji, takim jak „dyplomacja stara, podstępna, imperialistyczna i egoistyczna” [s. 182].

Sugestie co do związku powieści z oświeceniowym modelem świata, ściślej — z ideologią Rousseau, nasuwa nie tylko immanentna dla utworu aksjologia, ale szereg wskazówek fabularnych, takich jak miejsce akcji (Genewa), sposób wychowania Henryka de Chevalier (jego ścisła izolacja od fałszywej cywilizacji przypomina ideał nakreślony w Emilu). Wreszcie sama atmosfera kompromisu ideologicznego: nie mogąc powrócić do stanu dobrej natury, twórzmy cywilizację „naturalną”.

Tu trzeba podkreślić, że opozycja „prawdziwej” natury i „fałszywej” cywilizacji leży u podłoża ideologii pacyfizmu: jej typową aktualizacją są wszelkie artystyczne próby potępienia wojny jako procesu sprzecznego z naturalnym instynktem ludzkim⁴.

Akcentowana przez Oświecenie opozycja człowieka i instytucji, natury i cywilizacji weszła na stałe do repertuaru kodów kulturowych i stała się inwariantem dla rozmaitego typu realizacji. Sentymentalizm, romantyzm, filozofia Schopenhauera, współcześnie — psychoanaliza i egzysten-cjalizm, to tylko przykładowe konstelacje wizji świata zbudowanych na takiej opozycji. Z drugiej strony obserwuje się jej stałą obecność w literackich refleksjach metakulturowych takich kierunków, jak modernizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm. Aktualizacji podobnych jest wystarczająco wiele, aby opozycja człowieka i instytucji, naturalności i sztuczności przybrała w wieku XX postać zupełnie odmienną od swych filozoficznych antecedencji, a na gruncie twórczości stała się wręcz wytartym i powielanym szablonem. Sprzyjał temu proces nazwany w se-miologii kreolizacją^{5 6 7}, polegający na nakładaniu się dwóch często zróżnicowanych hierarchicznie kodów.

Pojęcie kreolizacji zdaje się wyjaśniać mechanizm powstawania swoistej wersji oświeceniowego modelu świata na kartach powieści Ossendowskiego. W takim wydaniu nie jest to model jednorodny ani konsekwentny. Autor powieści Pięć minut do północy podejmuje generalną opozycję naturalności i sztuczności, ale ignoruje odpowiadającą jej oświe-

1

J. Lotman, O znaczeniach we wtórnych systemach modelujących, przeł. J. Faryno, „Pamiętnik Literacki”, 1969, z. 1, s. 292.

2

J. Lotman, K problemie tipologii kultury, [w pracy zbiorowej.] Trudy po znakowym sistiemam, t. 3, Tartu 1967, s. 36 (przekł. mój Z. M. .

3

" J. J. Rousseau, Umowa społeczna, przeł. A. Peretiatkowicz, arszawa

1956, s. 17—18 (podkr. moje — Z. M.).

4

Georg Lukacs określił protest pacyfistyczny jako abstrakcyjny, bo ignorują

5

cy historyczne i klasowe uwikłania wojny, która w omawianej ideologii jawi sie jako wytwór apokaliptycznej cywilizacji. Krytyka Lukacsa trafia w samo centrum modelu świata prezentowanego w powieści Ossendowskiego. Por. G. Lukacs, Fortschritt und Reaktion in der deutschen Literatur, Berlin 1947; tenże, Deut

6

sche Literatur im Zeitalter des Imperialismus, Berlin 1950.

7

Por. W. W. Iwanow, W. N. T o p o r o w, Sławianskije jazykowyje mode-lirujuszczije semioticzeskije sistiemy, Moskwa 1965, s. 7—8; Lotman, K problemie tipołogii kultury.